دۋلات يسابەك. قابىلان - اڭگىمە

- سوندا، ونىڭ ەسكى جۇرتتى ساعىنعانى ما؟- سولاي بولعانى عوي.- اپىرماي، يتتە دە ونداي قاسيەت بولادى ەكەن-اۋ.- بولادى...

* * *

كوكتەم شىعۋى-اق مۇڭ ەكەن، قابىلاننىڭ دا بارلىق مىنەزى، ءجۇرىس تۇرىسى، كۇندەلىكتى ادەتى، توڭىرەككە كوزقاراسى، ءبارى-ءبارى دە وزگەرىپ سالا بەردى. ونىڭ ءبىزدىڭ ەسىكتىڭ الدىنا كەلگەنىنە مىنە ءتورت اي بولدى. وسى ءتورت ايدىڭ ىشىندە قابىلان كوز الدىمىزدا جۇرسە دە بارىمىزدەن ۇرلانىپ ەرجەتكەن سەكىلدى. وسى كوكتەم شىعىپ، ناۋرىز تورعاي كەلگەنگە دەيىن ول كوزى شىنىداي جىلت-جىلت ەتىپ، الدىنداعى ادامعا تەك بالالىق قىزىعۋشىلىقپەن، تاڭدانۋشىلىقپەن باسىن قالت-قالت ەتكىزىپ قاراپ وتىراتىن كىپ-كىشكەنە سۇيكىمدى كۇشىك ەدى. الدى ادامنان باستاپ، ومىردەگى ءتىرى ماقۇلىقتىڭ ءبارىن بەلگىلى دارەجەدە ەسەيتەتىن، وي قوساتىن ءتىپتى، بارلىق مىنەزىنىڭ كۇرت وزگەرۋىنە تىكەلەي اسەر ەتەتىن ۇلكەندى-كىشىلى كەزدەسەتىن سول ءومىردىڭ ۋاقيعالارى عوي.

قابىلاننىڭ دا مىنەزىنە كۇرت وزگەرىس ەنگىزگەن سونداي ءبىر ۋاقيعا بولدى.

قار كەتىپ، جەر ەندى بۋسانعان شاقتا، ءبىر كۇنى اكەم اتادان كەلە جاتقان سالت بويىنشا قابىلاننىڭ بۇكىل ءجۇرىس-تۇرىسىنا، قيمىلىنا ەرەكشە، ءبىر سۇيكىمدىلىك سەۋىپ تۇراتىن سەلتەڭدەگەن قۇلاعى مەن شۇباتىلعان ادەمى قۇيرىعىن تابالدىرىققا قويدى دا ۇستارامەن گىرت-گىرت ەتكىزىپ كەستى دە تاستادى. قابىلان قىڭق دەپ دىبىس شىعارعان جوق. ەكى قۇلاعىن كەسىپ بولىپ، اكەم ەندى قۇيرىعىن ۇستاپ جاتقاندا، ونىڭ سۇيكىمدى ويلى كەزدەرىڭدە ايرىقشا ءبىر شىدامدىلىق پەن سابىرلىلىق پايدا بولىپ، ەكى قۇلاعىنان سورعالاعان قويۋ كۇرەڭ قاندى ەلەمەگەندەي ارتىنا جاي ءبىر بۇرىلىپ قارادى دا قويا سالدى. قابىلاننىڭ شىدامدىلىعىنا ءبارىمىز سۇيسىندىك، ال بۇل جونىندە ەستىگەندەر يلانا قويمادى، يلانعاندارى بولسا، جاعالارىن ۇستاپ تاڭقالىستى.

وسىدان باستاپ قابلان تابالدىرىقتان بەرى اتتاپ ۇيگە كىرمەيتىن بولدى. ايتسە دە، ءوز يەسىنىڭ وزىنە مۇلدە تۇسىنىكسىز جات قىلىق كورسەتكەنى ونى بىرنەشە كۇن بويى تاڭداندىرىپ ءجۇردى، ءبىراق رەنجىتكەن جوق، ونىڭ بارىمىزگە دەگەن، ءتىپتى جۇمباق قاتالدىق كورسەتكەن اكەمە دەگەن بەيكۇنا سەزىمى مەن سۇيىسپەنشىلىگى ەشقانداي وزگەرىسسىز سول كۇيىندە قالدى.

ءبىراق، ونىڭ كەيبىر تەنتەك قىلىقتارى بىرتە-بىرتە سۋالىپ، قوزى-لاقپەن، دومالانعان رەزەڭكە دوپپەن، جەل قۋعان قاعازبەن ويناۋى دا تيىلدى.

العاشكى كەزدە ول مىسىقققا بارىنشا قىزىعاتىن. ۇيدەگى سارى مىسىقتى كورە قالسا، الدىڭعى ەكى اياعىن ونەر كورسەتىپ جۇرگەن سيرك اتى سەكىلدى ويقاستاتا باسىپ، قورباڭ-قورباڭ جەتىپ باراتىن. ەگەر وسى كەزدە قابىلاننىڭ بارلىق قيمىلى مەن پىشىنىنە قاداعالاي قاراساڭىز، ونىڭ جۇزىنەن مىسىققا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى، ونى الدەقالاي بالا كورگەن سەزىممەن ەرەكشە ءبىر كۇلكىنى كورۋگە بولار ەدى.

ءيا، قابىلان كۇلە بىلەتىن. ەگەر مەن ۇيدە ەكى-ءۇش كۇن بولماي، كەنەت ورالسام الدىمنان ارسالاقتاپ شىعىپ كەلە جاتقان ونىڭ جانارىنان قۋانىشتى كۇلكىنى انىق كورەتىن ەدىم.

كەيدە ول ەكى قۇلاعىن سالبىراتىپ ويعا شومادى. سول ساتتە «قابىلانىم» دەي قالسان ەلەڭ ەتىپ وزىڭە كۇلە قارايتىن. ال قازىر كوپ نارسەگە قىزىقپايتىن سەكىلدى. الدىڭعى ەكى اياعىنا يەگىن قويىپ، توڭىرەككە جايباراقات قاراپ جاتادى. ەگەر الدىنان دومالاپ دوپ وتسە، ءيا بولماسا سەكەڭدەپ لاق شىقسا، ءيا بولماسا مىسىق جۇگىرسە، ويلى كەزدەرىن سول جاققا ءبىر توڭكەرىپ تاستايدى دا قايتادان «ويعا شومادى». ونىڭ وسى كوزقاراسىنان «كورمەي جۇرگەن دوپ دەيسىڭ بە، بوسقا شارشاتۋدان باسقا تيگىزەر پايداسى جوق»، «سەن لاق تا سەكەڭدەۋدەن جالىقپايدى ەكەنسىڭ»، «وسى مىسىقتا ەس جوق-اۋ دەيمىن، قاراپ ءجۇرىپ ماعان نەگە قارس جارىلادى دا جۇرەدى؟» دەگەن سوزىمدەردى وقۋعا بولار ەدى.

قابىلاننىڭ جاقسى ءيت بولارىن ءبىز كوزىن اشقان سوڭ-اق بىلگەنبىز. اكەمنىڭ ەت قۇداسى ءبىزدىڭ كارى توبەتىمىز بىلتىرعى جىلى بوراندا قاسقىرعا جەم بولعان سوڭ قولىنداعى اسىل تۇقىمدى قانشىعى جاقسى كۇشىك تۋسا، جەكجات پەن جەكجاتتىڭ ءيت پەن مىسىق، پىشاق پەن تاۋىق الماسپايتىن قازاقتىڭ قاراڭعى ىرىمىن بىلە تۇرسا دا ءدال وسى جولى ونى اتتاپ ءوتىپ، ەڭ جاقسى ارلان بولادى-اۋ دەگەن كۇشىگىن اكەپ بەرمەك بولعان. ءيتسىز قويشى - بالعاسىز ەتىكشىمەن تەڭ. ءيتسىز قوي باعۋ، اسىرەسە، قاسقىرى ءجيى كەزدەسەتىن قاراتاۋ وڭىرىندە مۇمكىن ەمەس. ءبىر كۇنى اكەمنىڭ قۇداسى قانشىعىنىڭ تۋعانى تۋرالى قۋانىشتى حاباردى ايتىپ كەلدى. ەكى كۇشىك قانا تۋىپتى. ءبىرى قانشىق، ءبىرى توبەت.«پاه-پاه جارىقتىق-اي! ەكى كۇشىك قانا تۋعانىن قاراڭىزشى، ءاي ءوزى سيرەك كەزدەسەتىن تۇقىم ەكەن جارىقتىق!» دەپ اكەم سول كۇنى تامسانۋمەن بولعان.

ساۋرانباي (اكەمنىڭ قۇداسى) ول قانشالىقتى وسىدان جەتى-سەگىز جىل بۇرىن تەمىر جول جاعاسىنان اشتان بۇرالىپ، باۋىرىن ەندى كوتەرىپ كەلە جاتقان كىشكەنە كۇشىك كەزىندە تاۋىپ السا كەرەك. ۇيگە اكەلىپ ەت، ءسۇت بەرىپ ءبىراز كۇن اسىراعان سوڭ ول كادىمگىدەي ءيت بولادى. سودان بەرى سول ۇيدە قالعان. وزگە قانشىقتار سەكىلدى ءۇش اي سايىن 7-8 دەن شۇبىرتا بەرمەي،جىلىنا ءبىر-اق رەت، ەكەۋ، بىرەۋ، ارى كەتسە ۇشەۋ عانا تۋادى.

باۋىرىن كوتەرىپ، انا سۇتىنە جارىپ بولدى-اۋ دەگەن شاقتا مەن بارىپ كۇشىكتى ۇيگە اكەلدىم. اكەم مالدان كەلگەن سوڭ جاس كۇشىكتى ارى-بەرى اينالدىرىپ ۇزاق قارادى. ول كىسى جاڭا تۋعان مال بولسىن، مىسىق بولسىن، ءتىپتى، جاس بالا بولسىن كوسەۋدەي قولىن كوستەڭدەتىپ ۋقالاي بەرۋدى قاشاننان قالامايدى. قولدىڭ ۋى جايىلىپ، وسىرمەي تاستايدى دەپ قورقادى. دەگەنمەن العاشقى سىناق رەتىندە ول كىسى كۇشىكتىڭ جەلكەسىنەن ۇستاپ اسپاندا ۇزاق كوتەرىپ تۇرادى. مىنە، قازىر، قازىر قىڭسىلايتىن شىعار دەپ مەن تاعاتسىزدانا كۇتىپ تۇردىم. ءبىراق ول قىڭق ەتپەدى. قاپ-قارا ءمولدىر كەزدەرىن اشىپ-جۇمىپ، ەشتەڭە سەزبەگەندەي اكەمنىڭ قولىندا ءۇنسىز تۇرا بەردى. سونان سوڭ اكەم ونىڭ قۇلاعىنان كەزەك كوتەردى. سوندا دا قينالعان ءۇن شىعارمادى. «بولعالى تۇر ەكەن. ارلان ءيت بولادى! - دەپ اكەم سۇيسىنە ورنىنان كوتەرىلدى.- اتىن نە قويساق ەكەن؟ تۇمسىعىن، قاراشى، قابىلان تۇمسىق ەمەس پە، قابىلان قويساق قايتەدى؟»

- قابىلان؟!

