مۇحتار ماعاۋين. كەرەي ءامىرشىسى توعرىل حاننىڭ تەمۋجىنگە اكە بولۋى
«توعرىل حان باعزىدا اكەمىزگە اندا بولعان ەدى، ەسەبى، مەنى دە بالاسىنداي قابىل الۋعا ءتيىس، - دەپتى. - مەن دە ونىڭ قاجەتىنە جارايتىن شىعارمىن»، - دەيدى سودان سوڭ ءوزىن بەكىتىپ. كەيىندە وڭ حان اتانعان توعرىل بۇل كەزدە كەڭ بايتاق ۇلى دالانىڭ جارىم جەرىن ۇستانىپ وتىرعان كەرەي جۇرتىنىڭ ءامىرى بولاتىن.
ءراشيد-ءاد-ديننىڭ ايتقانى بار. ەجەلگى زاماننان باستاپ كەرەيلەر حالقىنىڭ كوپتىگىمەن، اسكەرىنىڭ قۋاتىمەن جانە حاندارىنىڭ اتاق-داڭقىمەن ءماشهۇر بولدى دەگەن. ارعى تاريحى عۇن داۋىرىنەن باستالاتىن كەرەي قاۋىمى ХІ عاسىردا ۇلى دالا كوشپەندىلەرىن قايتا بىرىكتىرگەن، قىتاي تاريحناماسىندا سزۋبۋ (رۋ-تايپالار) بىرلەستىگى اتانعان جاڭا تۇرىك قاعاناتى - توعىز-تاتار ۇلىسىنىڭ ۇيىتقىسى بولعانى ءمالىم. بۇل كەزدەگى باستى دۇشپان - تەرىستىك قىتايدا بيلىك قۇرىپ وتىرعان قيدان-لاۋو يمپەرياسى بولاتىن. الماعايىپ ۇزاق مايداننان سوڭ، كونفەدەراسيا كەيىپتى ۇلكەن ۇلىس ىدىرايدى، ءبىراق دالايحان موعۇز باستاعان كەرەي جۇرتى اۋىر كۇرەسىن ودان ءارى جالعاستىرىپتى.
اقىرى، ءبىر جاقتان قيدان، ەكىنشى تاراپتان تاڭعۇت قىسپاققا العان كەرەي ۇلىسى دا قيراپ جەڭىلەدى، تۇتقىنعا تۇسكەن دالايحان ازاپتى ولىمگە كەسىلەدى (1100 جىل). بۇل - بارلىق باقىتسىزدىقتىڭ باسى عانا ەكەن. ەلدىڭ ەڭسەسىن قايتا كوتەرگەن سارى حان، ودان سوڭعى بوشاۋجى، مارقۇز-بۇيرىق حاندار ەندى اعايىنداس جۇرتپەن جاعالاسۋعا ءماجبۇر بولادى. كەرەي ەجەلگى ەلدىگىن ساقتاعانىمەن، بۇرىنعى ايدىنىنا جەتە المايدى، جەڭىس پەن جەڭىلىس الما-كەزەك تۇسەدى. مىنە، وسى تىنىمسىز مايدان داۋىرىندە دۇنيەگە كەلگەن توعرىل - بۇرناعى دالايحان موعۇز اۋلەتى، كەيىنگى مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ نەمەرەسى بولاتىن.
توعرىل - تۇرك تىلىندە جانە كەرەي لۇعاتىندا اڭىزدىق قىران قۇس ەسىمى، دەپ جازادى ءراشيد-ءاد-دين. سۇڭقار كەيىپتەس، تۇمسىعى مەن شەڭگەلى بولاتتاي، ءبىر ۇشقاندا توپىرلاتىپ، ەكى ءجۇز-ءۇش ءجۇز قۇستى قاباتىنان جايقايدى، ءبىراق ءوزىن ەشكىم كورمەگەن، الدە شىن، الدە لاقاپ دەپ دايەكتەيدى.
توعرىل بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ قيلى كەزەڭ، قيىن تاعدىرعا ۇشىرايدى. جەتى جاسىندا مەركىت تۇتقىنىنا تۇسەدى. جاس بالاعا جالبىر ەشكى-تون كيگىزىپ، تارى اقتاتىپ، كەلى تۇيگىزىپ قويىپتى. ون ءۇش جاسىندا اناسىمەن بىرگە تاتار تۇتقىنىندا بولادى. وندا دا اۋىر بەينەت، قارا جۇمىس. ەكى رەتتە دە ەلىن قايتا ۇيىستىرىپ، قارۋلى جاساعىن قىرىق مىڭعا جەتكىزگەن جاۋىنگەر سارى حان كىرىپتار قۇلدىقتان قۇتقارادى. ءبىراق بالا كەزىندەگى قىساس پەن قورلىق وڭ حاننىڭ مەيىرىمسىز، اينىمالى جانە تاۋانسىز تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىنا سەبەپ بولدى دەسەدى كەيىنگى تاريحشىلار. ونىڭ ۇستىنە ايرىقشا اقىل دا، تەرەڭ ساياسات تا جوق. توعرىل تۋاسى ەسىمىنە دە، تۋعان جۇرتىنا دا لايىق بولماي شىقتى. ەجەلگى ۇلى حاندار ۇرپاعى اتالارىنا تارتپاعان ەكەن.
