جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكە ۇلى: قىتاي تىلىنەن تىلەۋبەردى زەرتتەۋشى اۋدارعان كىتاپتاردا شىڭعىسحاننىڭ ىلە ءوڭىرىنىڭ ۇلانى ەكەنى انىق بايقالادى

الەمدە ەڭ كوپ جازىلعان، ەڭ كوپ ايتىلعان ادام شىڭعىسحان بولار-اۋ! ول تۋرالى ايتۋ، جازۋ قاي زاماندا دا تولاستاعان ەمەس.

بۇل سالاعا قازاق ازاماتتارى دا از ۇلەس قوسىپ جاتقان جوق. سونىڭ ىشىندە ەرەكشەسى - تىلەۋبەردى ابەناي ۇلى تىنىبايىن باۋىرىمىز. ونى ەرەكشە دەپ وتىرعان سەبەبىم: ول - شىڭعىسحانعا قاتىستى ءبىز وقىماعان نۇسقانى وقىپ، ءبىز كورمەگەن نۇسقانى قازاقشالاعان ادام. مەن ونىڭ «قۇپيا شەجىرەنىڭ» قۇپياسى» (الماتى، 2010)، «تۇگەل تاۋاريحتىڭ» تۇبىندە نە جاتىر؟» (الماتى، 2011) دەگەن ەكى كىتابىنە قاتىستى بىرەر پىكىر بىلدىرمەكپىن.

اتالمىش ەكى كىتاپتى دە تىلەۋبەردى قىتاي تىلىنەن ءوزى اۋدارعان. اۋدارا وتىرىپ، ءار ۇزىككە قولما-قول تالداۋ جاساعان. ونىڭ تالداۋى سان ءتۇرلى ءارى سان قىيلى: تاريحي دا، تىلدىك تە، اتا شەجىرەگە بايلانىستى دا، ادامدىق، حاندىق قاسيەتتەر مەن توپونيميكالىق، ونوماستيكالىق جاعدايلاردى دا قامتيدى.

بۇرىن ءبىز بىلەتىن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» مەن راشيد ءاد-دىننىڭ «جىلنامالار جيناعىندا»، تىلەۋبەردى باۋىرىمىزدىڭ دالەلدەۋىنشە، شىڭعىسحاننىڭ تۋعان جەرى، تۋعان ەلى، تۋعان ءتىلى، ۇستانعان ءدىنى تۋرالى ناقتى مالىمەت بەرەتىن تۇستار كەيىنگى كوشىرۋشىلەر مەن اۋدارماشىلار تارابىنان نە ادەيى، نە بىلمەستىكتەن ءبىراز بۇرمالاۋعا ۇشىراعان نەمەسە مۇلدە اۋدارىلماي قالعان، اۋدارىلعاننىڭ ءوزى قاتا تالدانعان.

ەڭ اۋەلى ۇلى قاعاننىڭ تۋعان جەرى تۋرالى پىكىرىنە توقتالماقپىن.

بۇل، شىنىندا، وتە قيىن ماسەلە.ويتكەنى، كونە تۇرىك جەرىندە بۇرىن دا، قازىر دە اتتاس، ۇقساس وزەن مەن كول، تاۋ مەن تاس وتە كوپ. سولاردىڭ ىشىنەن كەرەگىڭدى تابۋ وڭاي ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ەرتەدەگى اتاۋ مەن قازىرگى اتاۋ ۇنەمى ۇقساي بەرمەيدى. الايدا، بۇرىن جەر يەسى وزگەرسە دە، جەر اتى وزگەرە بەرمەگەن. ويتكەنى، ول جەر سول تىلدە سويلەيتىن ءبىر تايپانىڭ يەلىگىنەن سول تىلدە سويلەي-تىن ەكىنشى تايپانىڭ يەلىگىنە كوشىپ وتىرعان. سوندىقتان ءبىر تىلدەس، ءبىر تەكتەس حالىق جەر اتىن ادەيىلەپ وشىرۋگە، بۇرمالاۋعا مۇددەلى بولماعان. ايتكەنمەن دامۋ بار جەردە وزگەرىس بولماي تۇرمايدى. سوندىقتان بۇرىنعى اتاۋلاردىڭ ورنالاسۋ جۇيەسىنە، باعىتى مەن باعدارىنا، الىس-جاقىندىعىنا، تەرىسكەيى مەن كۇنگەيىنە قاراپ تا ءبىراز نارسەنى باعامداۋعا بولاتىن سەكىلدى. ونىڭ ۇستىنە جەر اتاۋىنىڭ تۇر-تۇرپاتىنا قاتىستى بەينەلەۋى وزگەرگەنمەن، تاۋى تاۋ، قياسى قيا، شوقىسى شوقى، ارالى ارال، وزەنى وزەن كۇيىندە قالا بەرگەن عوي.

تىلەۋبەردىنىڭ دالەلدەۋىنشە، بىزگە ءمالىم «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەگەن كىتاپتىڭ (موڭعول تىلىنەن قازاقشالاعان - ماعاۋيا سۇلتانيا ۇلى، بايان-ولگەي، 1979) قىتايشا ءتۇپنۇسقاداعى اتى «شىڭعىس قاعاننىڭ قۇزاۋىرى»، ياعني «شىڭعىس قاعاننىڭ ءتۇپ-تۇقىيانى» ەكەن («قۇپيا شەجىرەنىڭ» قۇپياسى»، 2010. 9-بەت).

وسى كىتاپتىڭ قىتايشاداعى العاشقى سويلەمدەرى تىلەۋبەردى اۋدارماسىندا بىلاي:

«جايىقتى تولى بورتە-شاينا ءازىم ەدى دە، جۇبايى قۇبا مارال تەڭىز تۋماسى بولاتىن. ولار ونەن-مۇراننىڭ باستاۋ الاتىن جەرىندەگى بۇرقان-قالدىن اتتى تاۋعا كەلىپ وردا تىكتى» (سوندا، 14-بەت).

«جايىعىمىز - جايىق، تەڭىزىمىز - كاسپي، ونەنىمىز - ىلە، بۇرقانىمىز - بۇرقان»،- دەيدى تىلەۋبەردى (13،17-بەتتەر). «الدا كەزدەسەتىن قارقارا، جەتە، ىلەتى، شاتى، ناراتى، قۇلجا، تۇرگەن، قاپشاعاي دەگەن جەر-سۋ اتتارى بۇل وزەننىڭ (ونەننىڭ - ب.ن.) قازىرگى ىلە ەكەنىن ايعاقتايدى»، - دەيدى (14-بەت).

ماعاۋيا سۇلتانيا اعامىز اۋدارعان نۇسقاسىندا بۇل جەر اتتارى مۇلدە اتالمايدى. ارينە، بۇل - ول كىسىنىڭ قاتالىعى ەمەس، ونىڭ الدىنداعى موڭعولشاعا اۋدارىلعان نۇسقانىڭ كىناراتى. مىسالى، سونىڭ ءبارىنىڭ ءتۇپ توركىنى بولعان قىتايشا ءتۇپنۇسقادا «تۇرگەن» دەگەن جەر اتى ايداي انىق ەتىپ جازىلعان. ونىڭ ۇستىنە، تۇسىنا «جەر اتى» دەگەن ناقتى ەسكەرتپە قويىلعان»، - دەيدى (سوندا، 430-بەت).

«سوعان قاراعاندا، - دەيدى تىلەۋبەردى، - ءتۇپنۇسقانى موڭعولشاعا اۋدارۋشىلار اتەيىلەپ «جاڭىلعان» سەكىلدى. ويتكەنى، «تۇرگەن» سىندى ءۇشبۋ جەر-ەسىم (توپونيم) شىڭعىسحاننىڭ قاي ولكەدە جاساعانىن انىقتايتىن وتە ماڭىزدى دالەل بولاتىن. شىڭعىسحان ءوزىنىڭ تايجىگىت تۋىستارىنان قاشقاندا، تاپ وسى تۇرگەن تاۋىنا پانالايدى. ال مەركىتتەردەن باس ساۋعالاعاندا، بۇر-قان تاۋىنا تىعىلادى... شىڭعىسحان تاريحىنا قاتىستى بۇرقان-قالدىن، بۇرحان تاۋ دەپ ايتىلاتىن جەر اتى دا ءدال وسى ىلە القابىنان تابىلادى جانە كۇنى بۇگىن بار. ول - قازىرگى الماتى وبلىسىنىڭ جاركەنت اۋدانىنداعى ءبىر وزەننىڭ اتى. سونداي-اق سول وزەن اعىپ وتكەن القاپتىڭ دا اتى» (سوندا، 431).

