دۋلات يسابەك. شالدار - اڭگىمە

اقىماقتار-اي، تەنتەكتەر-اي تۇگە! و، جارىمەستەر-اي دەسەڭشى! بويىنا سىيماعان كۇيىنىش پەن وكىنىش، قارەكەڭنىڭ جان تۇبىنەن وسى ءبىر سوزدەردى لاقتىرىپ تاستادى. نە جەتپەيدى،وپىر-اۋ نە جەتپەيدى ەكەن بۇلارعا. ەل تىنىش، قوي ۇستىنە بوز. تورعاي جۇمىرتقالاپ، اق تۇيەنىڭ قارنى اقتارىلىپ جاتىسى مىناۋ.

بەلى سىرقىراپ جۇمىس ىستەپ جاتقان دا جوق قوي جۇدا. ەندى نە جەتپەيدى بۇلارعا؟ وسىلار جەسىن،وسىلار كيسىن دەپ جار قۇلاعىڭ جاستىققا تيمەي. جاراسقىلىقتى ومىرلەرىنە جانىڭ ءسۇيسىنىپ، ە، قۇداي، بالالارىمدى باقىتتى قىلا گور، ءومىر جاستارىن ۇزاق قىلا گور دەپ جۇرگەندە بۇل اقىماقتاردىڭ سۇتتەي ۇيىعان تۇرمىستارى نىلدەي بۇزىلىپ، قاقىراتىپ كەتتى-اۋ قابىرعانى! اقىماقتار-اي، تەنتەكتەر-اي تۇگە!

قارەكەڭ ۇزاق تۇنگە كىرپىك ىلمەي ءجيى-ءجيى كۇرسىنۋمەن بولدى. ءتۇن ورتاسى الدەقاشان اۋىپ قالعان. جانىنداعى كەمپىرى دە كوپكە دەيىن كوز جۇمباي، ازىمەن بىرگە كۇرسىنىپ، اه ۇرىپ جاتىر ەدى، ەندى ماۋجىراپ ۇيىقتاپ كەتىپتى.

قايتسىن، شارشاعان شىعار بايعۇس. تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسى قىبىر-قابىر ءبىر تىنىم كورمەيدى، - دەدى قارەكەڭ كەمپىرىنە اياۋشىلىقپەن قاراپ قويىپ. - ونىڭ ۇستىنە، مىنا ۋاقيعا دا وعان وڭاي ءتيىپ ءجۇر دەيمىسىڭ.وسىنىڭ ءبارىن كورە-بىلە تۇرىپ، كەيدە وعان ورىندى-ورىنسىز قوجىراڭدايمىن كەپ-كەپ. ەندى قارتايعاندا، وسىم نە مەنىڭ وسى؟ ءا؟ توبا!«

دالا سۇتتەي جارىق. تەرەزەدەن ءدىر-ءدىر ەتىپ اي ساۋلەسى قۇيىلىپ تۇر. ءۇي ىشىندە اسىر سالعان اي نۇرىنان قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان كيىم-كەشەكتەر قاراۋىتىپ كورىنەدى. دالادا دا، ۇيدە دە مۇلگىگەن تىنىشتىق. ءبىر كەزدە سىرتقى ەسىك سارت جابىلىپ، ماۋجىراعان دۇنيە سەلت ەتە ءتۇستى.

»ەرعابىل عوي. ول نەگە ۇيىقتاماي ءجۇر ەكەن؟ ءاي،اقىماق، وسىنىڭ بارىنە سەن عوي كىنالى. كەلىن بايعۇستان ەشتەڭە دە جوق سياقتى-اۋ. ارالارىڭا ءتۇسىپ ابىروي تابا ما بۇل ادام. وزىمىزدىكى ءجون. وزىمىزدىكى دۇرىس دەيسىڭدەر دە تۇراسىڭدار عوي تۇگە. ۇرىسا بەرەتىن جاس بالا ەمەسسىڭدەر تاعى دا. قايتەرسىڭ ەندى؟«

قارەكەڭنىڭ ەسىنە وتكەن كۇندەردىڭ ۋاقيعاسى ءتۇستى. وندا ەرعابىلدىڭ ءالى ۇيلەنبەگەن كەزى. اۋىلدا ون ءبىر جىلدىقتى بىتىرگەن سوڭ، اراعا ەكى جىل سالىپ شىمكەتتەگى مۇعالىمدىك ينستيتۋتقا قۇجات تاپسىردى دا، فيزيكا دەي مە، حيميا دەي مە، ايتەۋىر بىردەڭەسىنەن قۇلادىم دەپ قايتىپ كەلگەن. سونان سوڭ بەس-التى كۇن بوس ءجۇرىپ، قىز-كەلىنشەكتەرمەن بىرگە ماقتا تەرۋگە ارالاستى.

ارادا ءبىر-ەكى اي ءوتىپ، جيىن-تەرىن بولعان شاقتا ەرعابىل قويار دا قويماي ءجۇرىپ، ماقتا تەرۋدەن جيناعان اقشاسىنا ءبىر موتوسيكل ساتىپ الدى. سول سول-اق ەكەن، ونى ۇيدەن تابۋ قيىنعا اينالدى. ازانمەن تۇرىپ الادى دا، شاشى جەلبەڭ-جەلبەڭ ەتىپ الگى ماشيناسىمەن الەك بولىپ جاتقانى. تاماعىڭدى ىشسەڭشى، سۋىپ قالدى عوي دەگەن سوزگە»ءمىنى، قازىر قازىر«دەپ قۇدايدىڭ ساسكە تۇسىنە دەيىن جۇرەدى.»ويباي-اۋ، العانىڭا ءشومىش كەبەتىن ۋاقىت بولعان جوق، سەنىڭ ماتاسەكىلىڭنىڭ ءبىر بالەسى بار ما، ەرتەدەن كەشكە دەيىن تۇرتكىلەيسىڭ دە جاتاسىڭ. اناۋ ەرگەشباي مىنەدى دە جۇرە بەرەدى عوي وسى،- دەگەن قارەكەڭنىڭ سوزىنە ەرعابىل:

وي، كوكە-اي، اپكاتكىدەن وتكەنشە كۇتىپ مىنگەن جاقسى، نەمەسە تەز توزىپ قالادى، - دەپ جاۋاپ بەرەتىن. سونان سوڭ ۇيگە كىرىپ ءبىر پيالا ايراندى نانسىز سىمىرە سالاتىن دا الگى ماتاسەكىلىن تىرىلداتىپ ءبىر جاققا عايىپ بولادى.

قايدا باراتىنىن ايتىپ كەتسە اينالايىن دەيسىڭ عوي، ءلام دەمەيدى. كەيدە سول كەتكەننەن مول كەتىپ ەكى-ءۇش كۇن بويى زىم-زيا حابارسىز كەتەتىنىن قايتەرسىڭ. ۇيدەگى اتا-اناسى تۇنەمەگە كىرپىك قاقپاي تاڭ اتقانشا دىر ەتكەن دىبىسقا قۇلاق تۇرىپ جاتقانى سول. «ويپىر-ماي، مىنا بالاسى تۇسپەگىر امان بوسا بولعانى. انا قۋ تەمىردى قايدان ساتىپ الا قويىپ ەدى. ءبىر پالەگە ۇشىرادى-اۋ سول!» - دەپ قارەكەڭ مەن ءبيبىنۇر شەشەي قاراپ جاتىپ قايعى جۇتادى.

ءوستىپ، دالاعا قايتا-قايتا تىڭ تىڭداپ، بالالارىنان ەش دىبىس ەستي الماي تىپ-تىنىش جاتقان ءبىر شاقتا ەسىك الدىنا موتوسيكل ءدۇر-ءدۇر ەتىپ كەپ توقتاي قالادى. ەكى قاريا قۋانىشتان جۇرەكتەرى جارىلا جازداپ ەسىككە جارىسا ۇمتىلادى. قارتايعاندا اتا-انا پەرزەنتىنىڭ الدىندا بالا بولادى ەكەن-اۋ! ءوي اينالىپ كەتەيىن سەنەن! ماتاسەكىلىڭنەن دە اينالدىم-اۋ. ءدۇر ەتىپ جەتىپ كەلدى ءانى، و شۇكىرىم«- دەيدى ەكەۋى.