توعرىل اكەسى قۇرجاقۇز-بۇيرىق حاننان سوڭ، 1160- جىلدار شاماسىندا بيلىككە قونادى. ەسۋگەي-باحادۇرمەن تابىسۋى دا وسى، اۋەلگى كەزەڭىندە. حاندىعى مويىندالماسا دا، ۇلكەن بەدەلگە جەتكەن ەسۋگەيدىڭ قيات تايپاسىندا بەرىك ورنىعىپ، اتاۋسىز وكىم الۋىندا توعرىلدىڭ ناقتى كومەگى بولعانىن بايقايمىز. بۇل كەزدە باياعى، 1090-جىلدارداعى شۇرجەن-تاڭعۇت قىرعىنىنان وڭالعان، ەلدىك تۇعىرىن بەرىك ورناتىپ، ەجەلگى ءداستۇر-سالتىن قالپىنا كەلتىرگەن كەرەي حاندىعىنىڭ ۇلى دالاداعى بەدەل-ىقپالى ايرىقشا بولاتىن. ءبىراق كوپ ۇزاماي-اق ەجەلگى جۇرتتىڭ ورداسى قايتادان شايقالا باستايدى. تاققا تالاسسىز بەكىگەن توعرىل، الدەنەدەي قاۋىپ ويلاپ، انىعى ەشبىر سەبەپسىز، توپاس قورقاۋلىق جەتەگىمەن، بىرگە تۋعان ىنىلەرى تاي-تەمىر-تايشى مەن يۋلا-ماعۇستى تيەسىلى جۇرتتارىنان ايارلىقپەن شىعارىپ الىپ، بار اسكەرىمەن تارپا باسادى. جەڭىلىس تاپقان ىنىلەر مەركىتكە قاشقان ەكەن، قويماي قايتارىپ العىزادى دا، كوپە-كورنەۋ ولىمگە كەسەدى. تاعى ءبىر ءىنىسى بۇقا-تەمىردى جانە ولتىرەدى. ەركە-قارا دەگەن ءىنىسى نايمانعا قاشىپ، سوندا پانا تاۋىپتى. اعايىنداس باۋىرلار ىشىندە، وزىمەن ۇنەمى بىرگە جۇرگەن، ءسىرا، جاستارى كوپ كىشى كەرەيتاي مەن يلقا-سەلەنگۇن ەكەۋى عانا امان قالادى.
مىنە، بىلىق-بۇلعاق جاعدايىندا باياعى مارقۇز-بۇيرىق حاننىڭ ەكىنشى ۇلى، ياعني توعرىلدىڭ اكەسىنىڭ ءىنىسى گورحان كوتەرىلەدى. «اعامىزدى جوقتاعان كوز جاسىمىز كەپپەي جاتىپ، ءوزىڭنىڭ بۇعاناڭ بەكىمەي جاتىپ، بىرگە تۋعان باۋىرلارىڭدى قىرىپ تاستادىڭ. بۇدان وتكەن سۇمدىق بار ما؟! - دەپتى، - ەندى ۇلىسىمىزدىڭ كۇنى نە بولماق...» - دەپ اسكەرىن توپتاپ، اتقا مىنەدى. جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ورداسى ويراندالعان توعرىل نەبارى بىرەر ءجۇز جاساۋىلىمەن عانا، ارەڭ قاشىپ قۇتىلعان ەكەن. ەسۋگەيدىڭ كۇرەنىنە كەلىپ جەتىپتى.
سوندا، قيات جۇرتىن ۇستاپ وتىرعان جاقىن اعاسى قۇتۇلا-حان ايتادى: «بۇل توعرىل - وتە ناشار ادام ەكەنىن كورىپ وتىرمىز، تۋعان باۋىرلارىن ءولتىرىپ، ار-نامىسىن قانمەن شىلادى، دوستىعىڭ ءجون ەمەس. ونان دا انا گورحانمەن اندا بولمايسىڭ با. مىنەزى ءبيازى، جايساڭ كىسى. ال مىناۋ دومبايدىڭ بۇقاسىن اتقان وعى دالاعا كەتىپ، ەكى اياعى ەسەكتىڭ كورىنە سۇعىلىپ تۇرعان بەيباق. ەندى بىزدەن كومەك سۇرايدى. ءوزىنىڭ جونىمەن ءولسىن»، - دەپتى.
