م. ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر. كوشپەندىلەر بولمىسى. الەۋمەت

شىڭعىس حان سياقتى الىپتى تۋعىزعان دالا جۇرتىنىڭ مىنەز-قۇلقى، كىسىلىك، قوعامدىق بەينەسى توڭىرەگىندەگى ىلكىدەگى جازبامىزدا ءبىرشاما ايتىلدى. ەندى قوسىمشا، ازعانا ۇستەمە.

باسشىلارىن ايرىقشا قۇرمەت تۇتادى، جانە تارتىپكە بەرىك، ۇجىمى كۇشتى، دەگەن كارپيني. قانداي جاعدايدا دا، باسشىلارى اتتان تۇسكەندە، بارلىعى اتتان تۇسەدى، دەپتى ريكولدو دە مونتە-كروچە. وزگەشە جورالعى. قازاق اراسىندا كۇنى كەشە، كەنەسارى زامانىنا دەيىن ساقتالعان.

سانى سونشاما كوپ بولسا دا، بۇلاردىڭ توبىندا نە كەيىس، نە اراز-رەنىش جوق، ولار قيىندىقتى قايىسپاي كوتەرەدى جانە ماقساتتارىنا تاباندى تۇردە ۇمتىلادى، دەپ اتاپ كورسەتكەن فوما سپليت. ىنتىماعى كۇشتى. ءبىرىن ءبىرى كوتەرمەلەپ، قۇرمەت تۇتىپ وتىرادى، دەيدى بەنەديكت پولون. ءبىرىن ءبىرى وتە جاقسى كورەدى، قانداسىن جاۋدا قالدىرمايدى، دەپتى كارپيني. قارتتارىن قۇرمەتتەپ، كەدەي-كەمباعالدى مۇسىركەيدى، دەگەن ارميان تاريحشىسى گريگور اكنەرسي.

بۇلاردا وتىرىك ايتۋ، ءبىرىن ءبىرى الداۋ جوق، دەيدى سيۋي تين. بۇلاردىڭ ادەتىندە ءوزارا داۋ-جانجال، ۇرىس-توبەلەس بولمايدى، دەگەن چاڭ چۋن.

ەكى كىسىنىڭ اراسىندا الدەنەندەي كەلىسپەۋشىلىك، تالاس تۋعان جاعدايدا، كەزدەسكەن كەز كەلگەن ادامنان تورە سۇرايدى، ماسەلەسىن ايتىپ، كىمنىڭ دۇرىسىن انىقتاپ بەرۋگە ءوتىنىش جاسايدى؛ وسى تورەشى قانداي شەشىم شىعارسا دا تالاسپايدى ءهام الگى تورەشى توڭىرەكتە جينالىپ قالعان جۇرتقا: بايلام وسىنداي، كۋا بولىڭدار دەپ، ءبىرجولا بەكىتەدى، دەيدى باربارو، ناقتى ايعاقتاپ.

البەتتە، قالىپتى جول-جورا، عۇرىپ-نيزام بار، حالىقتىڭ ەجەلگى ءداستۇر، سالتى بار. جارلىق پەن نۇسقاۋ دا، ءتارتىپ پەن ءراسىم دە وسى ورايدا. جۇپىنى، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەن باستاپ، ەڭ ۇلكەن، الىمدى، قاتەر-قاۋىپتى ارەكەتكە دەيىنگى بارلىق ءىس وسى ادەت-عۇرىپ زاڭى ارقىلى باعالانىپ وتىرعان. سونىڭ كەيبىرى:

جاسى كىشى ۇلكەندى سىيلاماي، نامىسىنا تيسە، دۇرەگە جىعىلادى (كارپيني). كىسى ءولتىرۋ - ايرىقشا زۇلىمدىق سانالادى، دەيدى ريكولدو. ارينە، ءوز ىشىندە جانە بەيبىت جاعدايدا. بۇلاردىڭ زاڭى بويىنشا، وتىرىك ايتقان كىسى ولىمگە كەسىلەدى، دەگەن كۋالىك بەرەدى سيۋي تين. ءوز باۋىرىنداعى ايەلدەردەن باسقا ۇرعاشىمەن ويناس ءۇشىن ءولىم جازاسى، دەيدى رۋبرۋك. شاعىن ۇرلىق، ماسەلەن، ءبىر قوي ۇرلاۋ ۇستىندە قولعا تۇسسە - دۇرەگە كەسەدى؛ ۇلكەن ۇرلىق ءۇشىن ءولىم جازاسى، دەگەن رۋبرۋك. جىلقى، نەمەسە باسقاداي ۇرلىق ءۇشىن ءولىم. ەگەر ۇرلانعان دۇنيە، مالدى ون ەسە قىلىپ قايتارا السا، كەشۋ جاريالانادى، دەپتى ماركو پولو.