ءيا، وسىنداي جەر اتتارى جاركەنت جەرىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن بار ەكەنى راس. الايدا، وسى تۇجىرىم شىندىققا ساي كەلە مە؟ ەندى وسىعان توقتالايىق.

«سول جىلدىڭ كوكتەمىندە امبەگەي-قاعاننىڭ ەكى قاتۇنى ءۇربي مەن شۇعاتاي ارۋاقتارعا اس بەرگەن ەدى. ولار كەرىمنىڭ (شىڭعىستىڭ شەشەسى - ب.ن.) كەشىگىپ كەلگەنىن سىلتاۋراتىپ، استان سارقىت اۋىز تيگىزبەي قويدى... سونىڭ ارتىنشا ۇرسىس شىعىپ: «شەشەلى-بالالى بارىڭدى جۇرتقا تاستايمىز، ەلمەن بىرگە كوشۋشى بولماڭدار!» - دەگەنگە جەتتى»، - دەلىنگەن ەكەن «شىڭعىس قاعاننىڭ قۇزاۋىرىندا» («قۇپيا شەجىرەنىڭ» قۇپياسى»، 2010. 480-بەت).

«ايتقانداي-اق ەرتەڭىندە تارعاتاي-قورالدىق، توتەجان-جىرتى ەكەۋى كەرىم-كوزەن مەن بالالارىن جۇرتتا قالدىرىپ، تايجىگىتتى ونەن-مۇراندى قۇلداتا كوشىرە جونەلدى»، - دەلىنگەن (سوندا، سول بەتتە).

«قۇلداتا» دەگەنگە ءمان بەرسەك، تايجىگىتتەر ونەن داريانىڭ تومەن جاعىنا قاراي كەتكەن. ەگەر تىلەۋبەردىنىڭ ونەندى ىلە دەگەنىن ەسكەرسەك، تايجىگىتتەر ىلەنىڭ اياق جاعىنا كوشكەن. ال تايجىگىت دەپ وتىرعانى - جالايىرلار. راشيد ءاد-دىننىڭ «تۇگەل تاۋاريحىندا» بىلاي دەلىنگەن: «ۇلكەن امىرلەردىڭ قاتاڭ كۇ-زەتىندەگى التىن-قازىنادا «التىن داپتەر» دەگەن كىتاپ بار. سونداعى مالىمەتتە: تايجىگىتتەر - قايداۋ حاننىڭ بالاسى شارا-قايلىقتان تارايدى»، - دەپ جازىلعان»، - دەگەن دەرەك بار («تۇگەل تاۋاريحتىڭ» تۇبىندە نە جاتىر؟». 2011، 380-بەت).

«تۇگەل تاۋاريحقا» تاعى جۇگىنەيىك: «وندا («التىن داپتەردە» - ب.ن.) تەك ناشىننىڭ نەمەرەلەس بالاسىن - قايداۋدى - ءبىر رۋلى جالايىردان قۇتقارىپ الىپ شىعىپ، ونەن-مۇراننىڭ بويىنا كەلىپ قونىس تەپكەنى ايتىلعان. ءبىز وسى اڭگىمەنى دۇرىس دەپ قارايمىز» (سوندا، 380-بەت).

بۇعان قاراعاندا، جالايىرلاردىڭ ءوز ىشىندە شاتاق شىعىپ، ءبىر توبى، ياعني تايجىگىتتەر ونەن بويىنا كوشىپ كەلگەن بولادى. ال «جالايىر رۋى» دەگەن تاراۋدا: «بۇرىنعى زاماندا بۇل رۋدىڭ ادام سانى كوپ بولعان... شىڭعىسحان زامانىندا دا، قازىر دا يران مەن تۇرانداعى امىرلەردىڭ كوپ ساندىسى وسى رۋدان شىققان. ولاردىڭ ءبىر ءبولىم جۇرتى ونەن بويى ايماعىندا ەدى. ايتۋلارعا قاراعاندا، ەرتە ءبىر زاماندا قىتاي جاساعى وسىنداعى جالايىرلارعا قىرعىنشىلىق جاساپتى. سول زوبالاڭنان قۇتىلعاندار از بولىپتى... وكىم بويىنشا ولاردىڭ ءبىرازى ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. قالعانى دۇتىم-مىڭىننىڭ ەكىنشى ۇلى قايداۋ حانعا، ونىڭ بالالارىنا جانە تۋىستارىنا قاراشا ەتىلدى نەمەسە سولارعا قۇلدىققا بەرىلدى. زاماننان زامان جالعاسىپ شىڭعىس- حاننىڭ تۇسىنا جەتكەندە، بۇل ءبىر رۋلى جالايىر ونىڭ وتكى-بۇقىلىنا اينالدى» (سوندا، 91-بەت).

جالايىردىڭ وسى بولىگى ون سالاعا بولىنەتىنىن ايتا كەلىپ، ءبىر بولىگى حان جانە تورە اتانعانى ايتىلادى (سوندا، سول بەتتە). شىڭعىسحان ۇرپاقتارى ءالى كۇنگە دەيىن تورە اتالاتىنىن بۇكىل قازاق بالاسىنا دەيىن بىلەدى.

وسى جازبالاردى جيناقتاي قاراعاندا، تايجىگىتتەردىڭ قايداۋ ۇرپاعى ەكەنى، ال قايداۋدىڭ جالايىر ەكەنى كورىنىپ تۇر. دەمەك، ونەننىڭ بويىن قۇل-داي كوشكەن سول جالايىرلاردىڭ ۇرپاعى ءالى سول ونەن بويىندا، ياعني ىلەنىڭ ەتەگىندە باقاناس جەرىندە وتىرعان بولىپ شىعادى. بۇل تاريحي شىندىققا قايشى كەلمەيدى.

ونىڭ ۇستىنە شىڭعىسحاننىڭ جاس كەزىندە دوسى، انداسى بولىپ، كەيىن باقتالاستىق جاساعان جامىكە (جۇرت قۇرمەتپەن جاماعا اتاعان - ب.ن.) شوراتى رۋىنان تارايدى. «تۇگەل تاۋاريحتىڭ» «شوراتى رۋى» اتتى تاراۋىندا: «كەزىندە بۇل رۋدىڭ جامىكە-شەشەن دەگەن داڭقتى كوسەمى بولعان»، - دەپ جازىلعان (سوندا، 409-بەت).

«ال بۇلار كىم دەسەڭىز، قازىرگى سىرماناق ىشىندەگى شورا رۋىنىڭ اتا-تەگى بولاتىن. جامىكەنىڭ ەسىمىنە ۇنەمى «جالايىر» دەگەن ارىس اتىنىڭ قوسىلىپ ايتىلاتىنى دا سودان»، - دەپ تالدايدى تىلەۋبەردى. ءارى: «شوراتى رۋى قايداۋ حاننىڭ ۇرقى تۇمەنەي-قاعاننان، ياعني ونىڭ جەتىنشى ۇلى ءدۇر-باياننان تارايدى. ولاردى ادەتتە شوراتى، جاسىرات دەپ اتاعانىمەن، ۇلىستىق كولەمدە ءبارىن دە جالايىر دەپ اتاعان. ايتالىق، «تۇگەل تاۋاريحتا» جالايىر سابا-باعادۇر دەسە، «التىن شەجىرەدە» جالايىر جامىكە-شەشەن دەپ جازعان»، - دەپ دالەلدەيدى تىلەۋبەردى (سوندا، 414-بەت).

سونىمەن تايجىگىتتىڭ جالايىر ەكەنىنە تىلەۋبەردى اقىرى سەندىرەدى. وعان سەنبەيىن دەسەڭ، «شىڭعىس-قاعاننىڭ قۋزاۋىرى»: «جالايىردىڭ ءبىر رۋى تايجىگىتتەن سۇشى - تۇماق ارعاي-قازار، بالا دەگەن ەكى ۇلىن ەرتىپ كەلىپتى»، - دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازعان (492-بەت، 2010).

ال ەندى شىڭعىس-قاعاننىڭ جالايىر ىشىندە تايجىگىتتەن، ونىڭ ىشىندە شورادان تارايتىن جامىكەگە: «ءسىز بەن ءبىز ءبىر اتانىڭ بالاسى ەدىك قوي. مىنا كەكتى قايتسەڭ دە قايتارىس»،- دەگەنىنە قاراپ، شىڭعىسحاننىڭ دا جالايىر ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.

شىڭعىس زامانىندا، ياعني ХІІ, ХІІІ عاسىرلاردا ىلە بويىن مەكەندەگەن جالايىرلاردىڭ ءالى دە ىلە بويىندا وتىرعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. ХV عاسىردا اقساق تەمىر دە جالايىرلاردى ىلە مەن قاراتالدىڭ بويىنان تاپقانىن تاريح وقيتىن اركىم-اق بىلەدى. ولار ХVIII عاسىردا «اقتابان شۇبىرىندىدا» دا وسى قونىسىنان اجىراماعان.