- ءيا، قابىلان. قابىلانداي قايراتتى، قابىلانداي ايباتتى بولسىن.

وسى كەزدە كۇشىك اكەمە جالت قارادى دا، اكەمنىڭ ىشەك سىلەسى قاتىپ كۇلە جونەلدى.

- مىنە، مىنە، ءبىزدىڭ قابىلان دەگەنىمىزدى ەسىتىپ جالت قاراعان جوق پا؟ وسى بويى قابىلان بولا قويسىن؛ بۇل ات وزىنە دە ۇناپ تۇر ەكەن.

سودان بەرى ونىڭ اتى قابىلان بولىپ كەتتى. قابىلان قىس بويى ءۇي ءىشىمىزدىڭ ءبىر مۇشەسى سياقتى بىزبەن بىرگە تۇرادى. ول ۇيگە اتتاپ كىرگەن ساتتەن باستاپ سارى مىسىقتىڭ ءورىسى تارىلىپ، بەيىلى قاشتى. اسىر سالعان ويىنى، پەش تۇبىندەگى قاننەن-قاپەرسىز ۇيقىسى، ىشكەن اسى، سۇرگەن تىرشىلىگى، ءبارى-ءبارى دە ماعىناسىز كۇيكىگە اينالىپ، قىس بويى ءبىر جادىراماي-اق قويدى. قابىلاندى كورگەن بەتتە بەلىن بۇكىرەيتىپ ۇرىسىپ كەپ بەرەدى. مىسىق ءبىر تۇتام بويىنا تىعىلعان اسقار تاۋداي ىزا-كەكپەن ۇمتىلادى، ال كۇشىك، وزىنە بىتكەن تابيعي ەركىندىكپەن مىسىقتىڭ قىجىرىن ودان بەتەر قوزدىرا ءتۇسىپ اشۋسىز، ءزىلسىز ۇمتىلادى. مىسىقتىڭ مۇنداي ارباسقان ءىشقۇسا ءومىرى قابىلاننىڭ قۇلاعى كەسىلگەندە عانا جادىراپ، ءۇي ىشىندە ەركىندەۋ جۇرەتىن بولدى.

كوكتەم ءوتىپ جاز كەلگەندە قابىلان كادىمگىدەي توبەت بوپ قالدى. «اۋپ-اۋپ» دەگەن داۋسى دا قوماقتانىپ، جانارىنا ايرىقشا ءبىر جالت-جۇلت ەتكەن وت ۇيىرىلە باستادى. ەندى ول بىزبەن بىرگە ورىسكە شىعىپ، قوي باقتى، كەڭ دالانىڭ جايقالعان ويى مەن قىرىندا بالالىق شاعىنا اۋىق-اۋىق بوي ۇرىپ، كەي ساتتە كوبەلەك قۋدى.

ول كىتاپ وقىپ وتىرعان مەنىڭ جانىمدا ءبىر اياعىن اياعىما سالىپ قويىپ ءۇنسىز جاتاتىن. وسىلاي جاتا بەرۋ ونى جالىقتىرادى. سول كەزدە ول ەكى تاناۋىن گۋ ەتكىزىپ، تەرەڭ ءبىر دەم الادى دا، اياعىما اسىپ قويعان بەينەبىر الدەنە ايتقىسى كەلگەندەي قوزعاپ-قوزعاپ قويادى. مەن وعان ىشتەي ءسۇيسىنىپ، تومەن قاراپ كۇلىمسىرەپ وتىرامىن. ول تاعى قوزعايدى. سونان سوڭ «نە قابىلانىم» دەيمىن وعان سۇيسىنە قاراپ. ونىڭ ماعان قادالعان وتتى كەزدەرى وسى ساتتە تەنتەكتىك جاساعاندىعى ءۇشىن ۇيالعان جاس بالانىڭ جانارىنداي تايقىپ كەتەدى. ال كەيدە ماعان ۇزاق قاراپ تۇرادى. «جالىقتىڭ با، ءىشىڭ پىستى عوي سەنىڭ-ا؟»- دەيمىن باسىمدى يزەپ. ول باسىن تومەن سالبىراتادى، نە توڭىرەگىندەگى جايىلىپ جۇرگەن قويلارعا، نە الىستاعى مۇنارتقان قاراتاۋعا قارايدى. ول مەنى ورىنسىز، سەبەپسىز مازالاعاندىعى ءۇشىن قىسىلاتىن سەكىلدى. قابىلاننىڭ وسىنداي ايرىقشا ەرەكشەلىگىن مەن اكەمە تالاي تاڭدانىپ ايتىپ كەلدىم. مەنىڭ ايتقانىما يلانا قويماعان اكەم بەس-التى كۇننەن كەيىن ءوزى دە وسىنداي ۋاقيعانىڭ كۋاسى بولىپ، تاڭدانعاننان سويلەۋگە ءسوز تابا الماي كەلدى. ال اپام ءيتتىڭ مۇنداي قاسيەتىن كوپكە دەيىن ءبىر جاماندىققا جورىپ، «استاپىراللا» دەپ ۇرەيلەنۋمەن بولدى.

ءبىر كۇنى قابىلان ەكەۋمىز قويعا شىعىپ، مەن كىتاپ وقىپ وتىردىم. ول جالىقتى. مەنىڭ باتەڭكەمنىڭ تۇمسىعىن وتكىر تىسىمەن جايلاپ كەمىرە باستادى. مەن اياعىمدى الىپ قاشىپ ءارى-بەرى قوزعالتىپ قويدىم. باتەڭكەمدى تەز قوزعاعان سايىن قابىلان دا قيمىلىن تەزدەتىپ، ەكى قولىمەن مىسىق سەكىلدى شاپ-شاپ ۇستاپ الادى دا، ءتىسىنىڭ باتىپ كەتەتىنىن ءبىلىپ اقىرىن عانا تىستەلەيدى. مەن اياعىمدى توقتاتا قويدىم. قابىلان قوزعاۋىمدى كۇتىپ ءۇنسىز جاتىر. ونىڭ تىلەگىن جۋىق ارادا ورىنداي قويمادىم. سول ساتتە ول قولىن جاي عانا كوتەرىپ، باتەڭكەمنىڭ ۇشىن تابانىمەن تۇرتىپ قويدى. مەن جالت قارادىم. سول كەزدە ونىڭ جانارىنان: «قوزعاساڭشى» دەگەن جازۋدى انىق وقىدىم.

مەن كىتاپ وقۋىمدى جالعاستىرىپ، اياعىمدى ارى-بەرى تەربەتىپ وتىرا بەردىم. بۇل ويىن دا ونى جالىقتىردى. اۋزىن اشىپ ەسىنەدى دە، يەگىن الدىڭعى ەكى اياعىنا سالىپ، ءۇنسىز قالدى. قانشا ۋاقىت ەتكەنىن بىلمەيمىن، الدەن سوڭ قابىلان ورنىنان تۇردى دا، مەنىڭ ءدال جانىما كەپ قاباتتاسىپ جاتتى. ودان جاڭا قيمىل، جاڭا قاسيەت كۇتىپ مەن دە ەشنارسە سەزبەگەن بوپ وتىرا بەردىم. ءبىر كەزدە قابىلان اياعىن تىزەمە سالدى. ۇندەمەدىم. ەكىنشى اياعىن قويدى، سوندا دا اڭعارماعان بولدىم. سونان سوڭ ول مەنىڭ وسىنشالىقتى ەنجارلىعىما ىزالانعانداي ەكى اياعىن كىتاپ بەتىنە سالىپ، ارتىنشا ونى باسىمەن جاپتى دا: «ال، ەندى قايتەسىڭ؟» دەگەڭدەي بەتىمە تۋرا قارادى. ونىڭ كوزىندە كۇلكى جوق ەدى. مەن كىتاپتى بىلاي ىسىرىپ قويىپ، قابىلاندى قۇشاقتاي الدىم. «قابىلانىم، قابىلانىم،اقىلدىم مەنىڭ» دەدىم ونى قىسا ءتۇسىپ. سونان كەيىن ول كوڭىلدەندى. بىلەگىمنەن جۇپ-جۇمساق قانا تىستەلەپ، مەنىمەن الىسىپ وينادى. ونىڭ جانارى كۇلكىگە تولى ەدى.

ەكەۋمىز كادىمگىدەي-اق وينادىق. ول مەنىڭ سابان قالپاعىمدى الىپ قاشىپ انادايعا اپارىپ تاستاپ قايتىپ كەلەدى. الدەن سوڭ شاۋىپ بارىپ قايتا اكەلەدى؛ ەندى بىردە سول قالپاعىمنىڭ قاسىنا شوقيىپ وتىرا كەتەدى دە، مەنىڭ كەلۋىمدى كۇتەدى. ونىڭ «كوڭىلىن قالدىرمايىنشى» دەپ سولاي قاراي جۇگىرە جونەلەمىن. ول الىسا كەتەدى. ءوستىپ جۇرگەندە ونىڭ تىرناعى بايقاۋسىز بىلەگىمدى جىرىپ كەتتى. مەن وتىرا قالىپ قۇلقايىر جاپىراعىمەن شىپ-شىپ شىققان قاندى ءسۇرتتىم. قابىلان قاسىما جەتىپ كەلىپ شوقيىپ وتىردى دا ءۇنسىز قالدى. دورەكىلىك، بىلمەستىك جاساپ قويعاندىعىن سەزەتىن سەكىلدى. مەن قالتامداعى ورامالدان جىرتىپ الىپ، قان شىققان جەردى تاڭدىم دا، قابىلانعا قاراپ: «مىنە، سەنىمەن ويناساڭ وسى. سەن اڭعالسىڭ، تەنتەكسىڭ سەن!» دەدىم ۇنىمە اشۋ قوسىپ. وسى كىناسىن موينىنا العانداي كوڭىلسىز جانارىن ماعان ءبىر اۋداردى دا الىستاعى بۋالدىر ساعىمعا سۇلەسوق قاراپ وتىرا بەردى. بىلەگىمنەن تامشىلاپ اققان قان مەن داۋسىمنىڭ قاتتى شىعۋىنان ول ورەسكەل قاتەلىك جاساپ قويعانىن انىق سەزگەن سەكىلدى.