ءراشيد-ءاد-دين تاپتىشتەپ كەلتىرگەن بۇل كەڭەس، بالكىم، بۇرىنىراق ايتىلعان بولۋى. جالپى، توعرىلدان الىس بول، ودان دا گورحانمەن جاقىنداس دەگەن تۇرعىدا. توعرىل بىرگە تۋعان باۋىرلارىن جاپپاي ولتىرگەن كەزدە قۇتۇلا حان بۇ دۇنيەدە بولماسا كەرەك. ەسۋگەيدىڭ بۇرنادا ەشقانداي بايلانىسى جوق، قاتىگەز قاشقىندى توتەسىنەن قولداپ شىعۋى تاعى مۇمكىن ەمەس. جانە باس بيلىگى، ياعني قيات تايپاسىنىڭ تىزگىنى ءوز قولىندا بولماسا، حان-اعا جارلىعىنان اتتاپ، ەڭ ءماندىسى - جەتكىلىكتى جاساقپەن اتتانۋى مۇلدە نەعايبىل. الايدا، ەسۋگەي اۋەلگى سەرتىنەن اينىماعان. ۇدەرە كوتەرىلىپ، گورحاندى تىقسىرا قۋىپ، توعرىلدى اتا تاعىنا قايتادان وتىرعىزادى. قاندىكويلەك اندانىڭ ماڭگىلىك سەرتى دەڭىز، قامقورلىعىن كورگەن بوداننىڭ قارىمتا قىزمەتى دەڭىز، ءمارت مىنەز، بۇلا كوڭىل جەتەگىمەن جاسالسا دا، الدەنەندەي استىرتىن ەسەپكە قۇرىلسا دا، ۇمىتىلماس وقيعا، عۇمىرلىق بورىش.
ارادا قانشاما زامان وتسە دە، وڭ حان ۇمىتپاپتى.
وسىعان وراي، ەسۋگەي ۇلدارى قاجەتتى كومەكتى ەرتەرەك، بۇدان گورى قيىنداۋ زاماندا سۇراسا قايتەر ەدى، دەگەن ساۋال تۋماعى زاڭدى. قاناتىنىڭ استىنا الاتىن ەدى، ەشقانداي ءجابىر-جاپا، كەمشىلىك كورسەتپەي، باعىپ-قاعىپ، امان-ەسەن جەتكىزەر ەدى. ءبىراق بۇعان تەمۋجىننىڭ ەشقانداي مۇمكىندىگى بولمادى. تايجۋىت تۇتقىنىنان سوڭ ودان ءارمەن، كۇن تۇبىنە جوعالدى. «ەندەشە... - دەيىك، دالالىق اڭعال مىنەزبەن. - ەندەشە، اينىماس انداسى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ولىمىنەن حاباردار، ارتىندا قالعان جەتىم-جەسىرلەرىن نەگە ىزدەتپەگەن، دالا قانشاما كەڭ بولسا دا، تۇراعىن تابۋ قيىن ەمەس ەدى عوي، ساندالىپ ءوزى جۇرمەيدى، ارينە، بەس-ون كىسىسىن اتتاندىرسا...». ىزدەمەگەن. بۇل دا تۋا بىتپەسە دە، جۇرە قالىپتاسقان اينىمالى مىنەزدىڭ ءبىر كورىنىسى بولسا كەرەك.
كەيىنگىسىنىڭ وزىنە ءتاۋبا. دۇنيەدەن باياعىدا ءوتىپ كەتكەن باحادۇر انداسى، ادال، ءمارت انداسى ەسۋگەيدى ۇمىتپاپتى، ەندى سونىڭ وتكەندەگى بار جاقسىلىعىن كەيىنگى بالالارىنا، ونىڭ ىشىندە وزگەشە ءتالايى وتتى جانارى مەن نۇرلى جۇزىنەن ايقىن تانىلىپ تۇرعان كوبەگەن تەمۋجىنگە ەسەلەپ قايتارۋعا ءازىر ەكەن.
بۇلعىن جاقى
تەمۋجىن وڭ حاننىڭ دارەگەيىنە باراردا جانىنا تەتەلەس ىنىلەرى قاسار مەن بەلگۇتايدى قوسىپ الادى. ەسۋگەي-باحادۇردىڭ بۇكىل اۋلەتى ءبىر تىلەكتە دەگەن ءسوز. قۇرقول ەمەس، ءراسىمدى تابارىگى بار.