بوتەن بىرەۋدىڭ جايلاۋ، قونىسىندا قاراقشىلىق، ۇرلىق ۇستىندە ۇستالعان ادام تەرگەۋسىز ءولتىرىلەدى، دەيدى كارپيني. ولار ۇرلىق، وتىرىك، زيناقورلىق، كىسى ءولتىرۋ سياقتى قىلمىسكەر ءۇشىن ەڭ قاتال جازا - ولىمگە كەسەدى، دەپ ايعاقتايدى باتىس ەۋروپاعا قاشقان ورىس ارحيەپيسكوپى پەتر.

بارلىق ۋاقىتتا، دامۋدىڭ ەڭ تومەنگى دەڭگەيىندەگى رۋ-تايپالاردىڭ وزىندە ادامدار اراسىنداعى قاتىناس ورايىنا نەگىزدەلگەن ىشكى ءتارتىپ، قوعامدىق ادەت-عۇرىپ جۇيەسى بولادى. ىرگەلى مەملەكەتتەر تۇسىندا بۇل تۇرعىداعى جول-جورا اتاۋلى جيناقتالىپ، بەلگىلى ءبىر قالىپقا تۇسپەك. وزىندىك ەرەكشەلىگى، رۋلىق، ۇلىستىق ءبىتىم، مازمۇنىمەن. ەسكىدەن ساقتالعان ناقتى دەرەكتەر بويىنشا، تۇرىك قاعاناتىندا «تورە» اتالاتىن زاڭ جۇيەسى ماعلۇم. ەجەلگى «تورە» زاڭىنىڭ تىكەلەي جالعاسى بولماسا دا، كوشپەندىلەردىڭ وسى ورايداعى وزىندىك ادەت-عۇرىپ، جول-جوراسىنىڭ جيناقتالعان، اينىماس، قاتاڭ جۇيەگە ءتۇسىرىلىپ، مەملەكەتتىك جارعى رەتىندە قولدانىسقا ەنگەن جاڭا نۇسقاسى - شىڭعىس حاننىڭ «جاساق» زاڭى جانە سوعان جالعاس «بىلىك» نۇسقاۋلارى بولدى. ەسكىنىڭ جاڭعىرۋى رەتىندە قالىپتاسقان جاڭا نيزام. «جاساق» پەن «بىلىك» تۋرالى ءسوز - شىڭعىس حان يمپەرياسىنا تىكەلەي قاتىستى الداعى تاراۋلاردا ايتىلماق. بۇل جەردە ءبىز الەۋمەتتىك ورتادا قالىپتاسقان جول-جوسىن، ءجون-جورالعى تۋراسىنداعى ەسكىلىكتى كۋالىكتەرمەن عانا شەكتەلەمىز. كوشپەندىلەر قوعامىندا ادامدار اراسىنداعى قاتىناس اتاق، دارەجە ايىرىمىنا، تاپتىق نەگىزگە جانە جالپىعا ورتاق قاتال عۇرىپ-نيزامعا قاراماستان، اشىق ارالاس، ازاماتتىق تەڭدىك ورايىندا قۇرىلعانى كورىنەدى.

جالپى جۇرت ءوزارا سىيلاس؛ بىرەۋدى بىرەۋ كەمىسىتۋ جوق، دەگەن كارپيني. وركەۋدە، وزدەرىنە ەشبىر جۇرتتى تەڭگەرمەيدى، دەپتى تاعى دا. ولار وزدەرىن جەر-جيهاننىڭ قوجايىنى سانايدى؛ قۇداي بۇكىل الەمدى تەك وزدەرى ءۇشىن جاراتقان دەپ بىلەدى، دەيدى ريكولدو دە مونتە-كروچە. ءاربىر كوشپەندى ءوزىنىڭ ات ۇستىندەگى، كەڭ دالاداعى ەركىن ءومىرىن ماقتان ەتكەن جانە ءوز ءناسىلىن الەمدەگى ەڭ تاڭداۋلى حالىق دەپ ساناعان (ءراشيد-ءاد-دين، جۋۆايني، ت.ب.). سونىمەن قاتار، ءوزىنىڭ شىققان رۋىن قۇرمەتتەگەن، اتا-تەگىن قاستەرلەگەن.