وسى ساتتە قابىلاننىڭ ءدال الدىنا ۇلكەن ءبىر كوبەلەك كەپ قونىپ، ەبەدەيسىز قاناتتارىن اشىپ-جايىپ وتىرا بەردى. كوبەلەك ۇستاۋ - بالاڭ قابىلاننىڭ سۇيىكتى ويىنى. ءبىراق بۇل جولى ول كوبەلەككە قىزىعا قويعان جوق، تەك كوز قيىعىن تاستادى دا قويدى. كوبەلەك ۇشاتىن ەمەس، قايتا سالدەن سوڭ كولبەڭ ەتىپ كوتەرىلىپ، قابىلاننىڭ ءدال الدىڭعى اياعىنا قوندى. قابىلان وعان ءسال قاراپ وتىردى دا، ارس ەتىپ ەكىنشى اياعىمەن سالىپ قالىپ، ونسىز دا ەزىلىپ قالعان بايعۇستى وتكىر تىسىمەن شايناپ تاستادى.ونىڭ قاتتى اشۋلانىپ وتىرعانىن سوندا عانا بايقادىم.

* * *

ونشاقتى كۇن وتكەن سوڭ قابىلانمەن ۋاقىتشا اجىراسۋعا تۋرا كەلدى. ون ءبىر جىلدان بەرى قوي باعىپ كەلە جاتقان، ءيت اسىراۋدا ءتاۋىر-اق تاجىريبەسى بار اكەم: «قانشا اقىلدى بولعانمەن ەرەسەك، وتكىر ازۋ توبەتتەرمەن بىرگە جورتپاي جاس كۇشىكتىڭ بەتى اشىلمايدى» دەپ قابىلاندى بەرىش دەگەن تانىس قويشىسىنىڭ ۇيىنە اپارىپ تاستادى. ول قويشىنىڭ ەكى العىر توبەتى بولاتىن. جىل سايىن ەكەۋى دە قاسقىر الادى. اكەم قابىلاندى دا سول توبەتتەردەي بولسىن دەپ ويلاعان ەدى.

شىنىندا، مەن قابىلانعا ۇيرەنىپ-اق قالىپپىن. قوي سوڭىندا جۇرگەندە الدەكىمنىڭ ورنىن ولقىسىنعانداي، الدەكىمدى ءانى-ءمىنى كەلىپ قالار دەگەندەي الاڭ بوپ جۇرەتىن بولدىم. يتپەن بىرگە، اسىرەسە، قابىلان سياقتى يتپەن بىرگە قوي باعۋ ەشكىمدى دە جالىقتىرماس ەدى. قابىلان ءوزىمىزدىڭ جايلاۋعا جاز ىشىندە قايتا ورالدى. ءيتتى ساعىنۋ دەگەن، اللا ساقتاسىن، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قانىنا سىڭبەگەن نارسە. ءبىراق، بۇل جولى ونى اكەم بارىپ الىپ كەلگەندە، دالاعا ءۇي-ىشىمىزبەن ۇدەرە شىعىپ قارسى الدىق. قابىلان ناعىز توبەت بوپ قالىپتى. ءبىز العاشىندا ونى تانىماي، تانىساق تا تەز ارادا تابىسا الماي، سۋىسىڭقىراپ قالعان كوڭىلدى تەز جىلىتۋعا تىرىسىپ، قابىلاننىڭ ناعىز ارلان بوپ ورالعانىن ايتىسىپ، ءوزارا كۇبىر-كۇبىر ەداۋىر تۇردىق. قابىلان بولسا، ادام تانىعىسىز وزگەرگەن. وسى ەكى ايدىڭ ىشىندە جەلكەسى كۇدىرەيىپ، بۇرىنعى ۇياڭ ءجۇنى قايرات پەن اشۋعا تولىپ قىلشىقتانا تۇسكەن. دوڭگەلەك كەزدەرى بۇرىشتانىپ، كوز قاراشىعى جالىنعا اينالىپتى. كەۋدەسى اياققاپتانىپ، اۋزى جايىننىڭ اۋزىنداي جايىلىپ جاتىر. قابىلان بويىنداعى بارلىق بالالىعىن بىزدەن جەتى شاقىرىم جەردەگى جايلاۋدا قالدىرىپ كەتكەن سەكىلدى. الايدا، مەن ءۇشىن بۇرىنعى قابىلان، بالاڭ قابىلان قىمبات ەدى. دەگەنمەن امال جوق، وزگەرۋ، ەسەيۋ - ءومىردىڭ باستى زاڭى. جاس ءسابيدىڭ بالعىن شاعى قىزىق-اق. ەسەيگەن سوڭعى قىزىعى ودان دا كوپ. ءسابي ءوزىنىڭ ءجۇز جىلدىق ەرەكشەلىگى مەن باستى-باستى قاسيەتتەرىن وسى بەسىكتە جاتقان شاعىندا الادى، بالكىم، قابىلان دا ءوزىنىڭ ايرىقشا مىنەزدەرىن قايراتتى بويىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە جاسىرىن ساقتاپ قالعان شىعار.

- دوسىم، مىنا ءيتىڭ ءيت ەمەس، ارىستان بولادى. ەكى ايدىڭ ىشىندە مەنىڭ ەكى توبەتىم دە باتا المايتىن بوپ شىقتى عوي. قاسقىرعا قالاي شاباتىنىن كورە المادىم اتتەڭ، قازىر جايلاۋدا قاسقىر جوق، قىستا بولادى. سوندىقتان، قاسقىرعا وسى باستان وشىكتىرىپ، ۇيىڭدە تەرىسى بولسا سابان تىق تا، قابىلانعا اۋىق-اۋىق تالاتىپ قوي. ءيىسىن سەزە بەرسىن، - دەدى اكەمنىڭ تانىسى ەكى-ءۇش كۇننەن سوڭ ۇيگە ءبىر سوققانىندا. ال تاماق ءىشىلىپ، داستارقان جيىلار شاقتا ول اكەمە: «قابىلاندى قالادىم، نە سۇراساڭ دا بەرەيىن. ات كەرەك پە، اتان كەرەك پە، تارتىنبايىن. باسىنا باس دەمەي-اق ەكى توبەتىمدى قوسا ۇسىندىم. مەنىڭ ءبىر تىلەگىمدى دالاعا تاستاماي قابىل العايسىڭ» دەگەندى ايتتى. ونىڭ قابىلان تۋرالى كۇنى بويعى توقسان اۋىز ءسوزىنىڭ توق ەتەرى وسىعان كەپ تىرەلەرىن اكەم دە، مەن دە سەزىپ وتىر ەدىك. سوندىقتان ونىڭ بۇل قالاۋىن كۇتپەگەن جاڭالىققا بالاپ ەشقايسىمىز سەلت ەتە تۇسكەن جوقپىز.

مەن كوزىمنىڭ استىمەن اكەمە قارادىم. ول كىسى ءوزىنىڭ قىزىلشىرايلى جۇزىنە ونان سايىن كورىك بەرىپ تۇراتىن شيىرشىق اتقان قاپ-قارا مۇرتىن اندا-ساندا عانا ءبىر شيراتىپ قويىپ، تومەن تۇسكەن كوزىن جوعارى كوتەرە الماي ءۇنسىز وتىر ەكەن. بۇل ۇنسىزدىك كوپكە سوزىلدى. الدەن سوڭ بارىپ ول:

-«شىن دوسىڭنىڭ قيماسىن سۇراما» دەگەن ەمەس پە بەرىش. وزگە نارسەمنىڭ قايسىسىنا قولقا سالساڭ دا قوي دەمەس ەم. مىنا قالاۋىڭ قيىن ءتيىپ وتىر. «دوستىڭ كوڭىلى ءبىر اتىم ناسىبايدان قالادى» دەيدى، ءبىراق، ءبىر قالاۋىمدى جەرگە تاستادى دەپ سەن دە وكپەلەمە. قۇداي و باستا ءيتتى دە ادامنىڭ ىرىس-قۇتىمەن بىرگە جاراتقان دەسەدى. دەمەك،ونىڭ دا نەسىبەسى يەسىمەن بىرگە، وسى ءۇيدىڭ ءبىر مۇشەسى سياقتى عوي. بەرە المايمىن، وعان رەنجىمە.

اكەمنىڭ وسىلاي جاۋاپ بەرۋىن تاعاتسىزدانا كۇتىپ وتىرعان مەن ىشتەي قاتتى قۋاندىم.

بەرىش رەنجىپ كەتتى. «دوس كوڭىلى مىڭ تەڭگەلىك بولسا كەرەك ەدى، ون تەڭگەلىك ءيتىڭدى قيمادىڭ. ات باسىنداي التىنى مەن اتان تۇيەسىن قاجەت بولسا سۇراۋسىز-اق الىپ جۇرە بەرەتىن تەگىمىز قازاق ەمەس پە ەدىك. اق كوڭىلىمە اشىعان ايران تامىزعانداي ءىرىتىپ، بولماشى نارسە ءۇشىن تاۋىمدى جىقتىڭ-اۋ. قوش بول!» - دەدى دە ەسىكتى تارس جاۋىپ شىعىپ جۇرە بەردى. اكەمنىڭ وزىنشە اقتالماق بوپ، اڭگىمە بايلىقتا، ساراڭدىقتا تۇرماعانىن، «قاجەت بولسا قازىقتاعى جورعا مەن، قامباداعى ازىقتى الىپ جۇرە بەر، پالەن دەسەم نالەتى ايت»، - دەگەن ءسوزىن ول ەستىگەن دە جوق. ءبارىمىز ءۇنسىز قالدىق. الدەن سوڭ اكەم اقىرىن عانا: «قايتەمىز، رەنجىسە رەنجىر. بەرسەڭ دوس تا، بەرمەسەڭ باسىڭ بوس ەكەن عوي. جاقسى ءيت وعان قىمبات بولعاندا ماعان نەگە قىمبات ەمەس، - دەدى ەسىك جاقتان كوز الماي. - ءيت دەگەن اتى بولماسا ءيتتىڭ دە ءيتى بار، ايتپەسە، اتان تۇيەسىن اتىنا قوساقتاپ، ونىڭ ۇستىنە ەكى بىردەي توبەتىمدى ال دەپ بەرىش قابىنىڭ اۋزىن بوسقا قايىرىپ وتىر دەيسىڭ بە؟ سەنىڭ اتىڭ تۇرا تۇرسىن، مەنىڭ اتىم جۇرە تۇرسىننىڭ كەرى دە بۇل. بولماشىعا تەرىس اينالۋىن قاشان قويار ەكەن، ءسىرا!