وڭ حان تولى وزەنىنىڭ بويى، توعايلى الاس قارا-ءتۇن دەگەن جەردە وتىر ەكەن. ورداعا ءتۇسىپ، حاننىڭ الدىنا كەلگەندە تەمۋجىن ايتىپتى: «وتكەن كۇندەردە ءسىز مەنىڭ اكەم ەسۋگەي-باحادۇرمەن اندا بولعان ەدىڭىز. ەندى بۇگىندە اكە ورنىنداعى اكە دەپ بىلەم. وسى جاقىندا عانا، اكەم اتاستىرىپ كەتكەن قالىڭدىعىما ۇيلەنىپ ەدىم. سوندا كيىتكە كەلگەن مىناۋ قارا بۇلعىن جاقىنى وزىڭىزگە لايىقتادىم!» - دەيدى.
وڭ حان ايرىقشا ريزا بولىپتى. بىردەن-اق قۇلدىراپ تۇسەدى. القاۋ ءسوزىن: «قارا بۇلعىن جاقىنىڭ ورايىنا!..» - دەپ باستايدى.
ءبىز بۇدان بۇرنادا الدەنەشە مارتە ايتتىق. امالسىزدان تاعى دا قايتالاۋعا تۋرا كەلەدى. باتىس پەن ورىستىڭ ەڭ بىلگىر، ءتىپتى، پەيىلى ءتۇزۋ وقىمىستىلارىنىڭ ءوزى دالا مەنتاليتەتىنەن بەيحابار. بولماشىنى ۇقپاي، بۇتاعا ءسۇرىنىپ جاتادى. شالاعايلىقتىڭ ءتۇپ توركىنى بار دۇنيەگە حريستيان جۇرتىنىڭ ءبىرجاقتى تۇرعىسىنان قاراعان استامشىلىقتا جاتىر. تەمۋجىننىڭ وڭ حانمەن العاش جۇزدەسۋى دە وسىنداي تاسىر، توپاس كەيىپتە تالدانادى: تەمۋجىن قارا بۇلعىن تونمەن وڭ حاننىڭ اۋزىن الىپتى! ياعني، پارالاعان، ساتىپ العان...
ءبىر تارابى تۇرك، موڭعول تەكتى ورمان تايپالارى، كەم-كەمجۇت، بارعۇجىن-توقىممەن جالعاسىپ جاتقان، الىس-بەرىسى، ارالاسى توقتالماعان دالا جۇرتىنا بۇلعىن، سۋسار تاڭ با ەكەن. تۇستىكتە شۇرجەن مەن تاڭعۇت، باتىستا قاراقىتاي، قىپشاقپەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتىپ، ساۋدا-ساتتىق جاساپ تۇرعان كەرەي ۇلىسىنىڭ حانى كيەر كيىمگە تاپشى بولىپ پا. سونىڭ ءبارىن جيناپ قويعاندا، كولدەنەڭنەن كەلگەن ءبىر تونعا بولا سونشاما شاشىلعان قانداي سورلى؟ ونىڭ ۇستىنە، سياپاتقا كەلگەن بۇل قارا بۇلعىن جاقى - ەركەك ەمەس، ايەلگە ولشەپ تىگىلگەن، بورتەنىڭ شەشەسى سوتان سىيلى قۇداعيى وگەلىننىڭ يىعىنا جاپقان؛ ول زاماندا ايەل مەن ەركەكتىڭ سىرتقى كيىمدەرىنىڭ ايىرىمى شامالى دەسەك تە، وڭ حانعا شاق كەلۋى نەعايبىل.
شىن مانىسىندە، بار كىلتيپان - قايتكەندە دە باتىس بىلگىرلەرىنىڭ ساناسىنا قونبايتىن دالالىق راسىمدە جاتىر. تەمۋجىن اتاپ ايتتى: ارناپ تىگىلگەن ەمەس، «كيىتكە كەلگەن قارا بۇلعىن جاقى»؛ وسىنىڭ الدىندا: «ءسىزدى اكەمنىڭ ورنىنداعى اكە دەپ بىلەم...» ەگەر ءتىرى بولسا، كيىتتى ەسۋگەي-باحادۇر كيەر ەدى، ەسۋگەي جوق، ەندى اتاۋلى كيىت - ونىڭ كوزى ءتىرى انداسى توعرىل حانعا تيەسىلى. ماسەلە بۇلعىن جاقىنىڭ قىمبات نارقىندا، ونىڭ توعرىلعا شاق كەلۋ، كەلمەۋىندە ەمەس. تەمۋجىن ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ەجەلگى انداسى توعرىل حاندى ءوزىنىڭ تۋعان اكەسى رەتىندە ايعاقتاپ تۇر. قارا بۇلعىن جاقى - سەبەپ ەمەس، نىسان، تۋماسا دا تۋعانداي سانالۋعا ءتيىس بالانىڭ ەكىنشى ءبىر اكەسىن ناقتى تانىپ، مويىنداۋىنىڭ بەلگى، كورىنىسى. (سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ ەسكىلىكتى جۇرتتا، ساياسات تىلىندە «اكە-بالا» - قالىپتى تەرمين، ياعني، تۋعان اكەسىنىڭ وتكەندەگى جاعدايى قانداي بولسا دا، تەمۋجىن تەك ءوزى عانا ەمەس، بۇكىل اۋلەتىمەن توعرىل حاننىڭ قاراۋىنا ەنۋگە تىلەك ءبىلدىردى دەگەن ءسوز.) سوندىقتان دا، «قارا بۇلعىن تونىڭ ءۇشىن...» - دەگەن لەپەس - «مەنى اكەم دەپ تانىعان كورگەندى قىلىعىڭ ءۇشىن...» - دەگەن ماعنادا ۇعىنىلۋعا ءتيىس. باسقاشا شەشىم جوق!