ەندى «شىڭعىس-قاعاننىڭ قۇزاۋىرىنا» قايتا ورالايىق.

«ءسويتىپ جاتقاندا، تايجىگىتتىڭ تارعاتاي-قورالدىعى پارمەن ءتۇسىردى:

- ءبىز جۇرتقا تاستاپ كەتكەن تەمەجاندەر ەندىگى شوجەدەيىن قاناتتانىپ، كۇشىكتەيتىن كۇلشەلەنىپ، ابدەن جەتىلگەن بولار. قول باستاپ بارىپ بايقايىق.

تەمەجاندەر ولار كەلىپ قالعاندا، ماتقاپاعا ءتۇستى... تەمەجان اسىپ-ساسىپ اتقا ءمىندى دە، ورمانعا كىرە جونەلدى. تايجىگىتتەر كورىپ قالىپ، تۇرگەن تاۋىنا دەيىن قۋدى. تەمەجان نۋعا سۇڭگىپ كەتكەندىكتەن، تايجىگىتتەر كەيىندەي بەرگەن. ولار اقىرى سىرتتاي قورشاۋعا ءماجبۇر بولدى»، - دەلىنگەن وندا (482-بەت).

تىلەۋبەردىنىڭ وسى تۇرگەندى ىلەنىڭ سول جاعالاۋىنداعى تۇرگەن دەۋى («تۇگەل تاۋاريحتىڭ» تۇبىندە نە جاتىر؟». 434-بەت) «قۋزاۋىرداعى» جازۋعا تۋرا كەلمەيدى. ويتكەنى، ىلەنىڭ (ونەننىڭ) وڭ جاعالاۋىنداعى بۇرقان تاۋدان سول جاعالاۋىنداعى تۇرگەنگە دەيىن قاشىپ باراتىنداي تەمەجاندە ۋاقىت تا، جاعداي دا بولماعانى جازبادا انىق كورىنىپ تۇر: «تەمەجان اسىپ-ساسىپ اتقا ءمىندى دە، ورمانعا كىرە جونەلدى».

دەمەك، تۇرگەن بۇرقانعا جاقىن ماڭايدا بولۋ كەرەك. ول تۇرگەن - قازىرگى جاركەنت قالاسى مەن كوكتال اۋىلىنىڭ ەكى ورتاسىندا ءالى كۇنگە تۇرگەن اتالىپ كەلە جاتقان توعاي. بۇرقاننان تومەن قاراي قاشقان تەمەجان بۇل تۇرگەن توعايىنا وپ-وڭاي قاشىپ كىرە الادى، اراسى جاپ-جاقىن، بۇرقاننىڭ باتىس جاعىندا. بۇل - داۋلاسۋعا جاتپايتىن شىندىق.

ەندى مىنانى قاراڭىز: «جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءتۇپنۇسقانىڭ ءۇش ءتۇرلى ماتىنىندە قوسا قابات جانە اشىق جازىلعان «تۇرگەن» دەگەن جەر اتى موڭعولشاعا ادەيى اۋدارىلماي كەتكەن»، - دەيدى تىلەۋبەردى («قۇپيا شەجىرەنىڭ» قۇپياسى»، 123-بەت).

ىراسىندا، تۇرگەننىڭ قاي تۇرگەن ەكەنى انىقتالا قالسا، بۇرقاننىڭ قاي بۇرقان ەكەنى دە انىقتالىپ قوياتىنىن سەزگەن ءارى بىلگەن-اۋ سولار.

كەزىندە شوقاننىڭ دا «بۋراقوجىر وزەنى ىلەگە قۇيار تۇستا تۇرگەن اتالادى» دەپ جازعانى بار. ول 1856 - جىلى سول ارانىڭ كارتاسىن دا سىزىپ قالدىرعان (شىعارمالارىنىڭ 2-تومى، 1962. 43-بەت). ۇسەك پەن بۋراقوجىردىڭ ءدال ورتاسىندا داڭعىرلاق دەيتىن وزەنشە تۇرگەن توعايدى قاق جارا اعىپ جاتىر. ول ىلەگە جاقىنداعاندا ۇسەككە بارىپ قۇيادى. ال شىڭعىسحان ءومىر سۇرگەن داۋىردە ۇسەك باستان-اياق تۇرگەن وزەنى اتالعان. ويتكەنى، «قۋزاۋىردا» بۇرقان تاۋدىڭ قاسىنان اعاتىن تۇرگەننەن باسقا ەشقانداي وزەن ايتىلمايدى. ال ۇسەك (وسەك) وزەنى بۇرقاننىڭ ءدال باتىس جاق ىرگەسىنەن اعىپ جاتىر. تايجىگىت تۋىسقاندارىنان قاشقاندا، تەمەجان بۇرقاننان تۇرگەننىڭ ىرگەدەگى قالىڭ توعايىنا دەرەۋ كىرىپ كەتكەن. كونە تۇرىك ءتىلىنىڭ ماعىناسىمەن تالداساق، «ۇس» دەگەن «سۋ» دەگەن ماعىنا بەرەدى، ال «ەك» - «ەنە»، «قۇرمەتتى» دەگەن ۇعىمعا ساي ءسوز. «بالەن-شە-ەكە»، «تۇگەنشە-ەكە» دەپ جاتاتىنىمىز سودان. ەلدى اسىراعان ەنەسۋ، قاسيەتتى سۋ دەگەنگە سايادى. ال تۇرگەن دەگەندى قازاقشالاساق، «ەكپىندى، اعىنى قاتتى» دەگەنگە جاقىندايدى. ول ءسوز ۇسەك-تۇرگەننىڭ مىنەزىنە جاراسادى. وعان قوسا ونىڭ «بەتكەيلى القاپ»، «قۇلاما جازىق» دەگەن دە ماعىناسى بولعان سەكىلدى.

ءۇش-مەركىتتەر تەمەجانگە ول بۇرقانتاۋدان الىسىراق جەردە وتىرعان كەزدە شابۋىلدايدى. «تەمەجان ورداسىنىڭ كەرەلىم وزەنىنىڭ باسىنداعى بۇركەي-ىرگەدە وتىرعان كەزى ەدى»، - دەيدى «شىڭعىس-قاعاننىڭ قۇزاۋىرى» (486-بەت). «تاڭ ەندى سارعايىپ كەلە جاتقاندا» مەركىتتەردىڭ كەلە جاتقانىن قىزمەتشى ايەل ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنەن ءبىلىپ قويادى دا، الدىمەن تەمەجاننىڭ شەشەسى كەرىم انانى: «بايبىشە! بايبىشە! تەز تۇرىڭىز!» - دەپ وياتادى.

بۇركەي-ىرگە قازىرگى ىرگەتاۋ بولسا، ول بۇرقانتاۋدىڭ باتىس جاعىندا. وندا مەركىتتەر قازىرگى قوعالى جاقتان كەلگەن. ال تەمەجان شىعىسقا بۇرقانتاۋعا قاراي قاشقان. «تەمەجان مەن باۋىرلارى جەدەل اتتانىپ، الدەقاشان بۇرقان-تاۋدىڭ قويناۋىنا سۇڭگىگەن ەدى»، - دەيدى «قۋزاۋىر» (سوندا، 486-بەت).

«ال ءبىر اتتى ارناۋلى جايلى ەتىپ جابداپ بورتە-كوزەننىڭ الدىنا تارتتى». الايدا، ايى-كۇنى جەتىپ وتىرعان جۇكتى بورتە اتقا جەكە ءمىنىپ وتىرا المايدى دا، قىزمەتشى ايەل «بورتە-كوزەندى جاسىرماقتىڭ قامىن جاساپ، ونى قارا ارباعا وتىرعىزدى»، - دەيدى «قۋزاۋىر» (سوندا، 486-بەت).

وسىنداي جاعدايدا مەركىتتەر بۇرقانتاۋدى ءۇش رەت اينالا ىزدەپ تەمەجاننىڭ ءوزىن ۇستاي المايدى دا، ارباعا جاسىرعان بورتەنى تاۋىپ الادى. «اسىلى، بۇلار ءۇش-مەركىت شەرىكتەرى ەدى... ۇشەۋىنىڭ ماقساتى: ىلگەرىدەگى ەسۋكەيدىڭ شەتكەرىدەن كەرىم-كوزەندى تارتىپ العان كەكتى قايتارۋ ەدى. ولار: «كەرىمنىڭ ورنىنا تەمەجاننىڭ كەلىنشەگىن ولجالادىق، ەسەمىز قايتتى»، - دەسىپ، تاۋدان ءتۇسىپ ەلدى-ەلىنە كەتىستى»، - دەيدى «قۋزاۋىر» (487-بەت).

بۇرقان مەن تۇرگەننىڭ ءبىر-بىرىمەن ىرگەلەس جاتقان جەر ەكەنى، ءارى ەكەۋىنىڭ دە اتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزگەرمەي ساقتالعانى جانە ەكەۋىنىڭ دە ىلە وڭىرىندە ەكەنى انىقتالعان سوڭ، بۇل ماسەلە دالەلدەندى دەپ ەسەپتەۋگە بولار ەدى، ءبىراق الەمگە تاراپ كەتكەن وتىرىككە توسقاۋىل قويۋ اسا مىقتى سەنىم مەن دالەلدى قا-جەت ەتەتىنىن ەسكەرىپ، «شىڭعىس قاعاننىڭ قۇزاۋىرىن» ودان ارى قۋزايىق.

«ءسويتىپ، بورتە قىزدىڭ ۇزاتۋ تويىن جاسادى. تاي-شەشەن قىزىنىڭ كوشىن كەرەلىم بويىنداعى وراقتىلاردىڭ شەتىنە ءىلىندىرىپ سالىپ قايتىپ كەتتى»، - دەپتى (485-بەت).

نەگە؟ ويتكەنى، وراقتىلار، قازاقتىڭ اتا شەجىرەسى بويىنشا، جالايىردىڭ ءبىر اتاسى. ەندەشە، اكەسى قىزىن ۇزاتىلعان ەلىنىڭ شەتىنە دەيىن اكەلىپ، ەندى قورقىنىش جوق دەپ، ەلىنە ورالعان.

سولاي-اق بولسىن. ءبىراق بۇكىل تاريحشى «كەرەلىم» دەگەندى «كەرۋلەن» دەپ تانىپ، ول قازىرگى موڭعولياداعى كەرۋلەن وزەنى دەپ جۇرگەن جوق پا؟

مىنە، تاريحتىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن قاتەلىگى وسىندا. مۇنداعى كەرەلىم -موڭعولياداعى كەرۋلەن وزەنى ەمەس، جەتىسۋداعى ەجەلدەن جالايىرلار جايلاپ كەلە جاتقان قاراتال وزەنى. وراقتىدان تارايتىن جالايىرلار ءالى دە سونىڭ بويىن جايلاپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە، بورتەنىڭ اكەسى تاي-شەشەن بۇرقانعا موڭعولياداعى كەرۋلەننەن كەلە جاتسا، باتىستا جاتقان وراقتى جالايىرلارعا سوقپاي-اق، شىعىس جاقتاعى تارباعاتاي تۇسىنان، نە قورعاس تۇسىنان كەلە سالماي ما؟ ول و جاقتان ەمەس، باتىس جاقتان، ەجەلدەن بورتەنىڭ جۇرتى قوڭىراتتار وتىرعان جاقتان كەلىپ وتىر عوي.

ەندى قاراتالدىڭ كەرەلىم ەكەنىنە دالەل ىزدەپ كورەيىك. قاراتال وزەنى جاركەنت جەرىندەگى ۇيگەنتاستىڭ بەلىنەن باستالىپ، تەرىساققان، اعىنىقاتتى، قارعالى اتالىپ، وعان قوعالى، تەنتەك، كوكسۋ، مۇقىر قوسىلعان سوڭ قاراتال اتالادى. ۇيگەنتاستىڭ بەلىنەن، توڭىرەگىنەن باستالعان بۇكىل وزەن ىلەگە، كۇنگەيگە قاراي اعادى دا، تەك قاراتال عانا تەرىسكەيگە اعىپ، بالقاشقا قۇيادى. كۇڭگەيدە وتىرعان جۇرت ونى كەرەلىم، كەرى ولەڭ، ياعني كەرى اعاتىن وزەن دەمەگەندە، نە دەيدى؟ جاركەنت جۇرتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قوعالى جاقتاعى جالايىر باۋىرلارىن تەرىسكەيدەگى ەل، تەرىسكەي دەپ وتىرادى. ال تۇرىكتىڭ بۇل ءسوزىن بىلمەيتىن اۋدارماشىلار ونى موڭعولدىڭ كەرۋلەنىمەن شاتاستىرعان. تەرىساققاندى كازىرگى قازاقتار بەلدىڭ سۋى دەپ كەتتى، بالا كۇنىمدە مەن تەرىساققان دەپ ءبىلۋشى ەم. اعىنىقاتتىنى ەل اقسۋ دەپ كەتتى. ەجەلگى اتىن ساقتاعان قارعالى عانا.تەرىساققان ۇيگەنتاستىڭ بەلىنەن، قارعالى قارعالى سايىنان، اعىنىقاتتى اقسۋ سايىنان اعىپ كەلىپ، ءدال جالاۋلى جوتاسىنىڭ تۇبىنەن تۇيىسەدى، سوندىقتان ول ارا ءۇش سۋدىڭ قۇيعانى اتالادى. قاراتال وزەنىنىڭ ەڭ باستاۋ الاتىن وزەنشەسى بۇرىن تەرىساققان بولىپ اتالسا، قاراتالدىڭ بۇرىن كەرى اققان وزەن - كەرەلىم - اتالعانىنا نەگە سەنبەسكە؟

دالەلىمىزدى تياناقتى ەتۋ ءۇشىن، ىلە القابىنىڭ وڭ جاعىنداعى ءبىر-بىرىمەن ىرگەلەس جاتقان ءبىراز جەر-سۋ اتتارىنا تاعى شولۋ جاساپ كورەلىك.

«وسىناۋ تايجىگىتشىل رۋ-ارىستار القا-بۇلاقتا باس قوستى» - دەيدى «شىڭعىس-قاعاننىڭ قۇزاۋىرى» (494-بەت). بۇل كادىمگى تۇركسىب جولى تۇيىسكەن اينابۇلاق ستانساسىنىڭ ماڭايى بولۋ كەرەك. «اينا» مەن «القا» الماسقان دا، بۇلاق - بۇلاق كۇيىندە ساقتالعان.

«شىڭعىس-قاعاننىڭ ورداسى كورەڭكىلىكتە وتىرعان بولاتىن» (499-بەت). بۇل - جاركەنت وڭىرىندەگى باركورنەۋ تاۋى. «كورۋ» ءتۇبىرى وزگەرمەگەن، «كور-نەكتى تاۋ» دەگەن ماعىنا بەرەدى.

«وڭقان مەن شىڭعىس تىزە قوسىپ، كەرەلىم وزەنىن قۇلداي جامىكەگە قارسى اتتاندى» (499). ۇسەك وزەنىنىڭ بويىنان اتتانعان شىڭعىس اينابۇلاق، قاراتال جاقتا وتىرعان جالايىر جامىكەنى قاراتال - كەرەلىمنەن ىزدەمەگەندە، موڭعوليانىڭ كەرۋلەنىنەن ىزدەمەيدى عوي؟

«الدان، قۇزار، سەنگىمدەر وتقياعا بارعاندا، شىعىرىقتاعى قاراۋىلشىلار شاپقىلاپ جەتىپ: «جاۋ كەپ قالدى»، - دەپ مالىمدەدى (سوندا، 499-بەت). مۇنداعى وتقيا قازىرگى وربۇلاق تۇبىندەگى قىزىلقيا بولۋى ءتيىس. «وت» دەگەن «ءشوپ» دەگەندى دە، سونىمەن قابات «وتتاي قىزىل» دەگەندى دە بىلدىرەتىنىن ەشكىم جوققا شىعارا قويماس.

«ەرتەسى شىڭعىس-قاعان قولى مەن جامىكە قولى توقايلاسىپ، كۇيتەڭ جازىعىندا شەپ قۇردى» (سوندا، 499-بەت).

مۇنداعى «كۇيتەڭ جازىعى»، ءسوز جوق، قازىرگى «كيتىڭ جازىعى». ول شوقان جازعان بۋراقوجىردىڭ باسى كيتىڭ سۋىنان باتىسقا قاراي سوزىلىپ «التىن ەمەلگە» دەيىن بارادى. ال وتقيا (قىزىلقيا) اتالىپ وتىرعان جەر ساروزەك، كۇرەڭبەل، قوعالىدان شىعىسقا قاراي تۇرگەن (ۇسەك) وزەنىنىڭ بويىنداعى بۇرقان تاۋعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان جازىقتىڭ وربۇلاق اتالاتىن تۇسىندا. جەر ىڭعايىنا قاراساق، شىڭعىسحان ورداسى وتىرعان كورەڭلىك (باركورنەۋ) - وسى ەكى جازىقتىڭ ورتاسىنداعى تاۋلى جايلاۋ. دەمەك، شىڭعىسقا كومەككە كەلە جاتقان وڭقان قولى وعان وتقيادان كورەڭلىككە قاراي وتكەن دە، ەكەۋى بىرىگىپ كورەڭلىكتىڭ وڭتۇستىك ىرگەسىندەگى كۇيتەڭ جازىعىنا شىققان. اينابۇلاق جاقتان اتتانىپ، التىن ەمەل ارقىلى كۇيتەڭ جازىعىنا تۇسكەن جامىكەمەن شىڭعىسحان سول جازىقتا كەزدەسكەن.

ءوزىمنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىم بولعاندىقتان، مەن بۇل ارانى سول الىس داۋىردەن دۇربىمەن قاراپ وتىرعاندايمىن.

«جامىكەنىڭ وداعى ويران بولدى... تايجىگىت اۋشى-باعادۇر ونەنگە جىلىستى. جاماعا ءوزىن سايلاعان ەلدى بۇلاپ-تالادى دا، ىرعىن وزەنىن قۇلداي ورداسىنا قايتتى... اۋشى-باعادۇر ءوز ۇلىسىنا جەتكەن سوڭ، قۇتىم-ۇرجان ەكەۋى دەرەۋ تايجىگىتتى اتتانىسقا كەلتىرىپ، ونەننەن ءوتتى دە، شىڭعىس-قاعانعا قارسى قوسىن جاساقتادى» (سوندا، 499-بەت).

مۇنى دا جەر ىڭعايىنا قاراپ ەلەستەتۋ ەش قىيىن ەمەس. تايجىگىتتەر قا-زىرگى باسشيدەن قۇلداپ، بەسشاتىر ارقىلى ىلە بويىنداعى باقاناسقا قاراي جىلىسقان دا، جامىكە جامان التىن ەمەل ارقىلى قوعالىعا ءوتىپ كەتكەن.

وسى وقيعانىڭ ءبارى بۇرىنعى ونەن، قازىرگى ىلە وڭىرىندە وتكەنىنە كوز جەتكىزە ءتۇسۋ ءۇشىن، «قۋزاۋىردى»، ياعني «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اتالىپ كەلگەن كىتاپتى ودان ارى وقيىق.

«ال اناسى شوتەن بورتە-كوزەندى كورەڭلىك تاۋىنداعى سەڭگىر وزەنىنىڭ بويىنا، تەمەجاننىڭ ورداسىنا اكەلىپ سالدى» (485-بەت).

مۇنداعى كورەڭلىك تاۋىن باركورنەۋ دەسەك، وندا سەڭگىرىمىز باركورنەۋدىڭ باتىس جاعىنان اعىپ جاتقان بۋراقوجىر وزەنى بولىپ تابىلادى. ودان ءارى: «ولار سەڭگىر قويناۋىنا كوشىپ، كەرەلىمنىڭ باسىنداعى بۇركەي-ىرگە دەگەن جەرگە قوندى»، - دەلىنگەن (485). بۇل «بۇركەي-ىرگە» قازىرگى ىرگەتاۋ بولادى دا شىعادى. جوعارىدا ايتىلعان «كيتىڭ جازىعى» وسى ىرگەتاۋ مەن باركورنەۋدىڭ ورتاسىندا جاتىر.

«قۋزاۋىردا» وسى وڭىردەگى «قۇمىرعا» دەگەن وزەنشە دە بىرنەشە مارتە ايتىلادى. «باتىسقا قياستاي اعىپ، ونەنگە قۇياتىن قۇمىرعا دەگەن وزەنشە بولۋشى ەدى... وزەنشە بەتەر تاۋىنا اپاراتىن. تاۋدا قۇرشوقى-بولتاق دەگەن دارا بولۋشى ەدى. تەمەجان سول جەردە اناسىمەن، باۋىرلارىمەن قاۋىشتى»،- دەيدى (484-بەت). كازىرگى قوڭىرولەڭ اۋىلىنىڭ سولتۇستىگىندە، كيتىڭ جازىعىنىڭ ۇستىندە ورتاتاۋ دەگەن جايلاۋ بار. بەتەر تاۋى سوعان ۇقسايدى. سول ورتاتاۋدا شىعىستان باتىسقا قاراي قياستاي اعىپ كەلىپ، قوڭىرولەڭ اۋىلىنىڭ ءدال جەلكەسىنەن ىلەگە قاراي بەت بۇراتىن تەرەكتى دەگەن وزەنشە بار. بۇرىن ىلەگە جەتسە، جەتكەن شىعار، بۇل كۇندە جەتە الماي، قۇمعا ءسىڭىپ كەتەدى. بالكىم، ونىڭ قۇمىرعا اتالۋى دا سول قۇمعا ءسىڭىپ كەتۋىنە قاتىستى بولعان شىعار، كىم بىلەدى. ال قۇرشوقىنى قۇر قايشى دەپ توپشىلاۋعا بولادى. سەبەبى، كەيىن ول جەر جالايىر قايشى دەگەن كىسىنىڭ يەلىگىنە بەرىلگەن سوڭ، شوقىنىڭ ورنىن قايشى ءسوزى الماستىرعان بولار. ويتكەنى، 497- بەتتە جالايىر رۋىنان تاراعان شىراعان-قايشى دەگەن ادامنىڭ جانە مۇقالى-بۇقانىڭ وزدىگىنەن كەلىپ شىڭعىستىڭ قۇزىرىنا قۇلاعانى ايتىلادى. باركورنەۋدىڭ ەتەگىندەگى قايشى سۋى، قايشىنىڭ بەلى، سۋلى قايشى، قۇر قايشى، ءور قايشى، اياق قايشى دەگەن ءبىر-بىرىنە ىرگەلەس جاتقان جەرلەر وسى جالايىر قايشى يەلىك ەتكەن جەرلەر بولۋ كەرەك. ايتپەسە وسىنشاما جەردىڭ قايشى سوزىنە قاتىستى بولۋىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ ونىڭ ۇستىنە ونىڭ ايگىلى مۇقالىمەن قاتار اتالۋى دا تەگىن ادام بولماعانىنان حابار بەرىپ تۇرعانداي.

وسىنداعى ۇزىندىلەردەن-اق شىڭعىستىڭ ءومىرى ونەن بويىنداعى جەرلەردە وتكەنىن، مۇنداعى كەرەلىمنىڭ موڭعولياداعى كەرۋلەنگە ەش قاتىسى جوق ەكەنىن اڭعارۋ اسا قيىن ەمەس.

تەك، ارينە،تىلەۋبەردىنىڭ جوعارىداعى ىرعىن وزەنىن ىرعىز وزەنى دەپ تۇسىندىرگەنىمەن كەلىسە قويۋ قىيىن. ويتكەنى، ىرعىز قايدا، جەتىسۋ قايدا؟ مەنىڭشە، مۇنداعى ىرعىن وسى كۇنگى قاراتالعا قۇيىپ جاتقان تەنتەك وزەنى بولار. ويتكەنى، «ىرعۋ»، «ىرعىن» دەگەن سوزدەر «مول»، «اساۋ»، «تەنتەك»، «سەكىرۋ» دەگەن سوزدەرگە ماعىنالاس كەلەدى.

«شىڭعىس-قاعان قايتىس بولعان سوڭ، تىشقان جىلى (1228-جىلى) بۇرىنعار سولتاندارى... كەرەلىم وزەنىنىڭ كودە-ارال جەرىندە قۇرىلتاي شاقىرىپ، شىڭعىس-قاعاننىڭ جارلىعى بويىنشا، ۇكىتەيدى قاعان سايلادى»، - دەگەندى وقىپ (سوندا، 553-بەت)، مۇنداعى كودە-ارال جەرى وسى كۇنگى ارالتوبە بولۋى كەرەك دەپ شامالايمىن. ويتكەنى، ءبارى سوعان ۇيلەسىپ تە، ۇقساپ تا تۇر.

«كەرەلىم وزەنى بويىنداعى كودە-ارال ءوڭىرىنىڭ تولاعان-بولتاۋ جەرىندە شورەك قاۋىمىن باس سالدى»، - دەگەندى (سوندا، 497-بەت)، «وسىناۋ ءاز انا ونەن بويىنداعى تەلىگەن-بولتاق تاۋىنىڭ قاپتالىندا شىڭعىس-قاعانعا بوساندى»، - دەگەنمەن (سوندا، 478-بەت) سالىستىرا قاراپ، وسى ەكى اتاۋ ءبىرى دۇرىس، ءبىرى قاتا جازىلعان ءبىر عانا اتاۋ شىعار، ولاي بولسا، شىڭعىسحان ارالتوبە وڭىرىندە تۋعان شىعار دەگەن ويعا كەلەم.

بۇل ويىمدى مىنا جاعداي دالەلدەي تۇسەتىن سەكىلدى. «شىڭعىس-قاعاننىڭ قۇزاۋىرىن» جازىپ وتىرعان ادام: «ۇشبۋ دەستىر ۇلى قۇرىلتاي شاقىرىلعاندا، تىشقان جىلدىڭ تامىزىندا، تۇلىعان-بولتاق پەن شارىن-جىرادان اققان كەرەلىم وزەنى اراسىنداعى كودە-ارال جەرىنە وردا قونعاندا بايىدى»، - دەپتى (سوندا، 559-بەت).

سوندا كودە -ارال جەرىندە تولاعان-بولتاۋ، تەلىگەن-بولتاق، تۇلىعان-بولتاق سىندى ءبىر-بىرىمەن ۇقساس اتالاتىن ءۇش ءتۇرلى جەر بولۋى مۇمكىن بە؟ مەنىڭشە، مۇمكىن ەمەس. «تولاعان»، «تەلىگەن»، «تۇلىعان» سوزدەرى قاتا جازىل-عان بولار، ال «تاۋدىڭ» دا، «تاقتىڭ» دا تاۋ ەكەنى بەلگىلى. الايدا، ول «تاۋ» مەن «تاقتىڭ» ۇشەۋى دە كودە-ارال قاسىندا ەكەنى انىق جازىلعان. ولاي بولسا، شىڭعىسحان، شىنىندا دا، كودە-ارالدىڭ، ياعني ارالتوبەنىڭ ماڭىندا، قازىرگى قوعالى جەرىندە كەرەلىم-قاراتال وزەنىنىڭ باسىندا تۋعانى داۋسىز. ونداعى شارىن-جىرا دەپ وتىرعان جەر، ءسىرا، كازىرگى قىزىلقيا (وتقيا) تۇسىنداعى تار شاتقال.

«شىڭعىس-قاعان دەرەۋ ۇدەرە كوشىپ بالجان كولىنە قوندى... سالدەلى اسان... ىرعىن وزەنىن قۇلداي بۇلعىن، تيىن ساۋداسىن جاساپ كەلە جاتقان كورىنەدى. بۇلار بالجان كولگە قوي سۋارا بۇرىلعاندا، شىڭعىس-قاعانعا جولىقتى»، - دەگەنگە قاراپ (سوندا، 515)، بالجان كولى - بالقاش، ىرعىنى - تەنتەك دەپ ويلايمىن.

شىڭعىس-قاعاننىڭ ەلشىلەرگە: «سەندەر اتتانا ءبىز دە قوزعالامىز. قايتقاندارىڭدا كەرەلىم وزەنىنىڭ ارقالى-كۇزە جەرىنەن كەزدەسەتىن بولايىق»، - دەگەنى (515) تەكەلى جوتاسىن ايتقانى شىعار دەپ ۇقساتامىن.

شىڭعىستىڭ: «مەنىڭ جاس كۇنىمدە تايجىگىت تارعىتاي-قورالدىق اعام كۇنشىلدىك جاساپ، مەنى تۇتقىنداعان ەدى»، - دەگەنىنە، ياعني جالايىر تارعىتايدى «اعا» دەگەنىنە قاراپ (سوندا، 533)، ونىڭ جالايىر ەكەنىن مويىنداماۋ شىندىققا ۇلكەن قيانات سەكىلدەنەدى.

ايى، كۇنى جەتىپ وتىرعان بورتەنى مەركىتتەر تارتىپ اكەتكەن سوڭ، كومەك سۇراپ تەمەجان تۇعىرىل حانعا بارىپ: «ءۇش-مەركىت تۇتقيىلدان كەلىپ، قاتىن-بالامدى ولجالاپ اكەتتى»، - دەپ شاعىندى. - قاعان-اكە، قايتسەڭىز دە قاتىن-بالامدى قۇتقارىڭىز!

سوندا وڭقان: «...مەركىتتى جويىپ، بورتە كەلىندى وتاۋىڭا ورالتايىن. جامىكە انداڭا دا حابارلاس. ول قورعاناق-شۇباردا عوي»، - دەيدى (سوندا، 488-بەت). ول جەر وسى كۇنگى شۇبار ەمەگەندە، قاي جەر دەيسىز؟ ونىڭ ۇستىنە جامىكە بارىپ جاعدايىن ايتقاندا، ول: «تەمەجان اندانىڭ كەلىنشەگى قولدى بولعانىن مەن دە ەستىپ وتىرمىن، - دەدى. قاتتى نامىستاندىم»، - دەپ جازىلعان (488-بەت). حاباردىڭ بۇلاي تەز جەتىپ وتىرعانىنا قاراعاندا، بۇرقانتاۋ مەن قورعاناق-شۇباردىڭ اراسى تىم الىس بولماعانى.

«جاس كۇنىمىزدە قورعاناق-شۇبار جەرىندە قاناندا ەكەۋمىز اندالىق انت جاساسىپ ەدىك»، - دەيدى جامىكە شىڭعىسقا (سوندا، 525-بەت).

ەندى بۇل شۇباردى كادىمگى نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ اعامىز اتىن ايگىلەگەن اتاقتى شۇبار دەمەگەندە، ونى موڭعوليادا بولۋى مۇمكىن شۇبار دەپ قالاي ايتامىز جانە قاي دالەلگە سۇيەنىپ ايتامىز؟ ءتىپتى «قۋزاۋىردان» ءبىز مىسالعا الىپ وتىرعان بۇكىل اتاۋ تەك تۇرىك تىلىندە اتالىپ تۇرعان جوق پا؟ جانە تۇگەلدەي كازىرگى قوعالى-قاراتال ءوڭىرى مەن جاركەنت-ۇسەك ءوڭىرىنىڭ اراسىندا جاتقان جەرلەر.

«شىڭعىستىڭ نوكەرى شۋشى-تارمالى سارى-قىر جەرىنە قونعان بولا-تىن»، - دەلىنىپتى 495-بەتتە. بۇل اراداعى سارى-قىر، ارينە، سارى ارقا ەمەس، ارالتوبەنىڭ وڭتۇستىك باتىسىنداعى سارى وزەك.

«شىڭعىس-قاعان جامىكەدەن ىعىسىپ شەگىنگەن بەتى ونەننىڭ زەرەن-قاپشاعاي شاتقالىنا بەكىنىس قۇردى»، - دەگەنىن (سوندا، سول بەتتە) ىلەنىڭ قاپشاعاي شاتقالى ەمەس دەپ ايتۋعا قالاي اۋزىڭ بارادى؟

«شىڭعىس-قاعان مەن تۇعىرىل حان ەكەۋى قۇلجا وزەنىن قۇلداي اتتانعان»، - دەگەندەگى (496-بەت) قۇلجا وزەنىن ىلەنىڭ بويىنان تاپپاعاندا، موڭعوليانىڭ قاي جەرىنەن تابامىز؟

«سۇبەتەي-باعادۇر ولاردى شۋ وزەنىنە دەيىن قۋىپ بارىپ، قۇتقالى مەن شىراعامنىڭ كوزىن جويىپ قايتتى»، - دەپتى (539-بەت). شۋ وزەنىن موڭعوليادان، ءسوز جوق، مىڭ جىل ىزدەسەڭ دە تاپپايسىڭ.

الەمگە جايىلىپ كەتكەن وتىرىك تاريحتى شىندىققا جەتەلەپ اكەلۋ ءۇشىن، ءارى تىلەۋبەردىنىڭ دالەلىنە دەن قويۋ ءۇشىن، اۋەلى ءوز كوزىمىزدى وعان بەرىك جەتكىزىپ العانىمىز ءجون. ونىڭ ەڭ ۇلكەن دالەلى - شىڭعىسحانعا قاتىستى كوپ وقيعانىڭ تاريحتا ونەن اتالعان، ال كازىر ىلە اتالىپ وتىرعان وڭىردە وتەتىنى.

ءبىر كەزدە شىڭعىسحانمەن وداقتاسىپ، جامىكەگە قارسى سوعىسقان وڭقان كەيىن جامىكەمەن وداقتاسىپ، شىڭعىسحانعا قارسى سوعىسادى. العاشقى سوعىس-تىڭ قازىرگى كيتىڭ اتالىپ جۇرگەن جەردە وتكەنىن جوعارىدا ايتتىق. ەندى وڭقان باستاعان كەرەيلەرمەن سوعىس وتكەن جەردىڭ اتاۋلارى مەن ولاردىڭ ىلەگە قاتىستى قالاي ورنالاسقانىنا كوڭىل اۋدارىپ بايقايىق.

«شىڭعىس-قاعان... دۇنيە-مۇلىكتى تاستاپ، جەڭىل-جەلپى جۇكپەن ماۋ-وندىر تاۋىنىڭ تەرىسكەيىنە بوستى» («قۋزاۋىر»، 510-بەت).

مۇنداعى «تەرىسكەي» ءسوزى بىزگە وتە سەنىمدى باعدار بولادى. شىڭعىسحاننىڭ اتاقونىسى بۇرقانتاۋ كۇنگەيدە بولسا، بۇل جولى ول ونىڭ قارسىسىنداعى ءوندىر تاۋىنىڭ تەرىسكەي جاعىنا شىقتى. ونى وسى كۇنگى اتاۋعا الماستىرساق، ىلە الاتاۋىنىڭ تەرىسكەي جاعى دەۋىمىز كەرەك. بۇل ويىمىزدى جىلقىشىلاردىڭ جەتكىزگەن حابارى راستايدى. ولار: «ماۋ-وندىر تاۋىنان جىلقى جيىپ ءجۇرىپ كوردىك. قۇلاعان-بۇرقاننان شاڭ كوتەرىلدى. جاۋ تاياپ قالدى»، - دەيدى (سوندا، 510-بەت).

بۇرقان جاقتان كورىنگەن جاۋدى ونىڭ قارسىسىندا جۇرگەن ادام عانا كورەتىنى تۇسىنىكتى ەمەس پە؟

«ەرتەسى ءتۇس اۋا قوسىن قارقارا، جەتە، ىلەتى جەرلەرىندە دامىلداپ، ازىق-تاندى» (سوندا، 510-بەت) . ىلە جوق جەردە ىلەتى دەگەن ات تا بولمايتىنىن كىم جوققا شىعارادى؟

«شىڭعىس-قاعان قوسىندى ساپقا ۇرىپ، ۇرىسقا سايلانعان كۇيدە ۇلىق-شىلىكتى، جەتە سۋلارىن قۇلداي تارتتى. سول بەتى دالاڭ-مورعاس جەرىنە ىشكەرىلەي بەردى» (511، 512-بەتتەر).

«ۇلىق-شىلىكتىڭ» قازىرگى تاۋشىلىك، ۇلكەن شىلىك (تاۋشەلەك تە دەيدى) ەكەنىنە كۇمان كەلتىرۋگە بولا ما؟ «جەتە» دەگەننىڭ دە ءبىر كەزدە بۇكىل جەتىسۋعا قاتىستى جالپىلاما اتاۋ بولعانىن مۇحامەد حايدار دۋلاتيدان بىلەمىز. بۇل ارادا دا «جەتە سۋلارى» دەپ جالپىلاي ايتىلىپ تۇر.

«شىڭعىس-قاعان دالاڭ-مورعاس جەرىنەن قارقارانى قۇلداي اتتاناردا قوسىنىن ساناسا، بار بولعانى ەكى مىڭ التى ءجۇز ەكەن... شىڭعىس-قاعان ونىڭ (قويلىداردىڭ - ب.ن.) سۇيەگىن قارقارا سۋى جاعاسىنداعى ورنىق تاۋىنىڭ كەلتەگەي-قادا قورىمىنا قويدىردى» (سوندا، 512-بەت).

قارقارا ءالى دە قارقارا اتالادى، ورنىق تاۋىمىز - تۇپ، كەلتەگەي-قادامىز - سانتاس (سىنتاس)، دالاڭ-مورعاسىمىز - قاراقول بولىپ شىعادى.

«جەزجەر-ءوندىر تاۋىنىڭ جار-قاپشاعاي جەرىندە وڭقاندى قورشاۋعا الدى» (سوندا، 516-بەت). بۇل ارا شارىننىڭ كەرىش-جار شاتقالى بولۋ كەرەك. «ماۋ-وندىر»، «جەزجەر-ءوندىر» دەگەننىڭ ءبىر تاۋدىڭ ءار تۇسىنداعى جەرلەر ەكەنىن ولارعا ورتاق «ءوندىر» ءسوزى-اق دالەلدەپ تۇر.

ەندى نايماننىڭ تايانى ءوزىن شابۋعا ازىرلەنىپ جاتىر دەگەن حاباردى شىڭعىسحاننىڭ قاي جەردە ءجۇرىپ ەستىگەنىنە نازار سالايىق.

«تۇرگەن-سوگەتى» دەگەن جەردە سايات قىزىعىنا باتىپ جاتقاندا، العىش-تەزتى-قوريدىڭ ەلشىسى ۇعىنام وسى سالەمدى جەتكىزدى» (سوندا، 519-بەت).

سوگەتى، بۇعىتى، قالعۇتى، ىرعايتى دەگەن جەرلەر ىلە مەن شۋدىڭ اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن سولاي اتالادى. ال تۇرگەن دە، سوگەتى دە ىلەنىڭ سول جاعالاۋىنداعى جەرلەر.

«ءسويتىپ، ولار اۋشىلىقتى دوعارىپ، ابشىعا-كودە-كەردەن اتتانىپ شىقتى. قارقارا وزەنىنە جەتىپ، ورنىعا دەگەن ولكەنىڭ كەلتەگەي-قادا دەگەن جەرىنە قونىپ، ات-جاساعىن ساناققا الدى» (سوندا، 519-بەت). جەر ىڭعايى مەن اتاۋلار ىڭعايىنا قاراپ، مەن كودەكەردى كازىرگى كوكپەك دەر ەدىم. تۇرك ءتىلىن تۇسىنەتىن ادام مۇنداعى جەر اتاۋلارىنىڭ نازىك ماعىنالىق ساۋلەسىن شامالاي الادى.

وسىنىڭ ءبارىن جۇيەلەپ قاراساق، ونەننىڭ ىلە ەكەنىنە ەش كۇمان قالمايدى. تىلەۋبەردى باۋىرىمىز بۇل دالەلى ارقىلى الەمدىك تاريحقا توڭكەرىس جاساپ وتىر.

«ءسويتىپ، شىڭعىسحان قارقارا وزەنىنىڭ ورنىق وڭىرىندەگى كەلتەگەي-قادا جەرىنەن نايمان جۇرتىنا اتتاندى» (سوندا، 540-بەت).

ال تايان حان وعان قارسى «قالجىر-وزەننەن قالىڭ قول اتتاندىردى» (سوندا، 521-بەت).

قالجىر وزەنى ءالى دە سولاي اتالادى. ءالى دە نايمان دەگەن قازاقتىڭ ءبىر ارىسى جايلاعان ولكەدە مارقاكول دەگەن ادەمى كولدەن اعىپ شىعاتىن جالعىز وزەن - وسى قالجىر.

وسى «قۋزاۋىردا» شىڭعىسحاننىڭ بىردە-ءبىر رەت قازىرگى موڭعوليا جەرىندە سوعىسقانى باياندالمايدى. بارلىق سوعىسى تەك قازىرگى قازاقستان جەرىندە جانە ىلە بويىندا وتكەن. سوندا ول قالايشا موڭعول بولادى، قالايشا ول جەردە تۋىپ-وسەدى؟ ونىڭ بۇكىل بالالىق شاعى وتكەن، حان سايلانىپ بۇعاناسى قاتقان جەرى قاراتال مەن ىلە ايماعى ەكەنى «شىڭعىس-قاعاننىڭ قۋزاۋىرى» مەن «تۇگەل تاريحتا» تايعا تاڭبا باسقانداي ءدال ايتىلىپ تۇر. تەك «تۇرگەن» دەگەن جەردىڭ اۋدارمادا ايتىلماي قالعانىنان، «كەرەلىم» دەگەن وزەننىڭ «كەرۋلەن» بولىپ قاتا اۋدارىلۋىنان بۇكىل الەمگە ادام شوشىرلىق وتىرىك تاراپ كەتىپ وتىر.

تاعى ءبىر باستى دالەل: وسى كىتاپتە اتالاتىن حالىق، تايپا، رۋدىڭ ءبارى ءالى كۇنگە دەيىن سول شىڭعىسحان زامانىندا وتىرعان جەرىندە وتىر. ولاردى شىڭعىسحان ەشقايدا قۋماعان. تەك باستارىن بىرىكتىرىپ، ءبىر يمپەرياعا باعىندىرعان. دۇرىستاڭقىراپ ايتساق، قازاق مەملەكەتىنىڭ قابىرعاسىن قالاعان بولىپ شىعادى.

سونان سوڭ. اتالمىش ەكى كىتاپتە ايتىلعان تايپالار مەن رۋلار ەشقاشان قازىرگى موڭعول جەرىن مەكەندەمەگەن. ال موڭعوليادا ەكى كىتاپتە ايتىلعانداي ءبىر-بىرىنە جاقىن وتىرعان، ءجيى ورنالاسقان تايپالار مەن رۋلار بۇرىن دا بولماعان، قازىر دە جوق.

ءبىزدى كوپ شاتاستىرىپ جۇرگەن ءبىر ءسوز، ول - «موڭعول» دەگەن ءسوز. ونى ءارى-بەرى وزگەرتىپ «ماڭعول»، «مۇڭعۇل»، «ماڭعۇل»، «مىڭقول» دەپ جازىپ تا، ايتىپ تا ءجۇرمىز. الايدا، تىلەۋبەردى تۇڭعىش رەت قازاقشاعا اۋدارعان، بۇرىن ءبىز «جىلنامالار جيناعى» دەپ كەلگەن راشيد ءاد-دىننىڭ «تۇگەل تاريحىنا» جۇگىنسەك، ونىڭ «ەكىنشى تاراۋىندا» مىنانداي اڭداتپالىق تۇسىندىرمە بار: «قازىر ماڭعۇل اتالىپ جۇرگەن تۇرىك رۋلارى. ەرتەدە بۇل رۋلاردىڭ ءاربىرىنىڭ جەكە-جەكە مەنشىكتى اتى بولاتىن. ءوز نوقتا اعالارى، امىرلەرى بار ەدى. ءارقايسىسى بىرتالاي تارماققا، رۋعا بولىنەتىن. ايتالىق، جالايىر، ويرات، تاتار قاتارلى رۋلار». سودان كەيىن: «ماڭعۇلدار ءوز زامانىندا تۇرىكتىڭ ءبىر بۇتاعى عانا بولاتىن»، - دەپ جازادى (91-بەت).

بۇعان قاراعاندا، قازىرگى موڭعولياداعى موڭعول مەن مىنا ماڭعۇلدىڭ ايىرماسى جەر مەن كوكتەي، ەكەۋى ەكى باسقا.

تىلەۋبەردىنىڭ تاعى ءبىر پىكىرى: «شىڭعىسحان جەرلەنگەن كۇمبەز - ۇلىتاۋداعى ءبىز الاشاحان اتاپ جۇرگەن كۇمبەز دەيدى. تۇڭعىش ۇلى جوشى ولگەن سوڭ، ءبىر جىلدان كەيىن ءوزى قايتىس بولدى، ونى ۇلىنان الىسقا اپارىپ جەرلەۋ اقىلعا سىيمايدى»،- دەيدى.

مەن ونىڭ بۇل پىكىرىن دە ورىندى سانايمىن. اتاعى دا، مەملەكەتى دە ءدۇرىلدەپ تۇرعان ادامنىڭ بەيىتىن ەلى مەن جۇرتى كىمنەن جاسىرادى، كىمنەن قور-قىپ قۇپيالايدى؟ ول كۇمبەزدىڭ الاشاحان كۇمبەزى اتالىپ كەتۋى - كۇمبەزدىڭ الاشاعا ۇقساس ورنەكتەلۋىندە عانا بولسا كەرەك. مەن ول كۇمبەزدى ەكى-ءۇش مارتە كوردىم. سىرتى الاشا ىسپەتتى ورنەكپەن ورىلگەن. سول سەبەپتى «الاشا كۇمبەز» دەپ ءجۇرىپ، كەيىن ەل ونى «الاشا حان كۇمبەزى» اتاپ كەتۋى مۇمكىن.

ارالتوبەدە تۋسا، بۇرقان مەن ۇسەكتىڭ بويىندا ءوسىپ-ونسە، نەگە شىڭعىسحاندى سول جەردىڭ بىرىنە جەرلەمەگەن دەپ كۇدىكتەنۋدىڭ رەتى بار، ارينە.

بىرىنشىدەن، ۇلىتاۋ ءوڭىرى شىڭعىسحان قۇرعان مەملەكەتتىڭ بەل ورتاسى ەدى. كەيىن ۇكىتاي ءوز ورداسىن سوندا قۇردى.

ەكىنشىدەن، تاريحتاردا جازىلىپ، ءبىراق ونىڭ وسى كۇنگى قاي جەر ەكەنىن ەشكىم ايتا الماي كەلە جاتقان قاراقورىمنىڭ وسى ۇلىتاۋ جەرى ەكەنىن تىلەۋبەردى نانىمدى دالەلدەيدى. ولاي بولسا، تۇپكى اتا-باباسى مەكەندەگەن ولكەگە تۇڭعىشى جوشىنى شىڭعىسحان جەرلەسە، ال ونىڭ ءوزىن تۇڭعىش ۇلىنىڭ قاسىنا جەرلەۋ قازاقى ادەت-عۇرىپقا قايشى كەلمەيتىن جاعداي.

ۇشىنشىدەن، ونى ۇلىتاۋعا جەرلەۋدىڭ تاريحي دا نەگىزى بارىن راشيد ءاد-دىننىڭ جالايىرلارعا قاتىستى مىنا سوزىنەن اڭعارۋعا بولادى: «ايتۋعا قاراعاندا، ولاردىڭ اسىلگى جۇرتى قاراقورىمنىڭ قۇتايماسى ەكەن» («تۇگەل تاۋاريح»، 91-بەت).

بۇعان قاراعاندا، جوشى دا، شىڭعىسحاننىڭ ءوزى دە اتا-باباسىنىڭ ەجەلگى مەكەنى - ۇلىتاۋعا ءداستۇر بويىنشا جەرلەنگەن.

ونىڭ ءوزى تۇرك، تۇرك ىشىندە جالايىر ەكەنى انىقتالعان سوڭ، تۇركشە سويلەگەنى، مۇسىلمان ءدىنىن ۇستانعانى ءوز-وزىنەن بەلگىلى بولىپ قالا بەرەدى. ونىڭ ءبارىن تىلەۋبەردى ۇزىك-ۇزىگىمەن، جىك-جىگىمەن دالەلدەپ شىققان.

اجەسى، اناسى، ايەلى، ءوز رۋى جالايىر - ءبارى تۇرك، ءبارى مۇسىلمان، تەك شىڭعىسحان عانا مۇسىلمان ەمەس بولۋى مۇمكىن بە؟ سىزعان-قۇتقانىڭ وعان ايتقان مىنا سوزىنە قاراڭىزشى: «مەن بەسىكتەگى كۇنىمنەن ءسىزدىڭ قۇتتى بوساعاڭىزدا ءوسىپ كەلەمىن... دارەت قۇمانىڭىزدى كوتەرىپ، التىن بوساعاڭىزدا ەر-جەتتىم» («قۋزاۋىر»، 527-بەت). دارەت الۋدىڭ مۇسىلمان دىنىنە عانا تان ەكەنىن كىم بىلمەيدى؟ تاعى مىنا جاعدايعا قاراڭىز. وتىرارعا كەلگەندە، شىڭعىسحان سۇلتان ماحمۇد ءال-حورەزميمەن الدىن الا بەيبىت كەلىسىمگە كەلەدى. الايدا، وتىرار بيلەۋشىسى قايىرحان بەس ءجۇز ساۋداگەردىڭ بايلىعىنا قىزىعىپ، ولاردى جانسىزدار ەكەن دەگەن جالامەن قىرىپ سالادى عوي، سوندا شىڭعىسحاننىڭ ماحمۇد ءال-حورەزميگە جازعان حاتىندا مىنانداي ءسوز بار: «سەن ءوزىڭ ساۋداگەرلەرگە تيىسۋگە بولمايتىندىعى جونىندە كەلىسىمگە كەلىپ ەدىڭ عوي، مۇسىلمان سۇلتانىنا بۇل جاراسپايتىن ساتقىندىق» دەيدى. ءوزى مۇسىلمان ەمەس، مۇسىلماندىقتى قۇرمەتتەمەيتىن ادام ءدال ءوستىپ سۇلتاندى سوگە قويا ما؟

تىلەۋبەردى دالەلدەپ وتىرعان شىندىقتى بۇرىن بىزگە قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى، قازانعاپ بايبول ۇلى قازاقتىڭ اتا شەجىرەسى بويىنشا شىڭعىسحاندى جالايىردان تاراتىپ جازىپ كەتكەن دە ەدى. ءبىراق ءبىز ونى عىلىمعا ەمەس، داۋعا سالدىق. ال بۇل جولى تىلەۋبەردىنىڭ عىلىمي تۇجىرىمدارىن تىجىرىنباي، ءوز اتا-بابامىز جايلى تاريح دەپ، قۇرمەتپەن قابىلدايىق. ويتكەنى، ول سوعان ىلايىق. ساياسات ارالاسىپ ارامداعان تاريحىمىزدى دەرەكتى دالەلمەن ادالدايىق!

ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت: تىلەۋبەردى باۋىرىما مىڭ دا ءبىر راحمەت!

دەرەككوز: «قازاق ادەبيەتى» گازەتى