اكەمنىڭ سوڭعى سوزىندە ۇلكەن ءمان جاتىر. بەرىشپەن ول كىسى قوي باققان ون ءبىر جىلدان بەرى ەتەنە تانىس، دوس. ءبىر-بىرىمىزبەن ارالاسىپ تا تۇرامىز. قىس قىستاۋى، جاز جايلاۋىنا كوشكەندە دە ەكى ءۇي الىسقا ۇزاي بەرمەي ارامىزعا بەس-التى شاقىرىم عانا جەر تاستاپ كورشى قونىس تەبەمىز.

بەرىشكە تان ءبىر قاسيەت - كورسەقىزارلىعىندا. اكەمە دە ونىڭ وسى مىنەزى ۇنامايدى. بىرەۋدىڭ جاقسى مالى، اسەم مۇلكى، ىدىس-اياعىنا دەيىن قىزىعا قارايدى. سونان سوڭ دوستىق قارىم-قاتىناسىن كولدەنەڭ تارتىپ»قالادىم«دەپ قيىلا وتىنەدى. بىردە الادى، بىردە كوڭىلى قالادى. السا -بەرگەن ادامنان جاقسى جوق، كوڭىلى قالسا - قىزىعۋى قىزعانىشقا اينالادى. بىلتىر قىستا ول اكەمنىڭ ارقا جاقتان ءبىر سيىردىڭ قۇنىنا ساتىپ اكەلگەن ەر-تۇرمانىن كورە سالىپ قالاۋ سالا كەلگەن. اكەم بەرمەدى. جالپى، ءيسى قازاق ات يەسىنىڭ كوزى ءتىرى تۇرعان كەزىندە ەر-تۇرمانىن سۇرامايدى، ول جامان ىرىم. ەر-تۇرمان اكە ولسە بالاعا، اعا ولسە ىنىگە مۇرا بوپ قالادى، مۇراگەر جوق بولسا،مارقۇمنىڭ ۇزەڭگى دوسى مەن كوڭىلى جاقىن ادامىنا امانات رەتىندە تاپسىرىلادى. سوندىقتان اكەم تىكسىنىپ، ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتقان. بەرىش تويعان ماساداي تورسيىپ كەتكەن.

سول بويى ۇيگە دە كەلمەي اكەممەن جارتى جىل بويى اراز بوپ ءجۇردى. اقىرىندا اكەم وعان كۇمىس ساپتى قامشىسىن بەرىپ، ۇيگە شاقىرىپ، ەسكى كىربىڭنىڭ ءىزىن جۋىپ-شايعان بولدى. اق كوڭىلمەن ۇسىنىلعان قامشى تۇرتكى بولدى ما،الدە، ول وقيعانىڭ الدەقاشان ەسكىرگەنى سەبەپ بولدى ما،اكەم شاقىرعاندا، ول دا ماڭعازسىماي ايەلى، ۇلكەن قىزى ۇشەۋى كەشتەتىپ جەتىپ كەلدى.بۇل جولى بەرىشتىڭ كوڭىلى قاتتى قالىپ، اكەممەن اراداعى الا ارقانىن ءبىرجولاتا ءۇزىپ كەتكەن سەكىلدى.

* * *

قابىلان ۇيگە ورالعان سوڭ كوپ ۋاقىتقا دەيىن كوڭىلسىز ءجۇردى. قانشا ەركەلەتىپ ماڭدايىنان سيپاساڭ دا وزىڭە سامارقاۋ كوزبەن ءبىر قاراپ،»قويشى، مازامدى الماشى «دەگەندەي باسىن باسقا جاققا بۇرىپ اكەتەتىندى شىعاردى. سوعان قاراپ، ءبىز ونى ەكى اي بويى باۋىر باسىپ ۇيرەنگەن جەرىنە كەتىپ قالار ما ەكەن دەپ قورقىپ جۇردىك. جانە»كوزى اشىلسىن«دەپ جاس قابىلاندى جات جەرگە جىبەرىپ،تۋعان ەسىككە سۋىتىڭقىراپ العانى ءۇشىن اكەم دە مەيلىنشە وپىنۋمەن بولدى. قابىلان كەي ءتۇنى ءۇشتى-كۇيدى جوق بوپ كەتەدى. سول كەزدە ءبارىمىز سىرتقا ءۇنسىز قۇلاق تۇرۋمەن بولامىز. بۇرىن، ءيتسىز وتكىزگەن ەكى-ءۇش ايدا ەشتەڭەگە كوڭىل بولمەي بازارداعىداي ابىر-سابىر بوپ جاتۋشى ەدىك، قازىر، قابىلان ازعانا ۋاقىتقا جوق بولسا ەلەگىزيتىندى شىعاردىق. اپام شەلەكتىڭ باۋى سارت ەتە قالسا دا سەلت ەتىپ، اكەم»و نە؟!«دەيتىن بولدى. ءوستىپ وتىرعان ءبىر شاقتا قابىلاننىڭ قۇلاققا تانىس قوماقتى، سونىسىمەن سۇيكىمدى،»اۋپ-اۋپ«دەگەن داۋسى ەستىلىپ قالادى. ءبىز الىس جولدان ساعىنىپ كۇتكەن ادامىمىز ورالعانداي قۋانىپ، جادىراپ سالا بەرەمىز. سالىڭقى قاباققا كۇلكى ويناپ شىعا كەلەدى.»كوكە، قابىلان كەلدى!- دەيمىن جاتىپ قالعان جەرىمنەن اتىپ تۇرىپ. - انە ءۇرىپ جاتىر«. وسىنى ايتا سالىپ سىرتقا جۇگىرەمىن. ەسىك اشىلعانىن كورىپ قابىلان دا ماعان قاراي اسىقپاي اياڭدايدى. قاراڭعى تۇندە ونىڭ بولمىسى ءيت ەمەس، كەنجە تۋعان تايىنشاعا كوبىرەك ۇقسار ەدى.

»قابىلان، كۇشىم، كۇشىم«دەپ ەركەلەتىپ، ونىڭ قىلشىق ءجۇندى موينىنان سيپالايمىن. وسى كەزدە اكەم دە شىعىپ ول دا سيپالايدى.

قابىلاننىڭ توماعا-تۇيىق مىنەزى كوپكە سوزىلمادى. بەس-التى كۇننەن سوڭ بايىرعى يەلەرىمەن قايتا تابىسىپ، بالالىق شاعىن بايقاتپاي سىپىرىپ الىپ قالعان جايلاۋىن دا، ونداعى ۋاقىتشا يەسى مەن تانىس يتتەرىن دە ۇمىتا بەردى. بۇل - ءبىزدى قۋانتا ءتۇستى.

الايدا، قابىلاننىڭ بويىنان شەكتەن تىس سالماقتىلىق، كوڭىلسىزدىك كەتپەي قويدى. ونىڭ ۇستىنە، سوڭعى ۋاقىتتا ول جاڭا ءبىر قاسيەت اشقان سياقتى. كەيدە كۇن ۇزاق مەنىمەن بىرگە قوي سوڭىندا ءۇنسىز جۇرەدى دە كەنەت الدەقايدا جۇگىرە جونەلەدى.»قابىلان، قابىلان«دەپ ۇرەيلەنە شاقىرعانىمدى ەستىمەيدى دە.

قابىلاننىڭ ءدال وسىلاي وقىس جۇگىرىپ كەتكەن ءبىر ساتىندە ارتىنان مەن دە جەتتىم... قابىلان وزىمەن-ءوزى الىسىپ،قۇلقايىر اراسىندا اۋناپ جاتىر ەكەن. كوز الدىمداعى كورىنىستىڭ نەمەن اياقتالارىن كۇتىپ، مەن سول ورنىمدا تاڭدانىپ ۇزاق تۇردىم. ول كەيدە شالقاسىنان ءتۇسىپ قيمىلسىز جاتادى دا، كەنەت اتىپ تۇرىپ كوككە اتىلادى، ارتىنشا ۇمار-جۇمار بوپ بۇرىسىپ، سەرىپپەلى سىمداي ارس ەتىپ تاعى شاپشيدى. ماڭايىنداعى قۇلقايىرلار بورت-بورت سىنىپ جاپىرىلىپ جاتىر. ءبىر كەزدە ول ءبىر ءتۇپ قۋراعان كەۋرەكتىڭ تۇبىنەن الدەنەنى تىستەپ الىپ، جۇلقىپ-جۇلقىپ لاقتىرىپ جىبەرەدى، ول سارت ەتىپ ءدال مەنىڭ الدىما كەپ ءتۇستى.

بورسىق! ەسكى شۇبەرەكتەي بورشا-بورشاسى شىققان بورسىق! قابىلان اشۋعا سىيماي ارىلداپ كەپ الگى ءولى دەنەنى اياعىمەن باسىپ تۇردى دا تىسىمەن جۇلقا تارتىپ قالدى. ول ەكى ءبولىنىپ ءتۇستى. قايراتتى توبەتتىڭ ايىزى ءالى دە قانباعان سەكىلدى، تەز بولىنە سالعان ءولى بورسىققا قاناعاتتانباي ەكى كوزى شاتىناپ وتىرا كەتتى. مەن ونى وزىمە قاراتۋعا قورقىپ، نە ىستەرىمدى بىلمەي سەلتيىپ تۇرا بەردىم. قابىلان بايقايتىن ەمەس، اشۋ مەن ايبات بۋىپ تاستاسا كەرەك. وسى كەزدە»قابىلان«دەپ جاي عانا داۋىستاپ قالدىم. ول جالت قارادى. كوزىندەگى وت شاشقان قايراتى مەن ايباتى سول ساتتە-اق باسەڭسىپ، الدەنەدەن قىسىلعانداي ماعان جاسقانا قارادى. شىندىعىندا ول مەنى باس سالىپ الگى بورسىقتاي بورشا-بورشا، ەتىپ تاستار ما ەكەن دەپ قاتتى ۇرەيلەنىپ تۇر ەدىم.»كۇشىم، كۇشىم«دەدىم ونى ەركەلەتىپ. داۋسىم قالتىراي شىقتى. قابىلان جاپان دالادا جالعىز ءوزىنىڭ جاساعان مۇنداي قىلىعىنان قىسىلىپ، ماعان قاراي جايمەن جاقىندادى.

مەن ونى ەرتىپ قوي سوڭىنان كەتتىم. جول-جونەكەي ونىڭ قايراتى بويىنا سىيماي تاسىپ بارا جاتقاندىعى جايلى ويلاۋمەن بولدىم. وسى ويىمدى اكەمە ايتقانىمدا، ول كىسى دە مەنىڭ پىكىرىمدى قوستادى.