وڭ حان تەمۋجىننىڭ تۇلعاسىن تانىپ، مەيىرلەنەدى، سوزىنە باعىپ، قاتتى قۋانادى. ىقىلاسى شەكتەن اسىپتى.
«توزعىنداعان جۇرتىڭدى - تۇتاستىرىپ بەرەيىن، - بىتىراعان جۇرتىڭدى - بىرىكتىرىپ بەرەيىن!» - دەيدى. بۇدان سوڭ بار ءسوزىن تۇيىندەپ: «بۇيرەك - بوكسەدە جاتۋعا ءتيىس، توستىك - كەۋدەدە تۇرۋعا ءتيىس!» - دەپتى («قاستەرلى شەجىرە»). ياعني، ەسۋگەيدىڭ بۇرناعى، تاراپ كەتكەن ەلىن قايتادان جيىستىرىپ، ەرىكتى، ەرىكسىز تۇردە بوداندىققا كەلتىرىپ، تەمۋجىندى اكەسىنىڭ ورنىنا وتىرعىزۋعا ۋادە قىلادى.
ءسويتىپ، بولاشاق شىڭعىس حان كەرەي وڭ حاننىڭ ۆاسسالى بولدى، دەپ ناقتىلايدى باتىس زەرتتەۋشىلەرى. بۇدان بىلاي تەمۋجىننىڭ قىلىشى وڭ حاننىڭ قىزمەتىندە، ال جەكە باسى - وڭ حاننىڭ قامقورلىعىندا. كەلەشەك ۇلكەن بيىكتەرگە جەتۋ جولىنداعى اۋەلگى باسپالداق.
تەمۋجىن حان اكەسىنىڭ قامقورلىعىن كوپ ۇزاماي-اق كورەدى. ايەلى بورتەنى تۇتقيىلدان شاپقان مەركىتتەر ولجالاپ اكەتكەننەن كەيىن، ول دەرەۋ قاسىنا ەكى ءىنىسى - قاسار مەن بەلگۇتايدى ەرتىپ، وڭ حانعا ارىزدانىپ بارادى. ول بۇرناعى قونىسى - تولى وزەنىنىڭ اڭعارىنداعى قارا-تۇندە وتىر ەكەن...
توعرىل-وڭ حان ءىستىڭ ءمان-جايىن بىردەن بايىپتايدى. «...بار تىلەگىڭ ورىندالادى. مەركىتكە كەتكەن بورتە-بيكەنى قايتارىپ اپەرەم!» - دەيدى.
بۇدان سوڭعى، بورتەنى قۇتقارۋ ماشاقاتى - بىزگە ەكى ءتۇرلى نۇسقادا جەتكەن. ۋاقىت جونىنەن قاراعاندا، مۇنىڭ العاشقىسى - «قاستەرلى شەجىرە» بويىنشا، مەركىتكە قارسى جاپپاي، ۇيىمداسقان قاندى جورىق ناتيجەسىندە. ەكىنشىسى - «جيناقتى تاۋاريح» بويىنشا، بار شارۋا بەيبىت جولمەن بىتەدى.
عۇلاما تاريحشى ءراشيد-ءاد-دينگە جۇگىنسەك، «بۇل كەزدە سول وڭىردەگى بارلىق تايپالار ىشىندە قۋاتى زور، قۇدىرەتى ارتىق جۇرت - كەرەي بولاتىن». توعرىل حان كەشەگى ەسۋگەي-باحادۇردىڭ ۇلى تەمۋجىندى قاناتىنىڭ استىنا الىپتى، قيات رۋىنىڭ تىزگىنىن قايتادان ۇستاتپاق ەكەن دەيتىن حابار، ۇزىنقۇلاق ارقىلى ۇلى دالاعا تەزىنەن تارايدى. ەندى بۇرنادا كوڭىلى ءتۇزۋ، ءبىراق تايجۋىت تارعۇتاي-قىرىلتۇقتىڭ رايىنان سەسكەنىپ جۇرگەن ءبىراز جۇرت وڭ حاننىڭ ەمەۋرىنىن كۇتپەي-اق، ءوز بەتتەرىمەن قۇلدىق ۇرۋعا ىڭعايلانىپتى.