وسى جۇمىر جەر بەتىندە تەك قارەكەڭنىڭ عانا بالاسى وسىلايشا ەرەكشە جاراتىلعان با، الدە، بارلىق اكە مەن بالانىڭ اراسىندا بولماي قويمايتىن زاندى الشاقتىق پا، ەرعابىل دالادان كەلگەندە كارى ادامنىڭ جانىن جادىراتىپ ايىزى مەن مەيىرىن قاندىرىپ اشىق-جارقىن ءبىر سويلەمەيدى. سۇراق قويسا عانا قىسقاشا جاۋاپ بەرەدى دە، ءوز بەتىنشە ءبىر نارسەمەن اينالىسىپ تۇرعانى، ءتىپتى ەشتەڭە تابا الماسا ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن قايداعى ءبىر جوق ولەڭدى ىڭىلداپ ايتىپ وتىرادى. مۇنداعى اتا-انالار وزىنەن جارقىن ءبىر ءسوز ەستۋگە ىنتىق بولىپ، ءونسىز وتكەن ەكى-ءۇش كۇندەرى جىلعا تەڭەلىپ كەتكەنىن، ءاي تەنتەك-اي، ءبىر تۇسىنسەيشى، وي جىبەرسەيشى سوعان ءبىر.

وسىنداي كەزدەردە قارەكەڭ جارىلا جازدايدى. اقىرى شىداي الماي: اۋ، ايتساڭشى كۇمىلجىمەي، قايدا بولدىڭ،نە ءىس ىستەدىڭ؟ ءبىز بوتەنبىز بە وسى ساعان. ۇيدە بارمىز با، جوقپىز با، ونىمەن ءىسىڭ بولمايدى عوي جۇدا-ا. قۇداي بىلەدى، كىرىپ كەلگەندە ءبىز ءولىپ جاتساق و، ءولىپ قاپتى عوي مىنا بايعۇستار» دەيسىڭ دە قويارسىڭ. ۇنجىرعاسى تۇسەدى دە جۇرەدى،- دەپ ۇرىسىپ كەپ الادى باياعى. ءبىراق، ەرعابىل: نە ايتامىن. توقتاربەكتىڭ ۇيىندە بولدىم. جاتىپ كەت، جاتىپ كەت دەپ جالىنعان سوڭ ءبىر-ەكى كۇن تۇنەدىم«... - دەپ ءسوزىنىڭ سوڭىن جۇتىپ قويادى.

مىنە، بۇگىن دە تاپ سولاي بەيمەزگىل ۋاقىتتا كىرىپ كەلدى. ۇستىنەن سالاركەنىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇر. تۇنىمەن ديىرمەن تارتىپ شىققانداي كيىمدەرى اپپاق شاڭ.

- كوكە، ءالى ۇيىقتاماعانسىڭدار ما؟ - دەدى ول كىرە بەرە.

اتا-انا اشۋ اتاۋلىنى ءبىرجولاتا ۇمىتىپ، ۇلىن جاس بالاداي قارسى الىپ شەشىندىرەدى، جۋىندىرادى. تاماق بەرەدى. ەرعابىل وسى كىسىلەردىڭ كوڭىلى قالماسىن دەي مە، الدىنا قويعان تاماقتان از عانا اۋىز ءتيىپ، جاتاتىن بولمەسىنە كىرىپ كەتەدى. ەكى كۇنى ەكى جىل بوپ كۇتكەن اتا-انا جۇرەگىندەگى ساعىنىش باسەڭسۋ بىلاي تۇرسىن، بالاسىنا كوز توقتاتىپ قاراي دا الماي وكىنىپ قالا بەرەدى.

قوڭىر كۇز كەلىپ، جاۋىن-شاشىندى سىلىڭگىر كۇن باستالدى. ەرعابىل جەرگە كەڭ سەبەتىن جۇمىسىشىلاردىڭ بريگاديرى بولىپ بەكىدى. سوڭعى كەزدە ول جۇمىستان كەلگەن سوڭ بۇرىنعىداي تاسىر-تۇسىر ەتە بەرمەي جاقسىلاپ جۋىنىپ، شاشىن مايلاپ، گالستۋگىن تاعىپ، موتوسيكلىمەن كۇندە ءبىر جاققا عايىپ بولادى.

قىس ءتۇستى. ءبىر كۇنى قارەكەڭ قوراداعى ۋاق مالعا شەپ شاشىپ جۇرگەندە، الگى ايتىپ جۇرگەن ۇزىن بويلى، اشاڭ كەلگەن توقتاربەك، ءۇيدىڭ قاسىنداعى ەرگەشباي جانە ءوزىنىڭ ۇلى ەرعابىل ۇشەۋى ءۇش موتوسيكلمەن ارىلداتىپ كەپ ەسىك الدىنا توقتادى. انا ەكەۋى اتتارىنان ءتۇسىپ، قارەكەڭە ىزەت ساقتاپ سىپايى عانا قول بەرىپ امانداستى. ەرعابىل بولسا، اناداي جەردە وقشاۋ تۇر.

- مولدا بولىڭدار، - دەدى قارەكەڭ ساقالىن سىيپاپ.

- ءاي، ەرعابىل، ناعىپ تۇرسىڭ ەربيىپ، ۇيگە كىرگىز مىنا بالالاردى. ويپىرماي، وسىنداي قاقاعان قىستا ماتاسەكىل ءمىنىپ جاۋ قۋدى ما سەندەردى تۇگە، جاز بويى دىرىلداتقاندارىڭ از بولدى ما؟ - ءيا، توقتاربەك،اكە-شەشەڭ قۋاتتى ما؟

- شۇكىر، - دەدى ول ۇلكەن ادامدارشا بايىپتى بولۋعا تىرىسىپ. سالەم ايتىپ جاتىر.

- ە، سەن وسىندا كەلەتىنىڭدى ايتىپ شىعىپ پا ەدىڭ؟

- ءيا. وسى ۇشەۋمىز دە ءبىزدىڭ ۇيدەن شىقتىق.

- ناعىل دەيدى! ءاي، تەنتەك-اۋ،- دەدى قارەكەڭ ۇلىنا قاراپ.- سەنىڭ ۇيدە جۇرگەنىڭ جاڭا عانا ەمەس پە ەدى؟ استاپىراللا، جىن با، پەرى مە؟ سەندەردى ءتۇسىنىپ بولماس ءسىرا. قوي، ۇيگە كىرىڭدەر، جاۋراپ، كوگەرىپ كەتىپسىڭدەر عوي. ۇستەرىندەگى كيىمدەرىن قارا، توبا-اي! ءبىر-ءبىر جاپىراق جۇپ-جۇقا شۇبەرەكتى ءىلىپ اپتى.

ۇيگە كىرىپ، تاماق جەلىنىپ بولعان سوڭ توقتاربەك ەرعابىلعا كوز تاستادى دا، تاماعىن كەنەپ، ۇشاتىن قۇستاي قومدانىپ قويدى. دوسىنىڭ بۇل قيمىلىن جۇرەك لۇپىلىمەن كۇتىپ وتىرعان ەرعابىل ورنىنان تۇرىپ، ءوز بولمەسىنە كەتىپ قالدى.

- قارەكە، - دەدى ءبىر كەزدە توقتاربەك ءشاي ىشۋگە داستارقان جايىلعان سوڭ.- ءبىز... ۇلكەن ءبىر شارۋامەن كەلىپ ەدىك.

- ە-ە، قو-وش، - دەدى قارەكەڭ ەلەڭ ەتە ءتۇسىپ. - ءيا.

توقتاربەك ءوزىن قاريالارشا ۇستاپ، سابىرلى، بايىپتى بولۋعا قانشا تىرىسسا دا، جەمە-جەمگە تايانعاندا ابدىراپ، ءۇنى بىتە بەردى. سونان سوڭ قايتا-قايتا تاماعىن كەنەپ ءسوز باستادى.

- مم... ول سەبەبىمىز، قارەكەسى مىناۋ ەدى. بيىل كوكتەمدە، امانات جان امان بولسا، ەرعابىلىڭىز جيىرما ەكىگە تولادى ەكەن.

- ءيا، ءيا، دۇرىس بالام، - دەدى قارەكەڭ توقتاربەكتىڭ ەسكىلىكتى شالدارشا سويلەپ وتىرعانىن، ءبىراق، ونىسى وزىنە ءتىپتى ۇيلەسپەي تۇرعانىنا ازداپ ەزۋ تارتىپ.

- ەر-ازامات ءۇشىن بۇل از جاس ەمەس، - دەپ جالعاستىردى توقتاربەك ءسوزىن.- ءبىزدىڭ بابالارىمىز ون بەس جاسىندا وتاۋ يەسى بولعان ەكەن، ال ەرعابىل ءۇش جىلى كەم ەكى مۇشەلگە كەپتى.