ءبىر كۇنى اكەم ۇيدەگى قاسقىر تەرىسىنىڭ ىشىنە شۇبەرەك تىعىپ، اينىماعان ءتىرى قاسقىر ەتتى دە، ءۇي سىرتىنداعى قىر استىنا اپارىپ تۇرعىزىپ قويدى. سونان سوڭ ەكەۋمىز قابىلاندى ەرتىپ كەلدىك. ەڭىستەن تۇسە بەرە اكەم:»قابىلان،ايت-ايت«دەپ قالدى. توبەت اكەم نۇسقاعان جاققا جالت قاراپ،»قاسقىردى«كورگەن بەتتە كۇدىرەيىپ تۇرا قالدى.كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولعان جوق. قابىلان وقتاي اتىلىپ»قاسقىرعا«جەتىپ باردى دا، ارس ەتىپ جەلكە تۇسىنان الا ءتۇستى. ءبىز جەتكەندە ول قاسقىر تەرىسىن قىرىق پارشا ەتىپ،شۇبەرەكتەردى شاشىپ تاستاپتى. قابلاننىڭ كوزى قانتالاپ، اشۋى اسقىنىپ تۇر ەكەن. قارسىلاسىنىڭ تەز جەڭىلىپ قالعانىنا ىزالانعانداي قىنجىلا ءبىر قىڭسىلاپ الىپ، شاشىلعان تەرى بولشەكتەرىن ودان بەتەر جۇلقىلاي ءتۇستى.

»قابىلان، قابىلان بولدى، بولدى ەندى«دەدىم مەن داۋىستاپ. ول ءبىز جاققا ءبىر قارادى دا، الگى ارەكەتىنە ورشىگە-ورشەلەنە كىرىستى.ءبىز ونى ارەڭ دەگەندە اجىراتىپ الدىق. ول الگى ورىننان كەتپەي قويدى. اكەم شاشىلعان تەرى مەن شۇبەرەكتەردى قاپقا سالىپ العان سوڭ قابلان ارتىنا قايتا-قايتا قاراپ سوڭىمىزدان ەردى.

سول كۇنى قابىلان تۇنەمەگە ۇيقتاماي ءۇرىپ شىقتى. ۇنىندە بۇرىنعى بەيبىت قوڭىر ىرعاق جوق، الدەكىمگە ارنالعان ىزالى، اشۋلى، زىلدى كەك بار ەدى.

* * *

ءبىر كۇنى قابىلان ەكەۋمىز قاتتى رەنجىسىپ قالدىق. قىس ورتاسى بولاتىن. ۇلكەن بوراننىڭ حابارىن جەتكىزىپ، اسپاندى قاپتاعان سۇرعىلت بۇلت مايدا قيىرشىق قار تاستاپ تۇرعان. مۇنداي كەزدەردە ادەتتە كۇن ماي توڭعىسىز بولادى. ۇستىندەگى قىس كيىمىڭ اۋىر تارتىپ، ماڭدايىڭ ءجىپسي باستايدى. كوڭىلدەنىپ، اسىر سالىپ ويناعىڭ-اق كەلەدى. ءبىراق،بۇگىن كوڭىل-قوشىم جوق. بارىنە سەبەپشى اكەم. كولحوز ورتالىعىندا بۇگىن ون ءبىر جىلدىقتى بىرگە بىتىرگەن دوستارىمنىڭ بىرەۋى ۇيلەنەدى. تويىنا مەنى دە شاقىرعان. شوپان جانى قاشان دا ساۋىق-سايرانعا قۇمار-اق ەمەس پە؟ جايلاۋدا ءۇي-ءىشى ادامدارى مەن شەكسىز دالادان وزگە ەشنارسە جوق قوي. العاشقى كەزدە بۇل ءبىرقالىپتى جانسىز ءومىر ادامعا جات كورىنەدى، سونان سوڭ وعان دا ۇيرەنەدى. ەندى ساعان ەلدى جەردەگى شۋلى ءومىر جات بولا باستايدى. دالامەن، قىرمەن، قۇلقايىرمەن، كەكشىل اسپانمەن تىلدەسكىڭ كەلەدى دە تۇرادى. ال مەن، ءبىر جىلدان اسىپ بارادى، اكەم سياقتى الاڭسىز ۇيرەنە الماي-اق كەلەمىن. ويىمنان ورتالىق شىقپايدى. قولىم بوس بولسا، الدەنەنى سىلتاۋراتىپ سولاي قاراي تارتىپ كەتكىم كەلەدى دە تۇرادى.

مىنە، سونداي سەبەپ تابىلدى. تويعا بارماق بولدىم. قۋانىشىم كەۋدەمە سىيماي ساندىقتاعى كوك كوستيۋمىمدى الىپ»ساماۋىر«ۇتىكپەن ءتۇنى بويى ۇتىكتەدىم، قىرىم ەتىگىمدى جالتىراتا مايلاپ، شاشىمدى جۋدىم. سوسىن قولعا بىلتىر عانا ۇيرەتىلگەن شولاق تايدىڭ جالىن تاراپ، ەر-تۇرمانىمدى سايلاپ، قىسقاسى، ناعىز جىگىت قالپىما كەلىپ، تاڭعا جۋىق قانا كوز ىلۋگە جانتايدىم. كۇن شىعىپ، اياز سىنعان سوڭ ءجۇرىپ كەتپەكپىن.

ءبىراق... تاڭ اتقان سوڭ ءتاتتى ويىمنىڭ ءبارى ادىرە قالدى. ورنىمنان تۇرىپ، اپىل-قۇپىل كيىنىپ جاتقانىمدا اكەم كىرىپ»بارمايسىڭ«دەدى. سول، بارمايسىڭ دەدى. سوندا الىپ بارا جاتقان شارۋا دا جوق. بولماشى عانا نارسە. ناسىبايى تاۋسىلىپ قالىپتى. ەندى كولحوزداعى تامىر ناسىبايشىسىنا بارماق، ال مەن، ءۇش-ءتورت كۇن بويى كەۋدەسىنە نان پىسىپ، سوڭعى تاڭىمدى ۇيقىسىز وتكىزگەن مەن، قوي باعىپ قالا بەرمەكپىن. جالىندىم، ەندى كوكتەمگە دەيىن ەشقايدا بارماي-اق قويايىن، ناسىبايدى قانشا كەرەك بولسا مەن الىپ كەلەر ەدىم دەپ ءوتىندىم. بولمادى. ناسىبايدىڭ ساپاسىن اجىراتا المايسىڭ دەدى. سونان سوڭ ءلام دەمەدىم.

ۇستىمدەگى كيىمىمدى شەشىپ لاقتىرىپ-لاقتىرىپ جىبەردىم دە، تاماق تا ىشپەستەن قايتا كيىنىپ، ءالى ەرتە بولسا دا قويدى قورادان دۇركىرەتە شىعارىپ ورىسكە ايداپ كەتتىم. كەۋدەمدە ىزا قايناپ، قاقپاعى جابىق قازانداي جارىلعالى كەلەمىن. ات تا مىنگەن جوقپىن، قولىما تۇسە كەتكەن ءبىر جىڭعىل تاياقتى الىپ قاردى گۇرت-گۇرت كەشىپ قوي سوڭىنان كەلەمىن.

ءبىر كەزدە يىعىما الدەكىم اسىلا كەتتى. جۇرەگىم سۋ ەتىپ اتىما قاراعانىمشا بولماي شالقامنان ءتۇستىم. قۇلاپ بارا جاتىپ العا قاراي جۇگىرىپ بارا جاتقان قابىلاندى كوردىم. ول دا وينايتىن كەزدى تاپقان ەكەن! قاشان قۋىپ جەتىپ ءجۇر؟ اشۋىم ونان سايىن قوزدى. ورنىمنان كوتەرىلەمىن دەگەنشە ول قايتا كەلىپ تاعى دومالاتىپ ءتۇسىردى. باسىن شايقاپ، ارسالاڭداپ ەلىرىپ-اق ءجۇر.»بولدى،بولدى ەندى، جوعال«دەدىم زەكىپ. قابىلان ونىمدى تىڭدار ەمەس، ەسىرىكتەنىپ العان شالدۋار بالا سەكىلدى ەندى تۇرىپ كەلە جاتقانىمدا قايتا جىعادى. قويىن-قويشىما قار تىعىلىپ، دەنەم تۇرشىگە باستادى. قابىلان الىسقا بارىپ، شوقيىپ وتىردى. تۇرىپ كەلە جاتسام قايتا جۇگىرمەك. قوي ەداۋىر الىستاپ كەتتى، اداستىرىپ كەتۋى مۇمكىن.»ءاي، قابىلان، جىندانبا ەندى، - دەدىم. - وتىر تىنىش«. ءسويتتىم دە جالاڭ قولىممەن قار تىرەپ اقىرىن كوتەرىلدىم. ول ارسالاقتاپ شاۋىپ كەلە جاتىر.»جوعال، جوعال ءارى!«سويتكەنشە بولعان جوق ول مەنىڭ راسۋامدى شىعارىپ تاعى دومالاتىپ كەتتى. سۋىققا توڭىپ ءابىرجىتىپ، يتكە ابدەن ىزام قوزدى. ەكىنشى ءبىر جۇگىرىپ كەلە جاتقاندا قولىمداعى جىڭعىل تاياقتى سىلتەپ قالدىم. سوققى قابىلاننىڭ ءدال قۇلاق شەكەسىنەن ءتيدى. ول شىدامدىلىعىنا باسىپ قىڭق ەتكەن جوق، ءبىراق، سول ورنىندا وتىرىپ قالدى.»سول كەرەك، سول كەرەك ساعان. جىلايتىن بالا اكەسىنىڭ ساقالىمەن وينايدى، وتىر ەندى!«.

ءۇستىمنىڭ قارىن قاعىپ قوي سوڭىنان ءجۇرىپ كەتتىم. قابىلانعا بۇرىلىپ تا قاراعان جوقپىن. ول قاتتى رەنجىپ قالدى.

ارادا جارىم ساعاتتاي وتكەن سوڭ ول قويدىڭ كەلەسى جاق شەتىندە ءجۇردى دە الدى، قاسىما جاقىنداۋدى ويلامايتىن سياقتى. ءوستىپ كەلە جاتقاندا قويدىڭ توپ قۇلقايىر جاقتاعى بولىگى ءدۇر ەتىپ بەرى لاپ قويدى.»قابىلان، قابىلان، قوي دەيمىن، جىنداندىڭ با!«دەدىم ايعايلاپ. وسى ساتتە قۇلقايىر شەتىندە دەڭكيىپ-دەڭكيىپ جاتقان ەكى ساۋلىقتى كوردىم. توبە شاشىم تىك تۇرىپ، دەنەم دىرىلدەپ كەتتى. ال ماعان قاراي دۇركىرەپ كەلە جاتكان توپ قويدىڭ ىشىنەن جۇلدىزداي اعىپ جۇرگەن ەكى قاسقىردى كورىپ قالدىم. ەندى نە ىستەمەكپىن؟ مىلتىق تا جوق، ءتىپتى بولماسا اتتى دا مىنە شىقپاعانمىن. ءبىر كەزدە»ه-اي-ا«دەپ قالدىم. داۋسىم تارلان-تارلان، ءوزىم دە تانىمادىم.

نە ىستەرىمدى بىلمەي سابىرىم قاشىپ تۇرعاندا قاسىما قابىلان جەتىپ كەلدى. ول دا سەزگەن ەكەن. الگى رەنىشىنەن ەشتەڭە دە قالماپتى. ەكى كوزىنە وت پەن قايرات، ونىمەن بىرگە ۇرەي ۇيمەلەپتى. مەنىڭ اياعىما كەلىپ ءبىر-ەكى سۇيكەندى، سونان سوڭ الدەنە دەمەك بولعانداي جالىنىشتى كوزبەن قارادى دا، اۋزىن اشىپ، قىڭسىلاي ۇلىپ قويدى. ارتىنشا سول جەرگە اۋناي كەتىپ، قارش-قارش قۇلقايىر شاينادى. ءالى مۇنداي ۋاقيعاعا تاپ بولماعان بالاڭ توبەتتىڭ جۇرەكسىنىپ، سويتسە دە كەۋدەسىندەگى قايراتى مەن اشۋى ءون بويىنا تىنشۋ بەرمەي وزىمەن-ءوزى ارپالىسىپ جاتقانىن سەزدىم. مۇنداي ساتتە ءيت بالاسى يەسىنىڭ دەمەۋىنە مۇقتاج-اق بولادى. قاراپ تۇرار ۋاقىت جوق، نە بولسا دا ارەكەت ەتۋ كەرەك!

قولىما جىڭعىل تاياقتى قىسا ۇستادىم دا، العا قاراي قوزعالدىم.»قابىلان، قابىلان«دەدىم دىرىلدەپ. ول قاسىما جۇگىرىپ كەلدى. ءوز داۋىسىم ءون بويىمدى دۋىلداتىپ ەرەكشە ءبىر باتىلدىق سەۋىپ وتكەن سەكىلدى.»قابىلان، هايت، هايت! قورىقپا-قورىقپا، بول جۇگىر!«الدىمەن ءوزىم جۇگىردىم. مەن جۇگىرگەن سوڭ قابىلان قورقىنىش دەگەندى ۇمىتىپ كەتتى.

جولبارىسشا اتىلىپ، شەتكەرى سىتىلا بەرگەن ەكى قاسقىرعا جەتىپ باردى. توبەتتى كۇتىپ ءتىسىن اقسيتىپ تۇرعان ارلانمەن قابىلان جەتكەن بويدا ۇمار-جۇمار ايقاسا كەتتى. سارى توننىڭ ەتەگىنە سۇرىنە قابىنىپ، ۇزاپ كەتكەن ولاردىڭ ارتىنان ەنتىگە باسىپ مەن كەلەمىن.»قۇر قول بولسا دا ادامنىڭ اتى ادام، ودان جاسقانبايتىن حايۋان جوق«، - دەگەن اكەمنىڭ ءسوزى تاپ وسى ارادا ويىما ورالا كەتىپ، قاسقىرلاردىڭ دەگبىرىن الۋ ءۇشىن ايعايدى سالىپ جۇگىردىم.

العاشقى قارقىنمەن ەداۋىر الىسقا ۇزاپ كەتكەن قانشىق قاسقىر ايقاسىپ جاتقان ارلانىن كورىپ بەرى جۇگىرە بەردى دە، دالباقتاپ كەلە جاتقان مەنەن جاسقانسا كەرەك، كىشكەنە توبەنىڭ باسىنا شوقيىپ وتىرا كەتتى. مەن قابىلانعا قايرات بەرە ايقايلاپ، الىسىپ جاتقان ونىڭ قاسىنا كەلدىم. مەن تايانعان سوڭ قاسقىر سىتىلا قاشتى. ءبىراق، اياعىنا ءتىس باتسا كەرەك، اق قار قىپ-قىزىل بوپ قالىپ جاتتى. قابىلان ونى كوپ ۇزاتپاي قۋىپ جەتىپ، اش بەلىنەن تىستەپ سىلكىپ قالدى. ارلان قاسقىر اۋناپ ءتۇستى دە امالسىزدان تاعى ايقاستى.

ءبىر كەزدە قابىلاننىڭ جايىنداي اۋزى ونىڭ قۇلاعىنا ىلىكتى. توبەت بار قايراتىمەن جۇلقا تارتىپ قالعاندا قاسقىردىڭ وڭ قۇلاعى جۇلىنىپ ءتۇستى. ارلان ەسەڭگىرەپ سىلق ەتە قالدى. قابىلان بۇرىنعىسىنان دا وجەتتەنىپ، ولگىسى كەلمەي ارس-ارس ەتىپ بولماشى قارسىلىق كورسەتىپ جاتقان بەيشارا قاسقىردىڭ تاماعىنان قاربي تىستەپ سىلكىپ قالعاندا قويۋ كۇرەڭ قاندى بۇرق ەتكىزدى. قاسقىر ىشقىنا ءبىر»قاڭق«ەتىپ، قيمىلسىز قالدى. دەنەسى قىزىپ، اشۋ مەن ىزاعا بۋلىققان قابىلان ونى باياعى جاساندى قاسقىرداي پارشا-پارشا ەتۋگە كىرىسىپ، ءولى دەنەنى وجەتتەنىپ جۇلقىلاي بەردى. مەنىڭ تاياعىم العاشقى سىلتەگەندە-اق قاق ءبولىنىپ، ءورت سوندىرگەن ادامداي ارەكەتىمنەن ايعايىم باسىم شىعىپ، شولاق تاياقتى باعىت-باعدارسىز سىلتەۋمەن عانا ءجۇر ەدىم.

»قابىلان، قابىلان، بولدى-بولدى، قوي ەندى. قابىلان، جەتەر ەندى«دەدىم داۋىستاپ.

قابىلاننىڭ اشۋى الدەن سوڭ عانا باسىلدى. ارلان قاسقىردىڭ توز-توزى شىعىپتى. قابىلاننىڭ كوزى قانتالاپ كەتكەن. العاشكى جەڭىسكە ماساتتانعاڭداي ول تايقىپ شىعىپ، مەنىڭ قاسىما كەلدى. ۇستىندە ساۋ جەرى جوق، قان. قاسقىردىڭ قانى ما، ءوزىنىڭ قانى ما، ونى اجىراتا المادىم. باياعى شوقيىپ وتىرعان قانشىق قاسقىر سوندا عانا ەسىمە ءتۇسىپ ارتىما جالت قاراعانىمدا، ونى كورە المادىم.

مەن ۇيگە بارىپ تۇيە اربا جەگىپ كەلدىم دە، ولگەن قويلار مەن قاسقىردى تيەپ، قابىلان ەكەۋمىز كەرى قايتتىق. قابىلان قاسقىر ولىگىنىڭ جانىندا تىنىش جاتا المادى. سونان سوڭ ونى الاشاعا وراپ، تۇيەنىڭ ۇستىنە، الىسىراققا اپارىپ بايلاپ قويدىم. قابىلان قاتتى شارشاپتى.»قابىلانىم، باتىرىم، اقىلدىم«،- دەدىم ونى ماڭدايىنان ەركەلەتە سيپالاپ. - شارشادىڭ با؟ دەم ال، دەمالا عوي ەندى». ول ماعان ءدال باياعى كۇشىك كوزىندەگىدەي كۇلە قارادى. كوز جانارىندا ەكەۋمىزدىڭ تاڭەرتەڭگى اشۋ-ارازدىعىمىزدان ءىز دە قالماپتى. ونى سول كەزدە ۇرعانىم ءۇشىن ەندى وكىندىم. وندا تۇك تە كىنا جوق ەدى عوي، ول تەك بار بولعانى وينادى، ەركەلەدى. مەنىڭ اكەمە رەنجىپ جۇرگەنىمدە نە شارۋاسى بار.

مەن بۇدان بىلاي«ونى ەشقاشان ۇرماۋعا، رەنجىتپەۋگە بەكىندىم.

قابىلاننىڭ جارالى بولعانىن مەن اربادان ءتۇسىپ جاتقاندا عانا بايقادىم. ونىڭ جاتقان ورنىنداعى ورتا كەسەنىڭ اۋماعىنداي الاشا ۇستىنە قان ءسىڭىپتى.»قابىلان، دەدىم. - قابىلان، مۇندا كەل. قانە، جاقىندا«. ودان بۇرىن ءوزىم قيمىلداپ، ءۇستىن سيپالاپ كوردىم. وڭ جاق قولتىعى ىرسيىپ، قىزىل ەتى كورىنىپ تۇر ەكەن. قاسقىر ءتىسى كەرە قارىس جەرىن سويىپ كەتىپتى. ەت قىزۋىمەن قابىلان ونى بايقاماسا كەرەك.

...ونىڭ جاراقاتى ءبىر ايدا ارەڭ جازىلدى. ەگەر قابىلان تىنىش جاتسا، جەتى-سەگىز كۇندە-اق ءبىتىپ كەتەر ەدى، بارىنە ءوزى كىنالى. وتكەندەگى ۋاقيعادان سوڭ مىنا دۇنيەنىڭ تىنىش ەمەس ەكەنىن ءبىلدى مە، تۇنمەن جورتىپ تىنشۋ كورمەي شىعاتىن بولدى. بايلاپ قويدىق. كىشكەنتايىنان شىنجىر كورمەي ەركىن وسكەن قابىلانعا ءبىزدىڭ بۇل ءتاسىلىمىز پايدا بەرمەدى. بۇل كۇننىڭ ىشىندە ول جۇلقىنامىن دەپ-اق قارا قوتىر بوپ قاتىپ كەلە جاتقان جاراسىن جاڭعىرتىپ، قايتادان قىپ-قىزىل ەتىپ تاستاپتى. مەن بولماس دەپ بوساتقالى كەلگەنىمدە، ىرسيعان جارادان قان سورعالاپ تۇر ەكەن. جانىم اشىپ كەتتى. دەرەۋ اپاما ايتىپ قۇرىم كيىز كۇيدىرىپ باستىق، قانى تيىلعان سوڭ-اق داكەمەن مۇقيات تاڭىپ تاستادىق.