كەرەي ءامىرى وڭ حان بۇرنادا مەركىتپەن جاۋلاس بولسا دا، ءدال وسى تۇستا ءبىتىسىپ، بەيبىت قاتىناستا وتىرعان ەكەن. سوندىقتان دا، مەركىتتەر بورتە-بيكەنى وڭ حاننىڭ قولىنا تاپسىرادى. وتكەندە اكەسى ەسۋگەي-باحادۇرمەن اندا بولعاندىقتان، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىن ۇلىم دەپ تانىعان وڭ حان بورتەنى جاس كەلىن رەتىندە قۇرمەت تۇتىپ، اياۋشىلىقپەن قاراپ، كولدەنەڭ كوزدەن ساقتايدى. بورتە ايرىقشا ارۋ، يناباتتى ءارى پاراساتتى ەكەن، سوعان وراي اكىم-شونجارلارى: «بۇل بورتە-بيكەنى ءوزىڭ العان ءجون!» - دەسەدى. سوندا وڭ حان: «بورتە - مەنىڭ ۇلىمنىڭ قوساعى، مۇندا قاتەردەن تىس، قاۋىپسىز جاعدايدا وتىر؛ كەلىنگە بوتەن وي، سۇق كوزبەن قاراۋ وپاسىز ارامدىق بولار ەدى»، - دەگەن جاۋاپ بەرەدى.
بورتە وڭ حاننىڭ قولىنا وتكەنىن ەستىگەن سوڭ، شىڭعىس حان ءوزىنىڭ ۇلىقتارىنىڭ ءبىرى جالايىر سابا دەگەن كىسىنى جىبەرەدى. بۇل سابا - اباعا حاننىڭ جارلىعى بويىنشا، ارعۇن حاننىڭ جاس كەزىندە ونىڭ ورداسىنداعى ۇلى ءامىر، سونىمەن قاتار، حوراسان مەن مازاندەران اكىمى بولعان جالايىر سارتاق-نوياننىڭ ۇلكەن اكەسى، دەپ ايعاقتايدى ءراشيد-ءاد-دين. (ءوز تارابىمىزدان ۇستەمەلەسەك، يرانداعى ەلحاندار: اباقا - 1265-1282، ارعۇن - 1284-1291 جىلداردا وكىم قۇرعان، ەسەبى، سارتاق-نوياننىڭ ۇلىقتىق زامانى - ХІІІ عاسىردىڭ سوڭعى ۇشەگىنە سايكەسەدى؛ تاپتىشتەپ وتىرعانىمىز - بۇل سارتاق-نويان ايگىلى قازاق تاريحشىسى قادىرعالي جالايىردىڭ ونىنشى باباسى، ال شىڭعىس حان تۇسىنداعى سابا - ون ەكىنشى باباسى بولىپ كەلەدى...)
وڭ حان جالايىر سابانى قۇرمەتپەن قارسى الىپ، بورتەنى بىرگە اتتاندىرادى. بورتە جول ۇستىندە تولعاتىپ، ۇل تابادى. كولدەنەڭ قاتەر كوپ، ۇزاعىنان ايالداپ، بەسىك جاساپ الۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان، سابا قولدا بار ازعانا ۇننان قامىر يلەپ، ءسابيدى سوعان وراپ، الدەنەندەي زاقىم، جايسىزدىق كەلمەس ءۇشىن ەتەگىنە سالىپ الىپ جۇرگەن ەكەن. ءسويتىپ، بالاسىن دا، ايەلىن دە شىڭعىس حانعا امان-ەسەن جەتكىزەدى. توتەنشە جاعدايدا، جول ۇستىندە تۋعاندىقتان، ۇلدىڭ اتىن جوشى قويعان ەكەن، دەپ تۇجىرادى ءراشيد-ءاد-دين، ءوزارا ايىرىمى جوققا ءتان ءۇش تارماق اڭگىمەسىن دە.
دەرەگى مول، تياناعى تولىق، بايىپتى حيكايا. بورتەنىڭ وڭ حاننىڭ ورداسىنداعى جاعدايى، ۇلىقتاردىڭ قيسىق كەڭەسى، جالايىر سابانىڭ بارۋى، قايتار جولداعى مەحنات - تۇگەلىمەن تابيعي، شىنايى ءارى نانىمدى؛ كولدەنەڭنەن ويلاپ قىستىرىلعان وتىرىككە سىيىسپاس دايەك، اۋەزە ءوز الدىنا.