»ە-ە، - دەدى قارەكەڭ ىشىنەن.- تۇسىنىكتى، تۇسىنىكتى،ۇيلەندىرەيىك دەمەكسىڭ عوي. نۇر جاۋسىن تىلەگىڭە، نۇر جاۋسىن بالام«.

بۇل يگى نيەت قارەكەڭنىڭ ويىندا كوپتەن ءجۇر ەدى، ءبىراق ونىسىن ۇلىنا ايتۋعا باتىلى بارماي كەلگەن-دى. ەندى توقتاربەكتىڭ اۋزىنان مىناداي جىلى لەبىزدى ەستىگەن كەزدە، قۋانىشتان كوزى كۇلىمسىرەپ، بۋرىل ساقالىن سىيپالاي بەردى. ءسوز سوڭىن ىشتەي شىدامسىزدانا كۇتتى.

- ەرعابىل ناديانى سۇيەدى،- دەپ ءبىر كەزدە توقتاربەك تۇيەدەن تۇسكەندەي دۇڭك ەتكىزىپ قويىپ قالدى. - ول دا. ەكەۋىنىڭ جۇرگەنىنە جارىم جىلداي بولدى.

- نە دەيدى!- دەدى قارەكەڭ شوشىپ كەتىپ، - نادياسى نەسى تاعى؟!

»قاپ ءبۇلدىردى-اۋ، - دەپ كۇيىندى قاتار وتىرعان ەرگەشباي ىشىنەن.- باعانالى بەرى سىلاپ-سيپاپ كەلىپ، اياق جاعىن اتالا قىلىپ جىبەرگەنىن قاراشى. «ناديا» دەپ نەسى بار مۇنىڭ!«

- ءناديا دەگەن ءنازيرا دەگەنى عوي اتا. ءبىز ەركەلەتىپ وسىلاي اتايمىز، - دەدى شىداي الماعان ەرگەشباي سوزگە ارالاسىپ.

قارەكەڭ»ۋف؟«دەپ دەمىن تەرەڭ ءبىر الدى دا، اۋىر كۇرسىندى. سونان سوڭ ى-ى، ايتا بەر دەگەندەي توقتاربەككە قاراپ قويدى.

- سول، قارەكە، ءسىز كەلىسىم بەرسەڭىز بولدى. تويدى جاساپ جىبەرەمىز. كەلىنىڭىز تۋرا ەرتەڭ ۇيدە بولادى. كەلىسەسىز عوي؟

قارەكەڭ ۇزاق ويلاندى. ويپىرماي، مىنە، بۇل كۇندەگى جاستاردىڭ تىرلىگى وسى، اپاي-توپاي، - دەدى ىشىنەن. - ەرعابىل باعانا عانا وسىندا ءجۇر ەدى، توقتاربەكتىڭ اۋىلىنا بارىپ كەپ قاپتى. بۇلاردىڭ بارلىق تىرلىگى وسى ءمىنى.

قاراشى، ەرتەڭ كەلىن تۇسەدى دەپ اۋزىمەن ءۇي كەشىرىپ، ءۇي قوندىرىپ وتىرعانىن. نە ايتارسىڭ بۇلارعا. الگى ءبيبىنۇر قايدا ءجۇر؟»

قارەكەڭنىڭ ءوزى دىتتەپ جۇرگەن كورشى اۋىلدا ءبىر قىز بار بولاتىن. ونىڭ اكەسىمەن دە امپەي-جامپەي ەدى. قۇداي قوس كورسە، جەكجات بولامىز ءتۇبى دەپ ىشىنە ءتۇيىپ جۇرگەن.

سىرت ەستۋىنشە دە، ءوزى كورۋىنشە دە قارەكەڭ قىزدىڭ سىن-سىمباتى مەن مىنەز-قۇلقىن وتە ۇناتاتىن. مىنە، ەندى كەنەت ول ويىنىڭ ءبارىنىڭ ىرگەسى قوزعالىپ، شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەلى تۇر.

- قىزدىڭ اكە-شەشەسى بار ما؟ - دەدى الدەن سوڭ ول قوڭىر شايدى ۇرتتاي ءتۇسىپ.

- بار. ءسىڭلىسى دە بار. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاسىندا تۇرادى.

- مم. ولاردىڭ نە دەيتىنىن بىلەسىڭدەر مە؟

- ە، ولار نە دەسىن! ءناديا، ا، ءنازيرا ەرعابىلدى سۇيەدى، وعان كىم قارسى تۇرا الادى.

«سۇيەدى. كىم قارسى تۇرا الادى!» - سوزدەرىن كوردىڭ بە، - دەدى قارەكەڭ ىشتەي، - تۇيەدەن تۇسكەندەي-اۋ،تۇيەدەن. اكە-شەشە دەگەن بۇلارعا ناقا ءبىر قولداعى كەسە سەكىلدى.

ولار بۇلاردى جامان بولسىن دەي مە ەكەن ءسىرا؟..

ءسويتىپ، ارادا ءبىر اپتا وتكەن سوڭ، ەرعابىلدىڭ ۇيلەنۋ تويى بولدى. بۇل قۋانىشىنا قارەكەڭ كورشى اۋىلداعى ءتۇبى جەكجات بولارمىن دەپ جاۋاپ تۇيگەن ۇزەڭگى دوسى شەرالىنى دە شاقىردى. ءبىراق، ول جىبەرگەن شاقىرۋ قاعازىن ناق توي بولاتىن كۇنى بارا المايمىن دەپ قايتارىپتى. سوندا عانا بارىپ قارەكەڭ شەرالىنىڭ دە وزىمەن جەكجات بولارمىن دەپ ۇمىتتەنىپ جۇرگەندىگىن، ەندى كەلىپ تويعا شاقىرتقان قاعاز وعان شانشۋداي قادالعانىن ءتۇسىندى. «قايتەمىز ەندى،» - دەدى ول كەمپىرىنە.- بالا ءۇشىن ەجەلگى دوستارمەن رەنجىسۋىمىزگە دە تۋرا كەلەر!«

توي-تومالاق تارقاعان سوڭ قارەكەڭ قاسىنا اۋىل شالدارىنان ەكى-ۇشەۋىن ەرتىپ الىپ، كورشى كولحوزداعى قۇداسىنىڭ ۇيىنە تارتتى.

قىزدىڭ اكە-شەشەسى ءنازيرانىڭ كۇيەۋگە تيەتىندىگىنەن بەيحابار ەدى. ءتىپتى ول ەرعابىلمەن كەتەتىن كۇنى كەشكە جايباراقات سىڭلىسىنە كويلەك ءپىشىپ وتىردى-اۋ. سودان سوڭ سيىر ساۋىپ، كەشكى تاماق ازىرلەدى. ءارى-بەرىدەن سوڭ دالاداعى يتكە جۋىندى دا قۇيعان جوق پا؟ ءوز قىزدارىنىڭ ەركە كۇلكىسىنە، سىڭعىرلاعان ءۇنى، اپا-كوكە دەۋى، ءبارى-ءبارى دە بۇل ءۇيدىڭ ىشىندە سوڭعى رەت ەستىلىپ تۇرعانىن كەمپىر-شال قايدان ءبىلسىن! ولار ءۇشىن ءنازيرانى ءالى انا ءسۇتى اۋىزىنان كەتپەگەن جاس بالا ەمەس پە ەدى؟ وسى ۇيدە ماڭگىگە قالاتىنداي ەدى عوي. ءسويتىپ جۇرگەن قىزدارى ءبىر كۇن تۇندە جوق بولىپ، ورنىن سيپالاتىپ كەتكەندە، مولداباي قارتتىڭ كوكىرەگىن ورنى تولماس ءبىر ىزا، وپىنىس بيلەپ، ال انا جۇرەگى قارس ايىرىلدى. بايعۇس انا ءنازيرانىڭ انىق بۇل ۇيدەن كەتىپ، جات بوساعاعا كەتكەنىن جۇرت اۋزىنان ەستىگەندە، قىزىنىڭ كەشە عانا قولىنا الىپ، ەكى جەڭىن عانا بىتىرە الماي كەتكەن كويلەگىن قايتا-قايتا كوكىرەگىنە باسىپ ۇزاق جىلادى. جۇرت جينالىپ جاپىرلاپ باسۋ ايتىپ جاتتى.