ءراشيد-ءاد-دين دايەكتەپ جازىپ كەتىپتى:

بۇل تايپالاردىڭ ءبارىنىڭ دە ايقىن ءارى ناقتى اتا-تەك شەجىرەسى بار. ويتكەنى موعۇلدار وزدەرىنىڭ ءداستۇر-سالتى بويىنشا، شىعۋ تەگىن ۇمىتپاي ساقتايدى ءهام جاڭا تۋعان ءاربىر بالاعا وسى شەجىرەنى ۇعىندىرىپ، ۇيرەتەدى. ءسويتىپ، وتكەنى تۋرالى ءسوزدى حالقىنىڭ وزىندىك ساناسى رەتىندە قالىپتايدى جانە ءوز تايپاسىنىڭ ءتۇپ نەگىزىن بىلمەيتىن كىسى بولمايدى. اتا-تەگىن ەستە تۇتاتىن ارابتاردى ايتپاساق، الەمدە موعۇلدان باسقا ەشبىر جۇرتتا مۇنداي ءداستۇر جوق، دەيدى.

اتا-تەك، تۇقىم-جۇراعات تۋرالى دەرەكتەردىڭ بارلىعىن جالعان ءهام ويدان قۇرالعان بوستەكى ءسوز دەۋگە بولمايدى. ويتكەنى، ەجەلدەن بەرگى ءداستۇر بويىنشا، موعۇلدار وزدەرىنىڭ اتا-بابالارى مەن شىعۋ تەگىن جادىندا ساقتايدى جانە جاس وركەندى تاربيەلەيتىن [مۇسىلمان] ءدىنى دە، پىرادار قاۋىمى دا بولماعان سەبەپتى، اتا-اناسى جاڭا تۋعان ءاربىر بالاعا وزدەرىنىڭ شىققان تايپاسىن ءهام اتا-تەك شەجىرەسىن ۇعىندىرادى جانە بۇل - كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ وتىرعان ءراسىم. سول سەبەپتى، كىمنىڭ قايدان شىققانىن، ارعى اتالار مەن كەيىنگى ۇرپاقتار ءجونىن ناقتى تانىپ، اجىراتا الامىز، دەيدى ءراشيد-اد-دين ەكىنشى ءبىر پارا سوزىندە.

اتا-تەك بايانى سول رۋعا، تايپاعا ەنەتىن ادام اتاۋلىنىڭ بىرلىگىنە، ۇجىمدى، بەرەكەلى تىرشىلىگىنە قىزمەت ەتكەن. تيەسىلى شەجىرە بويىنشا، وسى رۋ، تايپالاردىڭ بارلىعىنىڭ ارعى اتالارى ءبىر، شىعۋ تەگى ورتاق بولعاندىقتان، بۇكىل ۇلىستىڭ ۇيىسۋى جولىنا قىزمەت ەتكەن.

ءراشيد-ءاد-دين ايعاقتاپ وتىرعان ءداستۇرلى اتا-تەك شەجىرەسى بۇگىنگى موڭعولدا جوق، ءسىرا، اۋەلدەن بولماعان، ال موعۇل (موڭعول ەمەس)، شىڭعىس حان ۇيىستىرعان موعۇل جۇرتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى قازاقتا بارلىق زاماندا بەرىك ساقتالعان، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكەن. قازاق شەجىرەسى بولشەككە ەمەس، بىرلىككە قىزمەت ەتىپتى. قازاق ورداسى كەزىندە قالىپتاسقان ۇلىستىق يدەولوگيا بويىنشا، بار قازاق - ءبىر-اق ادام - قازاق دەگەن كىسىنىڭ بالاسى. بۇل قازاقتىڭ ءۇش ۇلى بولادى: اقارىس، جانارىس، بەكارىس. اقارىستان ون ءبىر ۇل، جانارىستان التى ۇل، بەكارىستان ءۇش ۇل تۋادى، ءوز كەزەگىندە بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنان تاعى قانشاما ۇرپاق تارايدى جانە اتالى تايپالاردىڭ نەگىزىن سالادى، ودان ءارى ءوسىپ-ونەدى. ءسويتىپ، قازاق شەجىرەسى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى ۇلكەندى-كىشىلى بارلىق رۋلاردى، ەسەبى، قازاق اتىمەن جەر باسقان بارلىق جۇرتتى ءبىر ولشەمگە سىيعىزادى. جوعارىدان ەمەس، تومەننەن قاراساق، وتە شەبەر قيۋلاستىرعان بەرىك پيراميدا، ۇشار باسىندا - ءبىتىمى ورتاق ءۇش تاعان تۇرعانىن كورەمىز.

ەجەلگى شىڭعىس حان جۇرتىندا، ودان بۇرىنعى جانە كەيىنگى زامانداردا رۋلىق، تايپالىق قۇرىلىم تەك تۋىستىق جۇيە عانا ەمەس، اكىمشىلىك ءبولىنىس (بۇگىنگىشە ايتساق، وبلىس، اۋدان) قىزمەتىن اتقارىپتى. جەكە ادامدار اراسىنداعى عانا ەمەس، تۇتاس توپ، اسكەري جانە تۇرمىستىق قۇرىلىمدار اراسىنداعى قاتىناس قالىبى، وكىم جانە باسقارۋ جۇيەسى - ۇلىستىڭ، ەلدىڭ قوعامدىق سىپاتىنا بايلانىستى. ءبىزدىڭ بۇل رەتكى سوزىمىزدەن تىس، باسقا ءبىر ورايداعى بايان. ءبىز، جوعارىدا ەسكەرتكەنىمىزدەي، ازىرشە تەك قانا ەسكىلىكتى دەرەكتەرمەن عانا شەكتەلەمىز. زەرتتەۋ، تالداۋ ەمەس، باردى بايىپتاۋ عانا.

الەۋمەت ومىرىنە قاتىستى، ىلكىدەگى سوزىمىزگە قوسىمشا ازعانا ماعلۇمات.

پەن دا-يا مەن سيۋي تين جازبالارىنان:

ولاردىڭ ماۋسىم ەسەبى - ون ەكى جىلدىق مۇشەل. ءار جىلدىڭ ءوز اتاۋى بار، ماسەلەن، تىشقان جىلى دەگەندەي. ولاردا [بىزدەگىدەي] كۇنتىزبە بولعان جوق. كوك شىققاندا ءبىر جىل ءوتتى دەپ، جاڭا اي تۋعاندا ءبىر اي ءوتتى دەپ ساناعان. ءبىز [قىتايلار] سياقتى ەمەس، بالا كەزىندە قويىلعان اۋەلگى ەسىمدەرى وزگەرمەي ساقتالادى. ۇلىعى دا، كىشىگى دە سول، العاشقى، بالالىق ەسىمدەرىمەن اتالادى. جاسىڭ قانشا دەپ سۇراعاندا، ساۋساقتارىن بۇگىپ، نەشە رەت كوك شىققانىن ايتادى. اماندىق ورنىنا ءبىر-بىرىمەن قۇشاقتاسىپ كورىسەدى؛ قاۋسىرا قۇشاقتاسادى. تاعزىم ەتكەندە ءبىر تىزەلەرىن عانا بۇگەدى.

ورىن دارەجەسىن ايتساق، ەڭ قۇرمەتتىسى - ورتالىق، ودان سوڭعىسى - وڭ جاق، ەڭ تومەنى - سول جاق، دەپتى.

تاڭعالارلىق جاعداي. سوڭعى دەرەكتى ايتامىز. وڭ مەن سولدىڭ ءجونىن. بۇل كەزدە ءالى ءوز ورنىندا تۇرعان، تەرىستىكتەن ەشقانداي قاتەر كۇتپەگەن سۇڭ يمپەرياسىنىڭ بارلاۋ جانە مۇمكىن وداقتاستىق ماقساتىمەن جولدانعان مارتەبەلى ەلشىلىگى قۇرامىندا، ءبىرى - 1233 - جىلى، ەكىنشىسى - 1235 - جىلى، ۇلى دالانى كوكتەي ءوتىپ، قاراقورىمعا دەيىن كەلگەن، ۇلى قاعان وكەتەيدىڭ قابىلداۋىندا بولعان، ەل مەن جەر جايىن مۇقيات زەردەلەپ، قانشاما تىڭ، سونى ماعلۇمات جيناپ قايتقان پەن دا-يا مەن سيۋي تين ناقتى ايتقان.

تەك وسى ەكەۋى عانا ەمەس. قانشاما جىل حانبالىق-بەيجىڭدە تۇرعان، قاعان سارايىندا قۇرمەتكە جەتكەن ماركو پولو جازىپتى:

توي، ءماجىلىس كەزىندە [قۇبىلاي] حان وزگەلەردەن بيىكتە، توردە، بەتىن تۇستىككە قاراتىپ جايعاسادى. بۇدان سوڭعى اركىم وزىنە ۇلى حان تاعايىنداعان ورىنعا وتىرادى. سول جاقتا، حاننىڭ قاسىندا - بايبىشەسى، ال وڭ جاقتا - حاننىڭ ۇلدارى مەن نەمەرەلەس، اتالاس تۋىستارى، ولاردان تومەنىرەكتە-الپاۋىت شونجارلار. حاننىڭ ۇلدارى مەن تۋمالارىنىڭ ايەلدەرى سول جاقتا، تومەندە، ولاردان سوڭ الپاۋىتتار مەن باهادۇرلەردىڭ ايەلدەرى. ءبارى دە وزدەرىنە تيەسىلى ورىنعا عانا وتىرۋعا ءتيىس، دەيدى.

التىن وردانىڭ حانى وزبەكتىڭ ورداسىندا بولعان يبن باتتۋتا اتاۋلى مەرەكە كەزىندە توردە، ۇلكەن التىن تاقتا وتىرعان حان مەن ونىڭ بايبىشە قاتىنىنىڭ وڭ جاعىندا مۇراگەر، ۇلكەن ۇل تىنىبەك، سول جاعىندا - ەكىنشى ۇل جانىبەك وتىرعانىن، ال تومەندە، وڭ مەن سولدا ءارقيلى دارەجەسىنە قاراي ۇلىس بەكتەرى، اسكەرباسى باهادۇرلەردىڭ جايلانعانىن، بۇكىل توي كورىنىسىن سىپاتتاعان.

ەسكىلىكتى بارلىق دەرەكتەردەن انىق اڭدالعانداي، شىڭعىس حان جانە وعان جالعاس زاماندا ورتالىقتان كەيىنگى قۇرمەتتى - وڭ جاق!

بۇتكىل ەۋروپا عالىمدارى، ورىستىڭ بۇرىنعى-سوڭدى بارلىق وقىمىستى، تاريحشىلارى، بارلىق زەرتتەۋ ەڭبەكتەردە، عىلىمي جانە تانىمدىق ادەبيەتتە «موڭعولدا ەڭ قۇرمەتتى - سول جاق، وڭ جاق تومەنىرەك سانالادى» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. ول راس. ىلكىدەگى قيدان، كەيىنگى حالحا مەن ىشكى-موڭعولدا، موڭعول تەكتى قالماقتا. وسى قالماق پەن حالحا ءداستۇرىن ەشبىر وي، تالعامسىز ارىداعى موعۇل - ياعني شىڭعىس حان زامانىنا كوشىرە سالىپتى. اۋرۋ ادەتتىڭ تاعى ءبىر رابايسىز كورىنىسى.

اتاپ ايتايىق، تۇرىك قاۋىمىندا، ونىڭ ىشىندە التىن وردادان تارتىپ، قازاق ورداسىندا، كەشەگى جانە بۇگىنگى جالپى قازاقتا - ورتالىقتان سوڭعى ەڭ قۇرمەتتى - وڭ جاق بولعان. حاننىڭ وڭ جاق قاپتالى، ياعني وڭ تىزەسىندە وتىرۋ - ەڭ ۇلكەن مارتەبە سانالعان. حان ورداسى عانا ەمەس، قاتارداعى بەك، اۋىلداعى اقساقال، كەز كەلگەن وتاعاسىنىڭ شاڭىراعىندا. ارعىسىن ايتپاعاندا، اقيقات دەرەگى ساقتالعان شىڭعىس حان زامانىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان ءراسىم.