ءراشيد-ءاد-دين بايانىنا قاراعاندا، بورتە مەركىت تۇتقىنىندا تىم ۇزاق قالماعان. شاپقىن جازدا بولادى. ءوز وتاۋىنا ورالۋ دا جاز كۇنى. التى اي جازعا سالساق، اسىپ كەتكەندە ەرتە كوكتەمنەن قوڭىر كۇزگە دەيىنگى ارالىق. سوندا ناقتى تۇتقىن مەزگىلى بىرەر اي، الدە بىرنەشە اپتا عانا. «قاستەرلى شەجىرەدە»، اپات ايتىلماعانىمەن، كىرىپتارلىق بۇدان كوبىرەك مەزگىلگە سوزىلعانىن بايقايمىز. ايتكەنمەن، جەر قارادا تۇتىلىپ، قار تۇسپەي قۇتقارىلعانى كورىنەدى. ەڭ ۇزاق شەگىندە جەتى-سەگىز اي. وسىعان قاراماستان، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر بورتەنىڭ تۇتقىنىن ءبىر جازدان ەكىنشى جازعا وتكەرىپ، تۇتاس ءبىر جىلعا، ءتىپتى، ودان دا ۇزاق ۋاقىتقا سوزۋعا تىرىسادى. ءبىر دالەل - وڭ حاننىڭ «بىلتىر ايتىپ ەدىم عوي» دەگەن ەسكەرتپەسى. بۇل - وتكەن جىلعى ۋادە تۋراسىنداعى ءسوز.
كوپە-كورنەۋ بۇرا سالعاندا، شىڭعىس حان بورتە كەتكەننەن كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ عانا وڭ حانعا ءوتىنىش جاساپ بارعان بولادى؛ ەكىنشى تەتىك - اسكەر توپتاۋ، اتتانىس ماشاقاتى: وڭ حان ىرعالىپ-جىرعالىپ بولعانشا، جامۇقا بالسىنە كەرىگىپ كوتەرىلگەنشە، ەكى ارالىقتاعى شاراسىز تەمۋجىن ەس جيعانشا، قىس تۇسپەك، جورىق كەلەسى جىلعا قالماق. شىندىعى، قانداي دا قىسىلتاياڭ جاعداي بولماسىن، كوشپەندى جۇرتتىڭ اتقا قونۋى جوپەلدەمە، ال اسكەر جيىپ، قالىڭ قول قۇراۋ ءۇشىن، جەر ىڭعايىنا قاراي، بىرەر اپتا، اسسا بىرەر اي جەتىپ جاتىر. ول زاماندا جاۋ بەتىندە وتىرعان جالپى جۇرت اسا جيناقى بولعان، جانە ءدال وسى رەتتە ساۋىن مەن اتتانىس ارالىعى تىم ۇزاققا سوزىلماعانى كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە... «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» وزىندە اتاپ ايتىلعان: «مەركىت تۇتقىنىنا كەتكەن كەزدە بورتەنىڭ اياعى اۋىر ەدى»، - دەگەن. سوعان قاراماستان، باتىس زەرتتەۋشىلەرى ءارقيلى كوڭىرسى دولبارعا جۇگىنەدى، ءتىپتى، تەرىس تولعامىن تالاسسىز اقيقات رەتىندە بەكىتەدى.
البەتتە، بورتەنىڭ تۇتقىننان قۇتقارىلۋى تۋراسىنداعى حيكايانىڭ «جيناقتى تاۋاريح» نۇسقاسىن ءبىرجولا ءمانسۇق ەتىپ، اتاۋسىز قالدىرۋ، ءتىپتى، «قاستەرلى شەجىرەنىڭ» ناقتى لەپەسىن دە ەلەمەۋ، ايتپەسە جوققا شىعارۋ - باتىس تاريحشىلارىنىڭ قايتكەندە دە شىڭعىس حانعا كولەڭكە ءتۇسىرۋ نيەتىنىڭ كەزەكتى ءبىر كورىنىسى بولىپ تابىلادى. جاۋىز شىڭعىس حاننىڭ العاشقى، ۇلكەن ۇلى جوشى وزىنەن تۋماپتى! كولدەنەڭنەن جابىسقان جولدىباي ەكەن! اتىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇر! - دەسەدى.