وسى وقيعا ازداپ ەسكىرىپ، اكە-شەشەنىڭ قايعىسى سەرپىلە باستاعان شاقتا ۇلكەن بەسىنمەن تالاسىپ، ءۇش قۇدا ساۋ ەتە قالدى. قارەكەڭ ءبىر بالاسى ەكەۋ بولىپ، ايتەۋىر ءبىر جات ۇيگە باس قۇدا بوپ تابالدىرىق اتتايتىن ەڭ باقىتتى، ەڭ قۋانىشتى كەزەڭدى قالاي قارسى الارىن كوز الدىنا انىق ەلەستەتە الماۋشى ەدى. ال ءدال قازىر، كولىكتەن ءتۇسىپ، ۇلكەن باستىرمانىڭ الدىنداعى قازىققا ات بايلاپ جاتقاندا، ۇيدەن ءوزىنىڭ ەت قۇداسى بوي كورسەتىپ سالەم بەرە شىقپاعانىنا ىشتەي نالىپ قالدى. ياپىرماي-اۋ، جامان بولايىن، جاقسى بولايىن، وعان مەن ەندى الىس ادام ەمەسپىن عوي. كىمنىڭ بالاسى ۇيلەنىپ، كىمنىڭ قىزى كۇيەۋگە تيمەي جاتىر. كۇيىنبەيتىن اكە بولمايدى. ءبىراق، اشۋىن اقىلعا جەڭدىرىپ، وكپە-رەنىشى بولسا سوڭىنان ايتسا قايتەدى، - دەدى ۇيگە بەتتەپ كەلە جاتىپ.

ەسىك الدىندا ءۇش-ءتورت ايەل پايدا بولا كەتىپتى. ءارى دە سىبىرلاسىپ قانا ەرىندەرىنىڭ ۇشىمەن امانداسادى.

- ىشكە كىرىڭىزدەر، - دەدى ورتا جاستاعى ءبىر ايەل سول جاقتاعى قارا ماتامەن تىستالعان ەسىكتى اشىپ.ءۇش قۇدا ىشكە كىرە بەرگەندە قوناقتاردىڭ كەلگەنىن ەندى عانا اڭعارعان كەيىپ كورسەتىپ مولداباي دا ەسىككە بەتتەپ كەلە جاتىر ەكەن. ولار ءبىر-بىرىمەن قول الىسىپ امانداسىپ بولعان سوڭ ءۇي يەسى»شەشىنىڭىزدەر«، - دەدى. وسى كەزدە اۋىزعى ۇيدەن كىشكەنە قىز بەن تاعى ءبىر ايەل كىرىپ،قوناقتاردىڭ كيىمىن شەگەگە ىلە باستادى. جاڭا جەكجاتتاردىڭ العاشقى ءجۇز كورىسۋىنىڭ كوڭىلسىز ساتتەرى ارتتا قالىپ،بەس-ون مينۋت وتكەن سوڭ، قوناقتار تەرگە سالىنعان قۇراق كورپەگە جايعاسىپ وتىردى.

- ءيا، مال-جاندارىڭىز امان با؟ - دەدى قارەكەن ءبىرىنشى بوپ تىنىشتىقتى بۇزىپ.

- شۇكىر،- دەدى مولداباي اقىرىن عانا. - وزدەرىڭىزدىڭ؟

- اقىرىنداپ. قالاي، قىستان كۇيلىسىزدەر مە؟

- بيىلعى قىس قىتىمىرلانىپ تۇر عوي، قۇداي اقىرىن بەرسىن، - دەدى مولداباي تامسانا سويلەپ. ءسويتتى دە ەسىكتەن كىرە بەرگەن ايەلىنە الدە نە دەپ ىمداعانداي بولار-بولماس يەك قاعىپ قويدى. ونىڭ مۇنىسى كورشى شالداردى شاقىر دەگەنى ەدى. ايەلى ونى سالعان جەردەن ءتۇسىنىپ، قايتا شىعىپ كەتتى.

ارادا ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت وتكەندە ىشكى ءۇيدىڭ ءتورى مەن بوساعاسىنا دەيىن قوناقتار ءتىزىلىپ وتىردى. تورگە ورمەلەگەن سايىن كىسىلەردىڭ جاس جاعى دا وسە تۇسكەن. شالدار جاعى كەزەك-كەزەك وتكەن-كەتكەندى اڭگىمەلەپ، گۋ-گۋ كۇلىپ قويادى. ال، تومەنگى جاقتا ءشاي قۇيىپ، كەسە ۇزاتىپ وتىرعان ورتا بۋىننىڭ ادامدارى اندا-ساندا ياپىرماي، مىنە، پالەنشە-ەكەم وڭاي ەمەس ءبىزدىڭ دەپ اڭگىمەشىگە دەم بەرىپ جاتىر. جىلقى مەن جىلقى كىسىنەسكەنشە، ادام مەن ادام سويلەسكەنشە دەگەن وسى عوي. شالدار جينالىپ، ءازىل-وسپاق ارالاسقان سوڭ قارەكەڭ ءوزىن العاش كىرىپ كەلگەندەي ەمەس ەركىن، كەڭ ۇستادى. قۇداسى دا جامان كىسى كورىنبەيدى. بولسا دا كەلگەلى بەرى باقىلاپ وتىر. اڭگىمەسى ءدامدى ەكەن. تىڭداۋشىسىن تامساندىرىپ، ايىزىن قاندىرىپ تاستايدى.

البەتتە، البەتتە، - دەدى قارەكەڭ وزىنە-ءوزى. - قىز اشۋى وڭاي دەيسىڭ بە؟ سونىڭ ورنىندا مەن بولسام قايتەر ەدىم؟

العاشىندا سولعىن بولسا، كەۋدەسىن اشۋ كەرنەگەن شىعار. اشۋ الدىندا، اقىل سوڭىندا دەگەن بار ەمەس پە؟

شىنىندا دا، مولداباي سوزشەڭ، ۇستامدى، اۋزىنان شىققان ءاربىر ءسوزىن ويلانىپ ايتاتىن بايىپتى كىسى ەدى. ونىڭ وسى قاسيەتىن قارەكەڭ بۇگىنگى كەشتە-اق بايقاپ قالدى.

كەش باتىپ، ءىڭىر قاراڭعىلىعى ۇيىرىلگەنگە قولعا سۋ قۇيىلا باستادى. اندا-ساندا اشىلىپ قالعان ەسىكتىڭ ار جاعىنان ايەلدەردىڭ دۋ-دۋ كۇلگەندەرى ەستىلىپ جاتىر. جانە اسقا دەگەن تابەتتى قوزدىرىپ، ەسىك اشىلعان سايىن جاس ەتتىڭ ءيىسى بۇرق ەتە قالادى.

تاماق جەلىنىپ بولعان سوڭ وسى كەشتە ءۇشىنشى رەت داستارقان جايىلىپ، كىسىلەر شاي شۋگە كىرىستى. الگى ءبىر اڭگىمەشىل شالدار دا ءسوزدى نەدەن باستارىن بىلمەي ىمم،ىمم، شاي الىڭىز كانى دەپ قىسقا-قىسقا ءۇن قاتىپ وتىر.

بۇل - سويلەۋگە ءسوز تاپپاعاندىقتان ەمەس، كەلەسى ءبىر اڭگىمەنى نەدەن، قالاي باستاۋدى بىلمەگەندىكتەن تۋعان جاي ەدى.

- ەهە، بۇيرىق دەگەن وسى ەكەن دە، - دەدى الدەن سوڭ قارەكەڭمەن بىرگە كەلگەن كاريا ءسوز باستاپ. - قۇداي بۇيىرتسا، مىنە، سىزدەر مەن بىزدەر جەكجات بولدىق. وكىنگەننەن نە پايدا، ەندى قالعانى قۋانىش قوي بىزدەرگە. ءبارىمىز دە قىز ءوسىرىپ وتىرمىز. قىزى بار ءۇيدىڭ ءتۇبى ءبىر وكىنىشى بار. سول قىزىمىزدىڭ قاي كۇنى كەتىپ قالارىن اللا ءبىلسىن. بۇگىندەگى جاستارعا پالەن دەۋ دە قيىن عوي. اكەلەردىڭ ويلايتىنى سولاردىڭ كەلەشەگى ەكەن، تەڭىن تاپسا دەيدى ەكەنبىز. مولدا-ەكە، قىزىڭىز جامان ەسىككە بارعان جوق. اكەسى مىنە، اق تىلەۋمەن الاقانىن جايىپ الدىڭىزعا كەپ وتىر. ۇل بولسا... ءوز بالامىزدى ماقتاۋ جاراسپاس، دەگەنمەن قىز قالاعان سوڭ جامان بولماعانى عوي، راس ەمەس پە،- دەپ ازداپ كۇلىمسىرەپ ول وتىرعاندارعا قارادى.

- ە-ە، البەتتە. كىم جامانداسىن،- دەگەن سوزدەر تۇس-تۇستان ەستىلىپ قالدى.- مم، ايتا بەرىڭىز.

ءسويتىپ، قۇدالار العاشقى تانىستىقتارىن مال-جان اماندىعىمەن ءازىل-وسپاقتان باستاپ، ءتۇن جارىمى اۋعاندا بارىپ، وسىلايشا كەلەلى كەڭەسكە كەشتى. ەكى جاق مامىلەگە كەلىپ، ەت قۇدا بولايىق دەپ قول الىسقاندا قىستىڭ ۇزاق تاڭى سىز بەرە باستاپ ەدى.

سول كەزدە عانا ايەلدەردىڭ شىدامسىزدانا كۇتكەن ساتتەرى دە جەتىپ، قارەكەڭدەردىڭ قورجىن-قوسقۇلاقتارىنىڭ اۋزى سوگىلدى. دۇنيە دەگەن جولداس ەمەس، كوڭىل قۇرتى. ول وزگەگە قۇلاعان ىقىلاس پەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى.

قارەكەڭدەردىڭ الىپ كەلگەن ءۇش توعىزى قىز اۋىلىنىڭ ادامدارىن ريزا ەتىپ تاستادى.

قۇداسىنىڭ ۇيىندە ەكى كۇن جاتقان سوڭ، جاڭا جەكجات بولعان اۋىلدىڭ قانشا دەگەنمەن سىنشىل كەلەتىنىن ەسكەرىپ، قارەكەڭدەر قايتۋ قامىنا كىرىسە باستادى. وسى از عانا كۇننىڭ ىشىندە قارەكەڭ ءوز قۇداسىمەن دە، اۋىل اقساقالدارىمەن دە ءتىل تابىسىپ، ەتەنە جاقىن بولىپ كەتتى. بۇلار جۇرەر كەزدە وسىندا كەلگەلى بەرى تانىسقان شالدار كادىمگىدەي ابىر-سابىر، اۋەن-جاۋەن بوپ جينالىسىپ قالدى. سىيعا سىي، سىراعا بال دەگەندەي، قىز توركىنى دە قاراپ قالماي ءۇش شالعا ءۇش شاپان جاۋىپ، تاعى دا تولىپ جاتقان سالەمدەمەلەرمەن قوناقتارىن اتتاندىرىپ سالدى.

اۋىلدان قوزى كوش ۇزاعان كەزدە، مولداباي تىزگىن تارتىپ،ات باسىن تەجەي بەردى. قارەكەڭ دە قۇداسىنىڭ ىشكى ويىن سەزگەندەي قولىنداعى كۇمىس ساپتى قامشىسىن ادەيى جەرگە ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، سونى العالى اتتان ءتۇستى.

- ال، قارەكە،- دەدى قاراجان اتىنا قايتا وتىرىپ قاتارلاسا بەرگەندە مولداباي. - العاش ءجۇز كورىسكەندە تومسىرايعان مىنەز كورسەتكەنىم ءۇشىن قازىر ءوزىم ۇيالىپ كەلە جاتىرمىن. ونىم ءۇشىن ايىپ ەتپەگەيسىزدەر. كۇيەۋ ءجۇز جىلدىق، قايىن مىڭ جىلدىق دەگەن بار. ەندى، ءسىز بەن ءبىز جەكجات بولدىق. قىز بەردىم ەكەن دەپ كەرگيتىن اكە مەن ەمەس، سىيلاعاننىڭ قۇلىمىن. الدىما كەلىپ اق باتا سۇراعاندارىڭىزعا بەك ريزامىن. كوزىڭىزگە ماقتانعانىم ەمەس، ەندىگى ءبىر ارمانىم جاقسى ءبىر قۇدا تابۋ ەدى، ول تىلەگىم قابىل بولعان سياقتى. باي مەن باي قۇدا بولسا ارالارىندا جورعا قاتىنايدى، كەدەي مەن كەدەي قۇدا بولسا ارالارىندا دوربا قاتىنايدى، باي مەن كەدەي قۇدا بولسا ءبىر-بىرىنە زورعا قاتىنايدى دەگەن عوي بۇرىنعىلار. قازىر باي، كەدەي دەپ بولەتىن جايىمىز جوق، سوندا دا بولسا، الگى ايتقانداي، زورعا قاتىناپ جۇرمەيىك. قىز بەردىم ەكەن دەپ مەن سىزدەردەن ەشتەمە دامەتپەيمىن. تەك، ارالاس-قۇرالاس بوپ وتىرساق ماعان بارىنەن دە سول قىمبات. ودان باسقا نە قالدى بىزگە. اكە ءۇشىن بالالارىنىڭ ويناپ-كۇلىپ جۇرگەنىن كورۋدەن قىزىق نە بار؟ ەندىگى قالعانى سولاردىڭ عۇمىرلى بولۋى، سولاردىڭ تاتۋ بولۋى.

قاراجان مولدابايدىڭ سوزشەڭ، اشىق-جارقىن، بايىپتى كىسى ەكەنىن بۇرىن دا اڭعارعان ەدى. ءبىراق، ونىڭ ىشكى دۇنيەسى ءدال وسىنداي كەڭ، اكەلىك مەيىرىمى تەرەڭ بولار دەپ ويلاماعان-دى. ول قۇداسىنا شەكسىز ريزا بولدى. ءبىرازدان سوڭ ول قۇداسىنىڭ شىلبىرىنان ۇستاپ توقتاتتى دا:

- مولدە-ەكە، قۇدا قۇدالىق جاعىمەن. مىناۋ اق نيەت اق كوڭىلمەن ۇسىنعان دوستىق بەلگىم بولسىن، الىڭىز،- دەپ كۇمىس ساپتى قامشىسىن ۇسىندى.

...الدەن ۋاقىتتان كەيىن شىعارىپ سالۋشىلار قوشتاسىپ كەيىن قايتتى دا، ءۇش جولاۋشى جاڭا قۇدالارىنىڭ اۋلىنان الىپ قايتقان جاقسى اسەرلەرىن ورتاعا سالىپ، قوڭىر ۇنمەن باياۋ اڭگىمەلەسىپ بارا جاتتى.

اۋىلعا كەلىپ، ءۇش-ءتورت كۇن وتكەن سوڭ دا قارەكەڭ مولدابايدى ۇمىتا المادى. ونىمەن بىرگە وتكىزگەن ءۇش كۇن ەشقاشان ەسكىرمەستەي بوپ، جادىندا ساقتالىپ قاپتى. ءتىپتى، ول قۇداسىن ساعىنا باستاعان دا سياقتى. وسىنداي تۇندەردىڭ بىرىندە قارەكەڭ كەمپىرىمەن ۇزاق سويلەسىپ، جاقسى جەكجات تاپقاندارىن تاعى ءبىر ەسكە سالىپ، ماقتانىش تۇتاتىن-دى.

قۇدايعا شۇكىر، - دەپ قوياتىن ول ءبىر كۇرسىنىپ. - بالا بەرىپ، سول بالانىڭ قىزىعىن كورسەتكەنىڭە قۇلدىق. وسى ءبىر جاپىراق قارا بالانىڭ ارقاسى عوي جۇرت قاتارلى جەكجات تاۋىپ، كەلىن ءتۇسىرىپ، دۋ-دۋ توي جاساپ، ەل ساناتىنا قوسىلىپ وتىرعانىمىز. ەرعابىلجان بولماسىن كانى، كىم كەلەر ەكەن، كىم باس سۇعار ەكەن وسى ۇيگە. اينالايىن قارا بالاسىنان سول. كەشە كولحوز باستىق كورىپ قالىپ سونادايدان ادەيى اتىنىڭ باسىن بۇرىپ، قولىمدى الىپ قۇتتىقتاپ جاتىر. بالاڭىزدىڭ اياعىن ءىلىندىرىپسىز عوي، قۇتتى بولسىن. بيىلعى كوكتەمدە ءوزىن ماقتا بريگاديرى ەتىپ تاعايىندايمىن با دەپ ءجۇرمىن. كۇزدى كۇنى كوڭ توگۋدى جيىرما كۇن بۇرىن ورىنداپ شىقتى عوي، جارايدى دەپ ماقتاپ كەتتى. كورسەتكەنىنە شۇكىر دە! ەرتەڭ ەرتە تۇرىپ سەرعازى مولداعا تۇمار جازدىرىپ ال دا، شىمىلدىقتارىنىڭ ءبىر بۇرىشىنا تىگىپ قويشى، ءتىل-كوزدەن اۋلاق بولسىن. كورسەتپە ەكەۋىنە دە، ايتپەسە اشۋلانىپ جۇلىپ تاستاپ جۇرەر تەنتەكتەر. ماقۇل ما؟

- ماقۇل ەمەي... مەنىڭ دە ويىمدا ءجۇر ەدى بۇل.

اتا-انا بالالارىنىڭ قامىن ويلاپ، ۇزاق تۇنگە كىرپىك ىلمەي شىقتى. ولار ءۇشىن وسىلاي تالاي تاڭدى ۇيقىسىز وتكىزۋدىڭ ءوزى باقىت ەدى.

جاستار بولسا ەشتەڭە ويلاپ تا جاتقان جوق. ولاردىڭ باسىندا ءبىر-اق سەزىم بار ەدى. ول - وزدەرىنىڭ شەكسىز باقىتتى ەكەندىكتەرىن سەزىنۋ. سول باقىتتى دا ۋايىمسىز جارقىن ومىرلەرىنىڭ سالتانات قۇرۋىنا مەيىرىمدى اكەلەر اتا-انانىڭ نازىك قامقورلىعى بىلدىرمەي ساۋلە شاشىپ تۇرعانىن ولار ازىرگە بايقاعان جوق. جانە وزدەرى ۇلكەن ءۇيدىڭ بۇرىشىنان كىشكەنە ءبىر جاڭا شاڭىراق كوتەرۋى ارقىلى اكەلەر مەن اكەلەردىڭ جانىنا جاڭا دۇنيە ورناتىپ، ولاردىڭ اراسىندا جاراستىقتى، شىنايى دوستىقتىڭ نازىك وتىن تۇتاندىرىپ وتىرعانىن دا ولار بايقامادى.

وسىلايشا كورىكتى ءومىردىڭ تاعى ءبىر ايى ارتتا قالىپ، قار ەندى ەري باستاعان شاقتا قارەكەڭ قۇدالارىن شاقىرتتى. جەكجاتىن جاقسىلاپ ءبىر كۇتىپ الماق بولدى. ارينە شاقىرعان جەرگە ەشكىم دە قۇر قول بارمايدى. سوندىقتان مولداباي دا قاپىسىز دايىندالدى.

ءسويتىپ جاڭا كوتەرىلگەن جاس شاڭىراق اكەلەر اراسىنا وسىلايشا ابىگەر دە تاستاپ كەتتى. ايتسە دە ولاردىڭ قالعان ومىرىندەگى بار قىزىعى مەن قۋانىشى وسىندا جاتىر عوي!..

قارەكەڭ مەن مولدابايدىڭ اراسى وسى شاقىرىستان سوڭ بۇرىنعىدان دا جاقىنداسىپ كەتتى.

ارادا تاعى ءبىر ايداي ۋاقىت وتكەن سوڭ بۇلاردى مولداباي شاقىردى. سونىمەن، بۇرىن ءبىر-ءبىرىن مۇلدەم تانىپ-بىلمەيتىن كىسىلەر ەجەلدەن كەلە جاتقان تۋىستارداي باس-اياعى ءۇش-ءتورت ايدىڭ ىشىندە ارالاستى دا كەتتى. ەندى ولار ءبىر-ءبىرىنسىز تۇرا المايتىن دا بولدى. ءبىراز كۇن كەلمەي قالسا وكپەلەسەتىندى شىعاردى. ال وسى ءومىردىڭ بارىنە دانەكەر بولعان جاس جۇبايلار بىردە انا ۇيدە، بىردە مىنا ۇيدە ەركىن كىرىپ، ەركىن شىعىپ، اتا-انالار الدىندا ەركەلەپ جۇرە بەردى.

وسىلايشا، كۇن ارتىنان كۇن ءوتىپ، ولاردىڭ باس قوسقانىنا ءبىر جىل تولدى. ەرعابىل بۇرىنعى جەلىكپە مىنەزىن قويعان سياقتى. كوبىنەسە ۇيدە بولادى. ەرعابىل بولسا بريگادير، ءنازيرا مەكتەپتە وقۋشىلار جەتەكشىسى.

قارەكەڭ وسى ومىرىنە كۇن سايىن مىڭ شۇكىرشىلىك كەلتىرىپ، بالالارىنىڭ تىنىش تا ءتاتتى تۇرمىستارىن تىلەدى. ءبىراق، ەندى ءبىر جىل وتكەن سوڭ تولقىنسىز كولگە تاس لاقتىرىلعانداي ادەمى تۇرمىستىڭ ىرگەسى شايقاتىلىپ كەتتى. ەرعابىل مەن ءنازيرا اجىراستى. ولاردىڭ نە سەبەپتى اجىراسقانىن، ارالارىندا قانداي كەلىسپەۋشىلىك بولعانىن قارەكەڭ دە، ءبيبىنۇر دا انىق بىلمەدى. ايتەۋىر، سوڭعى ءۇش-ءتورت اي بويى ولاردىڭ اناۋ شاعىن بولمەسىنەن اندا-ساندا اششى ايعاي ەستىلىپ قالىپ جۇرگەن-دى. سەزىمتال اكە بالالارىنىڭ كۇرت وزگەرگەن مىنەزدەرىن ءا دەگەندە-اق بايقاپ قالعان. ايتسە دە، نە بولدى، نەگە تومسىرايىپ جۇرسىڭدەر؟ دەگى سۇراعان جوق. كەمپىرىنە دە رۇقسات ەتپەدى.

قويشى نە بولسا سوعان ەلەڭدەي بەرىپ. ۇرىسار دا تاتۋلاسار، ارالاسپاي-اق قويايىق دەگەن-دى.

جازدىڭ جايما شۋاق كۇنى ەدى. قارەكەڭ قۇداسىنىڭ اۋلىنا بارىپ كەشتەتىپ ورالدى. كەلسە، ۇيدە ءالى شام جاعىلماپتى. تەرەزە بىتكەن ۇڭىرەيىپ تۇر. ونىڭ دەنەسى مۇزداپ سالا بەردى. «ءبيبىنۇر، ۋا ءبيبىنۇر، بارمىسىڭ»،- دەدى ول ەسىكتەن كىرە بەرە. ەشكىم جاۋاپ قاتپادى. ءتوبا، قايدا كەتكەن بۇل ءۇيدىڭ ادامدارى«،- دەپ ول ىشكى ءۇيدىڭ بولمەسىنە كىرىپ ەلەكتر شامىن جاعىپ قالعاندا تىرەۋگە سۇيەنىپ جىلاپ وتىرعان كەمپىرىن كوردى. قارەكەڭ ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزىپ شوشىپ كەتتى.

- ءاي، نە بولدى، نەگە جىلاپ وتىرسىڭ كەش باتقاندا،- دەدى ول ايەلىنىڭ قاسىنا كەلىپ. ءبيبىنۇر شەشەي شالىنىڭ ءۇنىن ەستىگەن كەزدە بارىپ باسىن كوتەردى دە:»كەتتى«،- دەدى ءسوزىنىڭ ار جاعىن ايتا الماي كەلەسى بولمە جاققا قولىن سىلتەپ.

قارەكەڭ اۋىر ءبىر كۇرسىندى. سول ورنىندا ەداۋىر ۋاقىت تۇردى دا، بالاسىنىڭ بولمەسىنە بەتتەدى. ەرعابىل ۇيدە جوق ەكەن. سول كۇنى ولار اس تا ىشكەن جوق، سيىر دا ساۋمادى، كوگەندەگى قوزىلار دا اعىتىلمادى.

ەرعابىل ءدۇسىر-ءدۇسىر ەتىپ، ءتۇن جارىمى اۋعاندا كەلدى. ەسىك الدىنداعى اش توبەت اسىلا كەتتى مە، ونىڭ قاڭق ەتكەن داۋسى ەستىلدى. يتتە نەسى بار مۇنىڭ، - دەدى ۇيقىسىز جاتقان قارەكەڭ ىشىنەن. - و بايعۇستىڭ جازىعى نە؟»

- ەرعابىل ءوز بولمەسىنە جايعاستى-اۋ دەگەندە قارەكەڭ بۋىندارى سىتىر-سىتىر ەتىپ ورنىنان تۇردى. «قايدا بايعۇس-اۋ»،- دەدى كەمپىرى سىبىرلاپ. ول ۇندەگەن جوق. كەمپىرى دە قايتا سۇرامادى. شالىنىڭ قايدا بارا جاتقانىن ءوزى دە ءبىلىپ جاتسا كەرەك.

قارەكەڭ ۇلىنىڭ بولمەسىنە كىردى. ول سىرت كيىمىن ورىندىق ۇستىنە قالاي بولسا سولاي تاستاي-تاستاي سالىپ، ەندى جاستىققا باس قويعان ەكەن. ويدا جوقتا كىرىپ كەلگەن اكەسىن كورىپ، جاستىقتان باسىن كوتەرىپ الدى. قارەكەڭ ءسوزدى نەدەن باستارىن بىلمەي بوساعا جانىندا ەداۋىر ۋاقىت ءۇنسىز تۇردى. بالا الدىندا اكەنىڭ دە ايتارعا ءسوز تاپپاي ءدال وسىلايشا قينالاتىنىن قارەكەڭ وسى ساتتە عانا سەزگەن سياقتى. اكەسىنەن ءسوز كۇتىپ، بالا دا ءۇنسىز جاتىر.

- كەلىن قايدا؟ - دەدى قارەكەڭ الدەن سوڭ مۇلگىگەن تىنىشتىقتى سەلت ەتكىزىپ. ەرعابىل دا بۇل سۇراقتى ىشتەي توسىپ جاتسا كەرەك:

- توركىنىندە، - دەدى اسپانعا قاراعان بويى.

- مم، قايتىپ كەلە مە؟

- بىلمەيمىن.

- ەندى كىم بىلەدى؟

- ءوزى بىلەدى.

تاعى ۇنسىزدىك. «ويباي-اي، مىنا كۇشىكتىڭ ءسوزىن-اي ءا! ءتىپتى، اتام ولسە قويىلار، اتان ولسە سويىلار» دەگەندەي بەيعام جاتىر عوي جۇدا. قينالسا ناعىل دەگەن ەكەنسىڭ«.

- نە بولدى، نە جەتپەي قالدى سەندەرگە؟ كىنا قايسىڭنان؟

- بىلمەيمىن كوكە. -»مازامدى الماڭىزشى«دەگەندەي بالاسى ازداپ قاباعىن شىتىپ، باسىن ارعى قابىرعا جاققا بۇردى.

قارەكەڭ سول ورنىندا ۇزاق تۇردى دا شىعىپ كەتتى. ەسىكتى جاۋىپ، تەرەڭ ءبىر كۇرسىندى. ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى. ءوز بولمەسىنە ەنگەندە ونىڭ كەلۋىن شىدامسىزدانا كۇتىپ وتىرعان كەمپىر: نە بولدى، كەلىن نەگە كەتىپتى؟» دەگەن سۇراقپەن قارسى الدى. شالى ۇندەمەدى.

كەلىندەرىنىڭ ءوز ۇيلەرىنەن نەگە كەتكەنىن قارەكەڭ مەن ءبيبىنۇر اۋىلداعى كەيبىر جاس جىگىتتەردەن ەستىدى. ولاردىڭ اجىراسۋ سەبەبىن ەستىگەندە قارەكەڭ كۇيىنىشتەن ورتەنىپ، شوق بوپ كەتتى. ويباي-اي، ويباي عانا اقىماقتار-اي! نە دەرسىڭ، نە دەرسىڭ بۇلارعا ەندى. سول ينەدەي نارسە ءۇشىن...پاي-پاي-پاي، تەنتەكتەر-اي! كىسىنى جەرگە تىرىدەي كومەسىڭدەر-اۋ!- دەدى ول اۋىل سىرتىنداعى توبەدە وتىرىپ. - بالا تاربيەلەۋ جونىندە ەكەۋىنىڭ پىكىرى قايشى كەپتى!«و، ءتوبا، بۇل نە بۇل، وسىنداي دا جاڭجال، وسىنداي دا تالاس بولا ما ەكەن؟ ۇلكەن، ەر قابىرعاسى قايىساتىن نارسە بولسا ءبىر ءسارى-اۋ.»بالا تاربيەلەۋ جونىندەگى پىكىرلەرى قايشى كەلگەن! و سۇمدىق! - قارەكەڭ مىرس ەتە قالدى. - ويباي عانا اقىماقتار-اي، وسىعان دا ادام سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان تۇرمىسىن بۇزا ما ەكەن. ءتىپتى، ول جونىندە ەكەۋىنىڭ جينالىستا تالاسىپ نەسى بار دەسەڭشى. وسىنىسى كۇيدىرەدى-اۋ بۇلاردىڭ، وسىنىسى. مىنا ەرعابىلدا شاينام مي بولسا ناعىل دەيسىڭ. مەكتەپكە بارىپ نەسى بار-اي ونىڭ ا؟ ىستەيتىن جۇمىسى شاشىنان اسىپ جاتىر. ءوز جونىمەن جۇرسە بىرەۋ ۇرا ما ەكەن؟ ءاي، بۇنى دا جىگىت بولدى، ءۇي بولدى دەپ ءجۇرمىز-اۋ!«

ال مەيلى، ۇرىسا قويسىن، تالاسا قويسىن جۇدا. ەندى سوعان بولا اجىراسا ما ەكەن الدە عانا قۇداي-اۋ دەسەڭشى!

ءبىر جينالىستا عانا ەمەس، جالپى ەكەۋىنىڭ پىكىرى كەلىسپەپتى، سوندىقتان ءجيى ۇرىسادى ەكەن دەگەن نە تاعى؟ بۇلارعا ادام ءتۇسىنىپ بولماس».

«توقتا، توقتا، قۇداي-اۋ، كەلىن وسى ەكىقابات ەمەس پە ەدى! - دەدى الدەن سوڭ قارەكەڭ كۇبىرلەپ، - مەن ۇيدە بولعان كەزىمدە ۇيالىپ، كوپ اسا دالاعا شىعا بەرمەيتىن ەدى عوي.

اماندىق بولسا ەندى ءبىر-ەكى ايدا... و، اقىماق-اۋ، يت-اۋ، سونى كورە-بىلە تۇرىپ مىنا ەرعابىلدىڭ ءىسىن قاراشى ەندى. ءوستىپ قوي، كىسىنىڭ زىعىردانىن قايناتىپ، ىشىنە ءورت سالاتىنى!»

كۇن باتىپ ىمىرت ءۇيىرىلىپ قالىپتى. ول ۇيىنە اقىرىن اياڭدادى. ۇيىنە كەلىپ، ءبىر-ەكى كەسە كوك ءشاي ۇرتتاعان سوڭ، پيالانى توڭكەرىپ تاستاي سالىپ، جانتايا كەتتى.

ارادا ءبىر-ەكى اي ءوتتى. قارەكەڭ قۇداسىنىڭ اۋلىنا بارۋعا الدەنەشە رەت تاۋەكەل ەتتى. ءتىپتى، ءبىر رەت ورتا جولدان قايتتى. ءبىراق، وسىدان بۇرىنعى ەت جاقىن قۇداسى وزىنەن سۋىپ قالعانداي، بارعانمەن ءوزىن سەلقوس قابىلدايتىنداي كورىندى. ءارى ول ەرعابىل اقىلعا كونىپ كەلىننىڭ سوڭىنان بارار دەپ تە ءجۇردى. ال ەرعابىلدان ونداي راي بايقالا قويمادى. ءارى-بەرىدەن سوڭ كەلىنشەگى جايلى ويلامايتىن دا سياقتى. جۇمىسىنا بارادى، كەلەدى.

اكە-شەشەسىمەن جىلى جارقىن سويلەسەدى. بالكىم ىشكى دۇنيەسىندەگى الاساپىراندى اتا-اناسىنا بايقاتپاي جۇرگەن بولار.