قابىلاننىڭ وتكەن جولعى ەرلىگى بۇكىل ايماققا تارادى. ەندى كەيبىر اۋىل ادامدارى وعان ەلىگىپ، كۇشىك اسىراسا اتىن»قابىلان«دەپ قويا باستادى. ال اكەمنىڭ بىلتىرعى رەنجىپ كەتكەن دوسى قىس ىشىندە قايتا كەلدى. تاعى سول تىلەگىن كولدەنەڭ تارتتى. ءبىراق، اكەم ول جونىندە تىڭداعىسى دا كەلمەي، ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. ەكەۋى ءبىرجولا ارازداسىپ ايرىلىستى.

كوكتەم شىعىپ، جەر جىبىگەن شاقتا، ەكى جىلدان بەرى قونىس اۋدارماي وتىرعان ءبىز وسى جەردەن التى-جەتى شاقىرىمداي كەلەتىن باقاناس ويپاڭىنان بارىپ ورىن تەپتىك. باقاناس - كولدىڭ اتى. سۋى مول دا ەمەس، از دا ەمەس. قىس جاۋعان قار سۋى، جاز جاۋعان جاڭبىر، ءبار-ءبارى وسى جەرگە كەلىپ ۇيمەلەيدى. قىرىنا السا اسپانىنان ءبىر تامبايتىن قاراتاۋدىڭ اپتاپتى شىلدەسىندە بۇل ورىن قويشىلار ءۇشىن التىنعا ايىرباستامايتىنداي ەدى.

تۇگىن تارتساڭ مايى شىعىپ جاتاتىن، قۇنارلى دا شۇيگىن-اق جەر.

مايىسقان ءساۋىر مەن ءزاۋزا ايىنىڭ ارالىعىندا بۇل ماڭايعا وسكەن راڭ، بوز ءشوپ پەن ساسىردىڭ اراسىنان ات تۇساۋعا وتىرعان كىسى كورىنبەي كەتەدى. كول جاعاسى ادامعا دا، مالعا دا جايلى. مىنە سوندىقتان بۇل اراعا كولحوزدىڭ كەز-كەلگەن مالشىسى ىنتىق. ءبىراق، ءبارى بىردەي كەلگەنىمەن ءورىس تارلىق ەتەدى. وسىنى ەسكەرىپ، كولحوز باسشىلارى باقاناس جايىلىمىنا مالشىلاردى جىل سايىن ءۇش-ۇشتەن ءبولىپ، كەزەك قوندىرىپ وتىرادى. بيىلعى كەزەك اكەمنىڭ دوسى جاڭاباي دەگەن شوپان مەن بىزدىكى. سولاردىڭ ىشىندە بۇل اراعا العاش شاڭىراق كوتەرگەن ءبىز بولىپ شىقتىق. كول تۇپ-تۇنىق، ايناداي جالتىراپ جاتىر ەكەن. بيىلعى سۋى مول سەكىلدى، استە اقىراماشقا دەيىن تايىزداماس. ۇستىندە ۇشىپ-قونعان ۇيرەك پەن بالىقشى قۇستار توڭىرەكتى جاراسىمدى شۋعا بولەپ، ءالى ادام قونىستانا قويماعان القاپتى يەمدەنىپ الىپتى.

بىزدەن كەيىن اكەمنىڭ بۇرىنعى دوسى بەرىش جەتتى ارتىنىپ-تارتىنىپ. ول ءوزىنىڭ قاشانعى ادەتىنە باسىپ تيىسە كەلدى.»مەنەن بۇرىن بۇزىلا كوشكەندەگى ماقساتىڭ جاقسى جەردى ەرتەرەك قامتۋ عوي. ول بولماس، ىرگەڭدى ارىرەك ىسىر، بۇل ەكى جىلدان بەرى مەن ۋىق كوتەرىپ كەلگەن جەر«- دەپ جۇگىن ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جانىنا تۇسىرە باستادى. جاراتىلىسىنان داۋعا جوق اكەم:»بەرىش-اۋ، ءۇي تىككەن ورنىڭ مەنىكى دەۋىڭ قاي ساسقانىڭ بۇل؟ قۇدايدىڭ جەرىنە ادام ەن سالعاندى قايدان كورىپ ەدىڭ. ۋىق كوتەرەمىن دەسەڭ باقاناستىڭ باسقا ماڭايى جەتپەي جاتىر ما، الدە، جاتقان تۇيەنى ارباڭنىڭ وقتىعىمەن ادەيى سۇيكەپ وتىرمىسىڭ؟«- دەپ قارسىلاسقان بولدى. ءبىراق،»ارى وتىر، بەرى وتىر«ۇلكەن جانجالعا اينالاتىن بولعان سوڭ؛»قۇرىسىن، بالەدەن ماشايىق قاشىپتى«دەپ، اكەم تىنىش باسىن شۋدان اۋلاق الىپ شىعۋعا تىرىسىپ، ول ورنىنان كۇنشىعىسقا قاراي تاي شاپتىرىم ىسىرىلىپ قونىستانۋعا كەڭەس بەردى. سونىمەن بەرىش باقاناستىڭ ءبىز تاڭداعان ەڭ ءبىر تاماشا ورنىن كورەر كوزگە كۇلدى-كومەش كوكىرەكپەن جالا قىلىپ الدى.

ەكى ءۇي ارينە اشۋ-اراز تۇردىق. ءبىر-بىرىمىزگە ارالاسپايمىز. كەرىسىنشە يتتەرىمىز تاتۋ. بالالىق شاعىن سولاردىڭ اراسىندا قالدىرعان قابىلان، ول ەكى توبەتپەن كەلگەن كۇنى ءبىر ىرىلداسىپ الدى دا، ۇزاق يىسكەلەپ قايتا تابىسىپ كەتتى.

باقاناسقا كوشىپ كەلگەلى بەرى قابىلاننىڭ نەگە ەكەنى بەلگىسىز قاباعى اشىلماي-اق قويدى. قوي سوڭىندا بولسىن، مەيلى ۇيدە بولسىن يەگىن الدىڭعى اياعىنا قويىپ ويلانادى دا جاتادى. ءوزى بۇرىنعىسىنان جاداۋ تارتىپ، ءجۇنى جىعىلىپ قالعان سەكىلدى. اۋىرىپ ءجۇر مە ەكەن دەپ تە ويلادىق. ءبىراق اۋىق-اۋىق ول كوڭىلسىزدىكتەن ارىلىپ،بۇرىنعىسىنداي اسىر سالىپ ويناپ كەتەتىن. مەن مۇنىڭ ءمانىسىن اكەمنەن سۇرادىم. ول كىسى دە كوپكە دەيىن تۇسىنبەي ءجۇردى.

ال قابىلان كەي كۇندەرى زىم-زيا جوق بوپ كەتەتىندى شىعاردى. ءتۇنى بويى الاڭ بوپ شىعامىز. قابىلان كەيدە ءتۇن جارىم اۋا، كەيدە تاڭعا جۋىق كەلەدى. ءبىر كۇنى ەرتە دالاعا شىقسام ەسىك الدىندا قابىلان تۇر ەكەن. ۇزاق جولدان ورالعانى وسى عانا بولسا كەرەك، ساۋىرىنا شەيىن شىققا مالىنىپ سۋ-سۋ بولىپتى. مەنى كورگەن ساتتە ازىقحاناعا قاراي جۇگىرىپ كەتتى دە، ىزىنشە قايتا شىقتى.

ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم. قابىلاننىڭ اۋزىندا تىستەگەن مالاقايى بار ەدى. مەنىڭ جۇرتقا تاستاپ كەتكەن ەسكى مالاقايىم. قابىلان سونى اكەلىپتى. ۇلكەن ءبىر تاپقىرلىق، ەرلىك جاساعانداي ماساتتانىپ، ەكى كوزى شىراداي جايناپ تۇر. قابىلان يەسىنىڭ رەنىشى مەن قۋانىشىن سالعان جەردەن تانيتىن ەدى. سوندىقتان ونىڭ قاسىنا جەتىپ باردىم دا، موينىنان قۇشاقتاي كەتىپ، اۋزىنداعى قۇلاقشىندى الدىم.

»سەن اقىلدىسىڭ، سەن دانىشپانسىڭ. قابىلان، قابىلانىم مەنىڭ«دەپ ونىڭ ماڭدايىنان، قۇلاعىنان سيپالاي بەردىم،سونان سوڭ ول قۋانسىن دەپ كىر ەكەنىنە قاراماي توزىعى جەتكەن مالاقايدى باسىما كيدىم.

- قالاي، جاراسا ما ەكەن، قابىلان؟

ول مەنىڭ بەتىمە، ودان مالاقايىما قارادى دا باسىن قيساڭ ەتكىزدى. مەن ونىڭ بارلىق قيمىلىن قالت جىبەرمەي باقىلادىم.»قابىلان وسى مالاقايدىڭ مەنىكى ەكەنىن سەزىپ، ول مالاقايدى «جوعالىپ» قالعان جەرىنەن تاۋىپ اكەپ،يەسىنە تابىس ەتكەنى ءۇشىن شىنىمەن قۋانىپ وتىر ما ەكەن؟«

وسى وي ءدال قازىر كوكەيىمنەن كەتپەي قويدى. قابىلاننىڭ بۇكىل قيمىلى مەن كوزقاراسىنان وسى سۇراعىمدى راستاعانداي جاڭا ءبىر جاۋاپ الدىم. ول شىن مانىندە قۋانىشتى ەدى. مەن ورنىمنان تۇرعان كەزدە اكەسىنە ۇلكەن ءبىر كومەك كورسەتىپ تاستاعان بالا سەكىلدى ماساتتانىپ، جاڭا ءورىپ بارا جاتقان قويلارعا قاراي شابا جونەلدى. قوي باعۋعا ول ابدەن ۇيرەنىپ العان. كەي ۋاقىتتاردا تۇسكە قاراي ارتىنان بارامىز. ال قابىلان قويلاردىڭ بىردە-بىرەۋىن شاشاۋ شىعارماي باعىپ جۇرەدى.

اسىل ءيت ەدى-اۋ ول!

قابىلاننىڭ ءتۇن ىشىندە قايدا بارىپ كەلەتىندىگى بىزگە وسى وقيعادان سوڭ انىق بولدى.

- سوندا، ونىڭ ەسكى جۇرتتى ساعىنعانى ما؟ - دەدىم ءبىر كۇنى اكەمە.

- سولاي بولعان عوي.

- اپىرماي، يتتە دە ونداي قاسيەت بولادى ەكەن-اۋ!

- بولادى.»تويعان جەرىنە«دەپ جۇرت كوپ يتكە تەلىپ ايتقان، ال قابىلان جۇزدەن، مىڭنان كەزدەسەتىن قاسيەتتى جالقى عوي. ونىڭ ەسكەن جەردى ساعىنۋى سوندىقتان.

قابىلاننىڭ كەشكەن جۇرتقا بارىپ كەلگەن كۇنگى كوڭىل-كۇيى وسى ويىمىزدى راستاپ ءجۇردى.

ارادا ءبىر ايداي وتكەن سوڭ، جاڭا قونىسقا ۇيرەنىپ جادىراپ قالعان قابىلاننىڭ مىنەزى تاعى جابىرقاڭقى تارتتى. اينالاسى ەكى-ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ءجۇنى جىعىلىپ، كوز جانارى سولىپ شىعا كەلەدى.»نە بوپ قالدى بۇعان تاعى دا، كوز تيگىش بالا سەكىلدى شىكامشىل بولىپ الدى-اۋ ابدەن!«- دەدى اكەم ونىڭ قارىم الدىندا وتىرىپ.

»قابىلانىم، كۇشىم. نە بولدى-ا؟ ايتشى، قانە ايتا قويشى؟!«

ءبىراق، قابىلان»ەشتەڭە ايتپادى«، باسىن ءبىر جاعىنا بۇرىپ، بولار-بولماس قانا قىڭسىلاپ قويدى. اكەم ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە ۇرەيلەنە قارادىق. قابىلان جەڭىل-جەلپى نارسەگە قىڭسىلامايتىن ەدى.

- استاپىراللا، ءبىر بالە بولعان عوي بۇعان. قابىلانىم، اقىلدىم، قينالىپ جاتىرسىڭ با، ءبىر جەرىڭ اۋىرا ما سەنىڭ، قابىلانىم، - دەدى اكەم ونىڭ قۇلاعىنان قاسىپ. قابىلان مۇنداي ەركەلەتۋگە قارسىلىق كورسەتىپ، باسىن تارتىپ الدى.

ول كۇننەن-كۇنگە جۇدەي بەردى. تاماق ءىشۋىن دە قويدى.قابىلانعا بولەك تاماق جاسامايتىن ەدىك: ءبىز نە ىشسەك ول دا سونى ىشەتىن. ەگەر ءسال تۇزى كەم بولسا ول ءبىر-ەكى سىلپىلداتىپ باسىن كوتەرىپ الاتىن دا»مىنالارىڭ جارامايدى ەندى«دەگەندەي شوقيىپ وتىرا كەتەتىن.

ول سونداي ەدى. ءبىراق، بۇل جولى ەشقانداي تاماق اتاۋلىعا كوڭىلىن دە اۋدارمادى. ءبارىمىزدى كوڭىلسىزدىك باستى، قورقىنىش بيلەدى.»شىنىمەن ول ءولىپ قالار ما ەكەن؟«

اۋىرىپ جۇرگەن كەزىندە ءبىر جاققا كەتىپ الدەنەگە ۇرىنىپ ءجۇرمەسىن دەپ ءبىز ونى ارنايى شارتاق جاساپ بايلاپ قوياتىن بولدىق. ءبىر كۇنى وعان تاماق قۇيىپ كەلسەم، ءىشى قابىسىپ، ينەلىكتەي-اق بوپ قاپتى. بۇرىن قانداي توبەت ەدى شىركىن، قور بولعان قابىلان-اي! ءوستىپ تۇرعاندا ول»قىڭق-قىڭق«دەپ ەكى-ءۇش جوتەلىپ قالدى. شىنىمەن بە، ياپىرماۋ، شىنىمەن بە؟! توبە شاشىم تىك تۇرىپ، دەنەم دىرىلدەپ كەتتى. ۇيگە جۇگىرىپ كىرىپ،اكەمە بولعان ۋاقيعانى ايتتىم.»اه، نە دەيدى قۇداي-اۋ!«- دەپ ول كىسى ورنىنان اتىپ تۇرىپ، شارتاققا قاراي جۇگىرە جونەلدى. ءبىز كەلگەندە قابىلان تاعى ءبىر-ەكى رەت قاقالدى.»نالەتى، ءيتتىڭ عانا بالاسى، كىم بولدى ەكەن، قانداي عانا مەيىرىمسىز بولدى ەكەن! - دەپ اكەم تۇتىگىپ كەتتى. - ينە تاستاپتى عوي. الدا مەيرىمسىز-اي-ا!«...

قابىلانعا ينە تاستالىپتى. ونىڭ كوز الدىمىزدا تاۋسىلىپ بارا جاتقان سەبەبى وسى ەكەن. مۇنى كىم جاساعانىن ءبارىمىز جاقسى بىلدىك. ءبىراق، كوزىڭ كورمەگەن سوڭ قولىڭمەن قايتىپ ۇستارسىڭ! قايران، قابىلان-اي!

ەرتەڭىنە تۇسكە جاقىن قابىلان قىڭسىلاي ۇلىپ،جۇلقىنۋمەن بولدى. ونىڭ ايانىشتى داۋسىن ەستىگەندە ساي-سۇيەگىمىز سىرقىراپ، تىنىش وتىرا الماي كەتتىك.

- بوساتشى،- دەدى اكەم ماعان. - بايلاۋ كورمەگەن توبەت ءىشقۇسا بولىپ تا تۇرعان شىعار. ءوز ەركىمەن ءبىر ءجۇرىپ قالسىن.»ءوز ەركىمەن ءبىر ءجۇرىپ قالسىن«دەگەن اكەمنىڭ ءسوزى ماعان ءبىز سۇققانداي اسەر ەتتى.

- سوندا... ول... ولە مە؟

اكەم ۇندەمەدى، تەك يەگىن عانا مەڭىزەپ:»بار، بوسات«دەدى الگى ءسوزىن تاعى قايتالاپ.

مەن قابىلاننىڭ قاسىنا باردىم. ول مەنى كورگەن ساتتە مۇڭىن شاقپاق بولعانداي قىڭسىلاپ قويا بەردى. ونىڭ جانارىندا:»يەم-اۋ، ايتساڭشى، نە بولدى، نە بولدى ماعان بۇل، سەندەر مەنەن گورى الدەقايدا اقىلدى ەدىڭدەر عوي، نە بولدى ماعان؟ شىنىمەن ولمەكپىن بە ەندى؟«دەگەن جالىنىشتى دا ۇرەيلى سۇراق ۇيمەلەپ تۇر ەدى. بايعۇس توبەت ءوزىنىڭ ادامدار اراسىنداعى قىزعانىش پەن الاكوزدىكتىڭ قۇربانى بوپ بارا جاتقانىن قايدان ءبىلسىن!

شىنجىردان بوساتقان كەزدە قابىلان ءۇيدى اينالىپ جۇگىرە جونەلدى. ءبىراق ونىسى كوپكە سوزىلماي جەر باۋىرلاپ جاتا قالدى دا تاعى قىڭسىلادى. وسى كەزدە ول ورنىنان كەنەت تاسىر-تۇسىر تۇرىپ جۇگىرىپ باردى دا ارس ەتىپ الدەنەنى لاقتىرىپ جىبەردى. توپ ەتە تۇسكەن جاققا قاراپ ەدىم، سەرەيىپ جاتقان بايعۇس سارى مىسىقتى كوردىم. لەزدىڭ اراسىندا جان تاپسىرىپ، اۋزى قيسايىپتى دا قاپتى. بۇل ۋاقيعاعا تاڭدانىپ مىسىقتىڭ جانىنا كەلگەنىمدە ونىڭ جانىندا جاتقان ءبىر كەسەك قىزىل ەتتى كوردىم. ءبارى دە تۇسىنىكتى بولدى! جايۋلى تۇرعان ەتتەن الىپ قاشىپ بارا جاتقانىن قابىلان كورىپ قالىپ، جازاسىن سول جەردە بەرگەن ەكەن! مىسىقتى ول باياعىدان جەك كورەتىن ەدى، اقىرى تۇبىنە جەتىپ تىندى.

كەشكە قاراي تىنىشتالعان بولدى. ءبىز قايتا-قايتا كورىپ قويىپ وتىردىق. ءتۇن بولىپ، اس-سۋ ءىشىپ بىتكەن سوڭ تاعى شىعىپ، شارتاققا كىرگەنىمدە قابىلاندى كورە المادىم.

- كوكە، قابىلان جوق! - دەدىم ۇيگە قايتا كىرىپ.

- جوق، دەيدى؟ اتتەسى-اي، بەكەر بوساتتىق-اۋ، ءبىر بالەگە ۇرىنىپ جۇرمەسە بولار ەدى سول. ىزدە ولاي-بۇلاي شىعىپ!

مەن اياق جەتەر جەردىڭ ءبارىن شارلاپ شىقتىم.»قابىلان كەلمەدى مە؟«دەپ بەرىشتىكىنە دە بارىپ قايتتىم. ول جاقتا دا توبەت جوق بولىپ شىقتى. ۇيگە كەلگەن سوڭ اكەم اتقا ءمىنىپ ىزدەۋگە شىقتى. شولاق تايمەن مەن دە كەتتىم. ۇيگە تاڭعا جۋىق ورالدىم. ەشتەڭە تابا المادىم. كۇن كوتەرىلە بەرگەندە اكەم كەلدى. دالاعا شىققانىمدا ونىڭ قابىلاندى ات ۇستىنەن سيراعىنان ۇستاپ شارتاق جانىنا قويىپ جاتقانىن كوردىم. جۇرەگىم مۇزداپ، ءون بويىمنان جان كەتىپ قالدى.

»جاقسى ءيت ولىگىن كورسەتپەيدى«دەگەن وسى ما، الدە، ەرەكشە تۋعان قابىلان اقتىق دەمىن وسكەن جەردىڭ اۋاسىمەن العىسى كەلدى مە ەكەن، اكەم ونىڭ دەنەسىن كوشكەن جۇرتتان تاۋىپ اكەلىپتى. بۇل ءبارىمىزدى، اسىرەسە، جاڭا كورشى جاڭابايدىڭ ءۇي-ءىشىن دە قاتتى تاڭداندىردى.

كۇن ساسكەگە تايانعاندا قابىلاندى باقاناستىڭ تۇستىك جاعىنداعى ءبىر توبەشىككە جەرلەدىك. كورشى جاڭاباي جەر قازىستى. ءبىرمويىن بەرىش ءبىر سۇمدىقتى سەزدى مە، توبەسىن دە كورسەتپەي، ۇيىنەن شىقپاي قويدى.

دۋلات يسابەك