ال، جولدا تۋسىن. كوشپەندى جۇرتتا اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا كىم تۋماعان. ءراشيد-ءاد-دين اتاپ كورسەتكەندەي، ساپار، كوش ۇستىندە تۋعان بالانى جوشى دەپ اتايتىن ىرىم بولسا نەسى بار. تەمۋجىننىڭ تۋعان ءىنىسىنىڭ تولىق اتى - جوشى-قاسار. كەيىنگى جوشى حانمەن شاتىستىرماس ءۇشىن كوبىنە-كوپ، ۇنەمى دەرلىك ەسىمنىڭ ەكىنشى جارتىسى قابىلدانعان. «جيناقتى تاۋاريحتى» اقتارىستاپ قاراساڭىز، تاعى قانشاما جوشى الدىڭىزدان شىعادى:
تۇمبينە حاننىڭ ۇلى جوشى، قۇتۇلا حاننىڭ ۇلى جوشى، قادان-باحادۇردىڭ ۇلى جوشى، تاۋدان-وتشىگەننىڭ ۇلى جوشى، تايجۋىتتان، جالايىردان، جانە باسقا دا رۋلاردان شىققان تاعى قانشاما جوشى، - بۇل - تاڭبالى قاعازعا تۇسكەن جوشىلار عانا، سونىڭ ءبارى نەكەسىز تۋىپ پا. ۇلكەن ۇل جوشىنى از كورسەڭىز، شىڭعىس حاننىڭ كەنجە ۇلى تولەنى دە شالاعاي-شاتا قىلىپ قويادى... ءتىپۋ! بىلعانىشتى اشكەرەلەيمىن دەپ وتىرىپ، ءوزىڭ دە بىلعانا باستايدى ەكەنسىڭ. كەت، پالەكەت!.. سونىمەن، جوشى حاننىڭ تۋمىسى تۋراسىنداعى، الدىمىزدان ءالى دە تالاي رەت شىعۋى مۇمكىن قيعاش اڭگىمەنىڭ ءمان-جايى وسىمەن ءتامام.
«جيناقتى تاۋاريح» بورتە-بيكەنىڭ مەركىت تۇتقىنىندا بولۋىن تەرىسكە سايىپ وتىرعان جوق. (ءداپ وسى رەتتە بىلاپىت وسەككە جەل بەرۋ ءتىپتى وڭايعا تۇسەر ەدى. جوشى-باتۋ اۋلەتىنىڭ بيلىگىندەگى التىن وردا مەن تولە-قۇلاعۋ اۋلەتى وكىم قۇرعان يران-ەلحان ۇلىسى بۇل كەزدە ۇزاققا سوزىلعان، اۋىر سوعىستى باستان وتكەرگەن جانە ءبىرجولا بىتىسپەگەن، ءالى قىرباي. وسىعان وراي، جاۋلاس پاتشالىق ناسىلدىڭ كۇماندى تۋمىسىن «اشكەرەلەۋ» - ساراي ۇلىعى ءارى رەسمي تاريحشىعا اجەپتاۋىر «ۇتىس» اپەرەر ەدى. الايدا، ءراشيد-ءاد-دين شىندىقتان اۋىتقىماعان.) تەك باسىبايلى تۇتقىننان قالاي قۇتىلعانىن باسقاشا باياندايدى. جانە كىرىپتارلىق مەزگىلى شامالى عانا بولعانىن كورەمىز، دەدىك. سونىمەن قاتار، وسى حيكاياعا وراي، نازار اۋدارىپ قارايتىن بىرنەشە جاعدايات بار.
ءراشيد-ءاد-دين «جيناقتى تاۋاريحتىڭ» تاعى ءبىر تۇسىندا جوشى -شىڭعىس حاننىڭ ەكىنشى پەرزەنتى ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. تۇڭعىشى - قىز بالا، فۋدجين-بەگى. بۇل - ناقتى ەسىم ەمەس، كونە تۇرىكشە قاتىن، كەيىنگى نۇسقادا حانىم مارتەبەسىنىڭ قىتاي راسىمىندەگى بالاماسى، تۋاسى اتى - قوجىن-بيكە. دەمەك، تەمۋجىننىڭ بورتەگە ۇيلەنۋى، جانە، ءسوز جوق، كوپ ۇزاتپاي توعرىل-وڭ حانمەن جۇزدەسۋىنەن - مەركىت شاپقىنىنا دەيىن كەمى ەكى-ەكى جارىم، ايتپەسە تولىق ءۇش جىل وتكەن. جوشى 1283- جىلى تۋادى. شىڭعىس حان جيىرما سەگىز جاستا. ون ەكى جاسىندا اكەسى ولگەن، شاماسى ون ءتورت جاسىندا تايجۋىت تۇتقىنىندا بولدى، ونىڭ ءىزىن الا شۇرجەن قۇلدىعىنا كەتىپ، ون جىلدان استام ۇزاق زاماننان سوڭ ارەڭ ورالدى، ياعني بۇل كەزدە جاسى جيىرما بەسكە قاراعان. كەلە سالا بورتەنى ىزدەپ شىقسا جانە شىرعالاڭسىز تابىسسا، بۇدان سوڭعى بارلىق مەجە ناقتى ءارى دالمە-ءدال شىعىپ جاتقانىن كورەمىز...
«جۇلدىز» جۇرنالى. №5. 2012 - جىل.
ءبولىسۋ: