شەرحان مۇرتازا. التىن تىكەن - اڭگىمە
بۋرىل تاۋدىڭ جالاڭاش جارتاسىنان شاڭق ەتكەن الا بۇركىتتىڭ ءۇنى ەستىلدى. باقتاشى بالاپان ىزدەمەككە ويى ءبىر كەتتى. سونان سوڭ:
- مەن قايبىر قۇسبەگى ەدىم،- دەدى.
شەڭگەلدىڭ تىكەنى كوپ، جاپىراعى سيرەك ەدى. قاۋاشاعى پىسىپ، جەل ءسال ىزىڭ ەتسە، قوڭىراۋشا سىڭعىرلاپ تۇر. باقتاشى شاقشيعان كۇننەن باسىن قورشالاپ، پەنجاگىن شەشىپ الىپ شەڭگەلگە جاپتى. شاشى سيرەگەن توبەسىنە عانا جەتەرلىك كولەڭكە ءتۇستى.
شەڭگەلدىڭ تۇبىنەن قاشىپ بارىپ، ەبەلەكتىڭ استىن پانالاعان كەسىرتكەنىڭ القىمى بۇلكىلدەدى. ەرتە- ەرتە، ەرتەدەگى الىپ ايداهارلاردىڭ شايالاعان ۇرپاعى باقتاشىنىڭ ارەكەتىن باعىپ، كىرپىكسىز كوزى تەسىرەيە قالدى.
باقتاشى كەنەپ دوربادان جارتى بولكە نان، ەكى شيشا شىعاردى. دوربانى توسەپ، تاماقتى ۇستىنە قويدى. كەسىرتكە بوتەلكەلەردىڭ كۇنگە شاعىلىسىپ جالتىراعانىنان جاسقانىپ بۇعىڭقىراي ءتۇستى. بوتەلكەلەردىڭ ءبىرى - ايران،ءبىرى - اقىرعان اق اراق ەدى.
كەشە باقتاشى جۇرتتان جالاقىسىن جيناعان. سيىر باس سايىن ايىنا ءبىر سوم. قولىنا تۇگەل تيسە اجەپتاۋىر اقشا. ءبىراق قولىنا تۇگەل تيە بەرمەيدى. قاۋىمدى داتتاپ وبالى نە كەرەك. كوبى- اق ادال اقىسىن تاپ- تۇيناقتاي تازا بەرەدى. تەك، قاتشا سياقتى قۇدايدان بەزگەندەرى بولماسا. قاتشالار قالتاسىندا اقشاسى بولا تۇرا:
- ەي، قالتىراۋىق، كەلەسى بازارعا دەيىن شىداي تۇر- اي، جازعان. كەلەسى بازاردا كونىمدى ساتسام دا سەنەن قۇتىلارمىن،- دەيدى عوي كۇيدىرگەندە.
باقتاشى سوندا بارىپ:
- وسى قىستان باستاپ جەكەشەنى تاستاپ، كولحوزدىڭ مالىنا كىرمەسەم بە!- دەيدى.
باقتاشى اراقتىڭ اق قاڭىلتىر اۋزىن اشىپ، قىرلى ستاقانعا ورتالاۋ قۇيىپ، ويلانىپ ءبىراز وتىردى.
«بۇرىن وسىنىڭ اۋزىن سۇرگىشتەپ قويار ەدى» .
قولى وت العان تراكتوردىڭ رۋلىن ۇستاپ وتىرعانداي ءدىر- ءدىر ەتەدى. سوندا قىرلى ستاقانداعى اراق كۇزدىڭ قارا سۋىعى تەربەگەن قاق سۋىنداي قالتىرايدى. باقتاشى سونى بايقاپ قالىپ، كوزىن تارس جۇمىپ، باسىن شالقايتا تاستاپ جىبەرەدى.. .
ەبەلەك تۇبىندەگى كەسىرتكە الدىڭعى ەكى اياعىمەن جەر تىرەپ، زەرلى موينىن سوزىپ- سوزىپ قارادى.
سالدەن سوڭ قاتشالاردىڭ قورلىعى ۇمىتىلا باستايدى. تاڭعى سالقىنمەن اڭىزداعى اجىرىققا تويىپ العان تابىن تاقىردا تاپجىلماي جاتىر.
باقتاشىنىڭ بويى بالبىراپ، ويى بوزبالا شاعىنا ساپار شەگەدى. ءومىرىنىڭ ءتاتتى ءبىر كەزى. ءتاتتىنىڭ كوپ تۇرمايتىنى سياقتى لەزدە وتە شىققان ءبىر زامان. كوكىرەگىندە كومۋلى جاتقان ءبىر ارمان. كومۋلى جاتقان شوقتىڭ ۇرلەگەندە قىزارعانىنداي وسىندايدا، وقتا- تەكتە سول بوزبالا شاعى ءبىر ەلەس بەرىپ كەتەدى.
سودان بەرى دە قىرىق جىل ءوتىپ كەتتى. دۇنيەدەن كوپ ادام اتتاندى، دۇنيەگە كوپ ادام كەلدى. ءبىر كەزدە كامپەسكەلەنگەن بايدىڭ بوي جەتىپ وتىرعان قىزىنىڭ تۇسىنا بارىپ ولەڭ ايتقان جاس جىگىت ەندى قالتىراۋىق شال بولدى.
ءبىراق ول قىلشىلداعان جىگىت كەزىندە دە قالتىراۋىق ەدى. ءومىر بويى وسى كەمىستىكتەن ازاپ شەگىپ كەلەدى. بوزانىڭ ءبىر جوراسىندا الگى بايدىڭ بوي جەتىپ وتىرعان قىزىنىڭ تۇسىنا بارىپ:
ءبىزدىڭ اۋىل بۋرىلدىڭ تورىندە وتىر
ءوزىڭ كورگەن باياعى جەرىندە وتىر.
شىنىمەنەن كوڭىلىڭ بىزدە بولسا
بەۋ، قۇداشا، ساعات سايىن كورىندە وتىر.
قاراعىم- اي!
قاباعىڭ- اي،
اق قاعازدان اپپاق- اي
تاماعىڭ- اي!-
دەپ شالقىعان ەدى.
قۇداشا دا قۇر اۋىز ەمەس ەكەن جەڭگەسىنە قوسىلىپ ولەڭمەن جاۋاپ ايتتى. سول شۋماقتىڭ ءبارى تۇگەل باقتاشىنىڭ ەسىندە قالماپتى. ەسىندە قالعانى سوڭعى ءسوزى ەدى.
.. .قۇدا- جان، قالتىراماي جايىڭا ءجۇر.. .
جۇرت سوندا قىران كۇلكى، ءماز- مەيرام بولىپ ەدى- اۋ. باقتاشى كىرەرگە جەردىڭ تەسىگىن تاپپاي، بوزا سۇزگەن تاي قارا قازانعا ءتۇسىپ كەتە جازداپ ەدى. جۇبانىشتى جۇرتتان تاپپاي، سول ءبىر ۋىتتان ىزدەپ، ءىسىپ- كەپكەنشە ىشە بەردى. جالعىز كەمپىر شەشەسى عانا:
- جۇمالى- اۋ، جۇمالى! قۇدايدان تىلەپ العان جالعىزىم، سەنىڭ قولىڭدى قالتىراتىپ قويعان الگى سادىرقۇل جيەن عوي. كىشكەنتاي كۇنىڭدە اسىققا تالاسىپ تالاي ۇرىپ ەڭ. قولىڭ سودان قالتىراۋىق. ونىڭ نەسىنە قاپا بولاسىڭ- دەۋشى ەدى مارقۇم.
پەنجاكتىڭ قوس الاقانداي كولەڭكەسى اۋىتقىپ، باقتاشىنىڭ باسىنا كۇن ءتۇستى. سەلدىر شاشىنىڭ اراسىنان شىقتاي مولتىلدەپ شىپ- شىپ تەر شىقتى.
- كەلىڭىز، قۇداشا،- دەدى باقتاشى اراق قۇيىلعان قىرلى ستاقاندى العا ۇسىنىپ، ورنىنان تىزەرلەپ كوتەرىلگەن بولىپ. ەبەلەك تۇبىندەگى كەسىرتكە جالت بەرۋگە ىڭعايلاندى. باقتاشىنىڭ كوزىنىڭ الدى كىلەگەيلەنىپ جۇمىلا بەرەتىن بولدى. ەندى بۇكىل دەنەسىمەن ارى- بەرى تەڭسەلىپ، ايات وقىعان قارياداي بوپ وتىرعان سوڭ، قولىنىڭ مايدا ءدىرىلى بىلىنبەي دە كەتتى.
- اپىر- وي، قۇداشا، المادىڭىز عوي!
قۇداشادا ءۇن جوق. قۇداشا قازىر، بۇدان قىرىق جىل بۇرىنعىداي، قۇدانىڭ بەتىنەن المايدى. «قالتىراۋىق» دەپ كەمىتپەيدى. تاماعى «اق قاعازدان اپپاق» بوپ، قىرىن قاراپ كۇلىمسىرەيدى. قىپشا بەلى مايىسىپ، بۇرىمىنىڭ ۇشىن تارقاتىپ، قايتادان ءورىپ، ارقاسىنان اسىرا لاقتىرىپ تاستاپ، كوزىنىڭ قيىعىمەن تاعى دا كۇلىم قاعادى.
باقتاشى قىرلى ستاقاندى توڭكەرىپ تاستاپ، بوتەلكەنى سارقىپ قۇيادى.
- كەلىڭىز، قۇداشا!
سىي اياقتى بۇ جولى كادىمگىدەي ورنىنان تۇرىپ بارىپ ۇسىنباق بولادى. كەسىرتكەنىڭ القىمى بۇلكىلدەگەنىن قويا قويادى. قۇيرىعى جىلتىڭ ەتىپ، ەبەلەكتىڭ ار جاعىنا ءوتىپ بارىپ، ارتىنا بۇرىلىپ قارايدى.
كەسىرتكەگە باقتاشى جاقتان قاۋىپ تونە قويعان جوق. ول شوكەلەپ تۇرىپ بارىپ:
- اپىر- وي، قۇداشا،- دەپ قايتادان بىلق ەتىپ وتىرا كەتكەن.
قاۋىپ باسقا جاقتان كەلە جاتقان سياقتى. تۋ سىرتتان ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرىن ەسىتىپ، كەسىرتكە تاياۋ تۇرعان ءبىر ءتۇپ تەكەساقالدىڭ اراسىنا سۇڭگي جونەلدى. كولحوزدىڭ قاراۋىلى:
- بۇل ادام با، جىن با؟- دەپ ءبىراز تۇردى. ودان سوڭ بارىپ، اتىن شەڭگەلگە بايلاپ، بۇقپالاپ باسىپ باقتاشىنىڭ الدىنا شوكەلەپ وتىرا قالدى.
- الىڭىز، قۇداشا،- دەدى باقتاشى.
- كەلىڭىز، قۇدا!
باقتاشى كوزىن باعجاڭ ەتكىزىپ اشىپ الدى. الدىندا شىننان ادام وتىرعان سياقتى. «قالپاق پا، ورامال ما؟ قۇداشاعا مۇرت شىعىپ كەتكەن بە؟»
- اپىر- وي، قۇداشانىڭ ءتۇرى بۇل سياقتى ەمەس. ەدى عوي،- دەدى باقتاشى داۋىستاپ.
- قۇداشاشىلىن مۇنىڭ! ەي، قۇدا! سيىر قايدا؟
- ە، باسە، ءابدى قاراۋىل ەكەنسىڭ عوي. سيىر.. . سيىر جۋساپ.. .
- بار بول، بار بولعىر! تابىن تۇتاس جابىلىپ جۇگەرىنى جايراتىپ جاتىر. جىن- شايتانىڭمەن سويلەسىپ سەن وتىرسىڭ. نە جىن اينالدىردى!
تابىننىڭ جۋساپ جاتقان ورنىندا پىرداي بولىپ جاس جاپالار عانا قالىپتى.
باقتاشى ماستىقتان لەزدە ايىقتى.
* *
- قاراسان كەلگىر!- باقتاشى جۋان تاياقتى شيىرىپ لاقتىرعاندا، ەشكىباس كوك سيىر كوزىن جۇمىپ تۇرا قالدى. تاياق تۇقىل مۇيىزگە ساق ەتتى. كوك سيىر باسىن شايقاپ الىپ، جۇگەرىنى سالدىرلاتا تاعى ارالاپ كەتتى. اشتان ءولىپ بارا جاتقانداي جۇگەرىنىڭ جاپىراعىن جالماپ، اپانداي اۋزىنا ىلىنگەنىن قۇلاشتاي تىلىمەن شالىپ، ىلىنبەگەنىن مۇيىزىمەن قايىرىپ، جاپىرىپ بارادى. اتتانداپ قاتشا ءجۇر.
- جايراعىر، قالتىراۋىق، جايرات مەنىڭ جايالىقتاي جۇگەرىمدى!
قىپشا بەل قۇداشانىڭ دەمدە باقىراۋىق قيسىق كەمپىرگە اينالىپ كەتكەنىن باقتاشى مويىنداعىسى كەلمەيدى.
«ەي، قاتشا، ءتىلىڭ و باستا- اق اششى ەدى- اۋ. ءبارى وزگەردى، ءبىراق ءتىلىڭ سول باياعى ۋداي كۇيى» .
- قاراسان، ءيتتىڭ مالى!
باقتاشىنىڭ كەمپىرى جۇپار كولحوزدىڭ قاراۋىلى ءابدىنىڭ ايتقان سوزىنە سەنەر- سەنبەسىن بىلمەي ەرنىن سىلپ ەتكىزىپ، جەر قوزعالسا قوزعالماي، ەسىكتىڭ الدىندا تۇر.
- و، شويلى، اياق ىشەتىن قۋ ادەتتى قايدان شىعايعان؟! اياق شەنىڭ نە تەڭىڭ؟! قۇداشاشىىن، شويلىنىڭ! قۇداشاڭمەن قاتىپ قالعىي!
جۇمالى باقتاشى سيىرلاردى جۇگەرىدەن ارەڭ ايداپ شىعىپ، كولحوزدىڭ كوشەسىن شاڭداتا قۋىپ كەلە جاتقاندا، وعان شاڭنىڭ اراسىنان «تاماعى اق قاعازدان اپپاق» قۇداشاسى تاعى ەلەس بەردى.
شەرحان مۇرتازا