...اي ارقالىققا اۋىپ بارا جاتىر. ءۇي-ءىشى كۇڭگىرت تارتقان. قارەكەڭ كەمپىرىنە كوز تاستادى. ول ءدال باياعىسىنشا قيمىلسىز جاتىر. الدەن سوڭ اۋىر ويدان ءبىر سەرپىلىپ، ورنىنان تۇردى دا، ەسىك جاققا بەتتەدى. شەگەدە ءىلۋلى تۇرعان جەڭىل-جەلپى كيىمدەرىن سۇعىنا-سۇعىنا سالىپ سىرتقا شىقتى. الگىندە ەرعابىل دالاعا شىققان جوق پا ەدى، قايتىپ كىرىپ كەتكەن بە؟ ونى قالاي بايقامادىم ەكەن؟«

قارەكەڭ سارايعا كىرىپ، ەر-توقىمىن الىپ شىقتى دا ات قورانىڭ ەسىگىن اشتى. تور قاسقا شارباق ەسىكتىڭ وقىس اشىلعانىنا وسقىرىنا ءبىر قاراپ، كەلە جاتقان ادامنىڭ ءوز يەسى ەكەنىن تانىعان سوڭ وقىرانىپ قويدى. قارەكەڭ اتتى ەرتتەپ ءمىنىپ، دالاعا شىقتى. اۋىل تۇگەل ۇيقىدا. ماڭايدا مۇلگىگەن تىنىشتىق. لىپ ەتكەن جەل جوق. تەك ارىقتىڭ ار جاعىندا شاشاق اتقان جۇگەرىلەردىڭ عانا سىبىر-سىبىر ەتكەندەرى ەستىلەدى. ول ارىقتاعى جايپاۋىتتان كەشىپ ءوتتى دە، جۇگەرى اراسىنداعى جالعىز اياق جول ارقىلى جاپىراقتاردى ساتىرلاتا قۇداسىنىڭ اۋلىنا بەت تۇزەدى.

جول-جونەكەي قارەكەڭ مولدابايدى ەسكە الدى. سول ساتتە ونىڭ ەتى قاشقان ءاجىمدى ءجۇزى بۇلك-بۇلك ەتىپ، ۇشكىر ساقالى شوشاڭداپ كەتتى. ەندى نە دەيمىن وعان، بەتىن قالاي كورمەكپىن ونىڭ. و شىركىن-اي، قانداي اسىل ادام ەدى،قانداي جاقىن بولىپ كەتىپ ەدىك. ارامىزدان قىل وتپەستەي تاتۋ ەدىك. جەكجات ەمەس، بىرگە تۋعان اعايىنداي ەدىك قوي.

وپىرىم-اۋ، كەشە عانا ەكەۋمىز اڭگىمەلەسىپ، كەلەسى كوكتەمنەن باستاپ امانشىلىق بولسا ءبىر جەردەن تام سالايىق دەپ كەلىسكەن جوق پا ەدىك. ەندى سونىڭ ءبارى قايدا قالدى؟

اقىماقتار-اي، تەنتەكتەر-اي، سەندەر ەكەنسىڭدەر عوي بارىنە دە دانەكەر بولىپ جۇرگەن. ءبىزدىڭ قۋانىشىمىزدىڭ، دوستىعىمىزدىڭ ۇيتقىسى دا سەندەرسىڭدەر-اۋ. اپىر-اۋ، كۇن جەتپەگەندەي جىندى ادام سەكىلدى تۇندە شىققانىم قالاي بۇل، - دەدى ول تاعى دا.- مولداباي ۇيىقتاپ جاتقان شىعار، ەندى ءتۇن ىشىندە ونى نە دەپ وياتامىن. بارىنەن بۇرىن نە دەيمىن، نە ايتامىن ونىڭ الدىندا؟ مىنا اقىماقتىڭ اقىماقتىعىن نە دەپ جۋىپ-شايماقپىن؟!»

قارەكەڭ وسىنداي وي شۋماعىنا شىرماتىلىپ، قۇداسىنىڭ اۋلىنا قالاي كەلىپ قالعانىن دا اڭعارمادى. جانە بۇل سۇراقتىڭ ءبىر دە بىرىنە جاۋاپ ازىرلەگەن جوق. ول وزىنە تانىس قورعاننىڭ الدىنا كەلىپ ءتۇستى دە داربازا اعاشىنا ات شىلبىرىن بايلاي سالىپ، قاقپا ەسىگىن سىقىرلاتا جايمەن عانا يتەردى. ۇيدە شام جانىپ تۇر. ولار ۇيىقتاماعان با؟ ىشتەن كۇڭگىر-كۇڭگىر سويلەسكەن كىسى داۋىسى ەستىلەدى. تاپ وسى ساتتە قاقپا ەسىگى سارت ەتىپ جابىلىپ قارەكەڭ جالت قارادى.

- بۇ قايسىڭ بۇل؟ - دەدى شىعىپ كەلە جاتقان ادام ۇستىندەگى بەشپەتىن جوعارى ءبىر سىلكىپ قويىپ. قارەكەڭ داۋىستى تاني كەتتى.

- مولدە-ەكە، - دەدى ول ءبىرشاما تاڭدانعان ۇنمەن وعان قارسى ءجۇرىپ.- بۇل ءسىز بە؟

- ءيا، مەن. ءوزىڭىز قايدان ءجۇرسىز جەتى تۇندە؟

- اۋىلدان. سىزبەن سويلەسكەلى كەلدىم.

ەكى شال قول الىسىپ امانداستى. مولداباي بۇرىنعىداي ۇيگە كىر دەپ ەلپەكتەگەن جوق. بۇل نەگە ويتپەيدى دەپ قارەكەڭ دە ويلامادى.

ەكى قۇدا اي استىندا قاتارلاسا ءۇنسىز ءجۇرىپ كەلەدى. وزەن جاقتان ەسكەن جەل جۇگەرى مەن جۋساننىڭ بىردە جۇپار، بىردە كەرمەك ءيىسىن اكەلەدى. ولار اۋىل ماڭىنداعى ءبىر توبەنىڭ باسىنا كەپ وتىردى.

- قۇداعي قۋاتتى ما؟ - دەدى مولداباي جايعاسىپ وتىرعان سوڭ.

- قۋاتتى عوي، - دەپ جاۋاپ بەردى قارەكەڭ سەلقوس قانا، كوڭىلىندە بۇدان دا ماڭىزدىراق ماسەلە جاتقانىن اڭعارتىپ. - قۋاتتى عوي،- دەدى تاعى دا، داۋسىن كوتەرە سويلەپ. - اۋىل اراسى تاياق تاستام جەر بولسا دا، مىنا تەنتەكتەردىڭ تەنتەكتىگى تۇساۋ بولىپ كەلە الماي جاتىرمىز، قۇدە-ەكە. ەكى اي بويى ات ءىزىن سالماي كەتتى دەپ ماعان رەنجىپ جۇرگەن دە شىعارسىز. ونىڭ دا ءجونى بار. قايت دەيسىز، وزىڭىزگە كەلىپ كورىنۋگە بەتتەگى كۇيەدەن كوز ۇيالادى. كەلمەيىن دەپ ءجۇرمىن بە؟ بۇرىنعىداي وزىڭىزبەن اڭگىمەلەسىپ، ىشكى شەردى اقتارىپ قايتۋعا اسىقتىم دا،اڭسادىم. ءبىراق اناۋ تەنتەكتەر جاعىنان ءبىر جىلى حابار بولىپ قالار، قۇدانىڭ اۋلىنا سوندا سوعارمىن دەپ ىشتەي تىنىپ ءجۇر ەدىم. ونداي حابار بايقالاتىن ەمەس. ونان سوڭ شىدامىم تاۋسىلىپ، تۇندەلەتىپ وسىندا جەتتىم. نەگە كەلگەنىمدى، نە ايتارىمدى دا بىلمەيمىن. الدە كەڭەس سۇراعالى كەلدىم بە؟

قارەكەڭ اماندىق-ساۋلىق ايتىپ، وراعىتىپ وتىرۋعا ءتوزىمى جەتپەي، ەڭسەسىن باسقان اۋىر ويىن وسىلايشا اقتارىپ سالدى دا، جاۋاپ كۇتكەندەي ءۇنسىز قالدى. مولداباي كوپكە دەيىن ءلام دەگەن جوق. سالالى ساۋساقتارى كوك ءشوپتى سىرت-سىرت جۇلادى. وسى ۇنسىزدىكتىڭ ار جاعىندا قانداي سەزىم، قانداي تولعانىس جاتقانىن قارەكەڭ ايتپاي-اق سەزىنىپ وتىر. وڭاي دەيسىڭ بە وعان،- دەدى ول ىشتەي. - ءبىر كەزدە الاقانىنا سالىپ ايالاپ وتىرعان قارقارالى قىزى ايى-كۇنى جەتىپ توركىنىنە كەلىپ وتىر مىنە. اۋىل-ايماق، ەل-جۇرت نە دەمەي جاتىر دەيسىڭ. كوپ جۇرگەن جەردە كۇڭكىل ءسوز بولماي تۇرمايدى. بۇرىن باسقا ءبىر اۋىلدىڭ ادامدارى ءنازيرانى ايتتىرا كەلگەندە، مولداباي: مەن قىزىما پالەن دەپ قولقا سالا المايمىن. بارلىق بيلىك وزىندە. قالاۋ سونىكى. كونبەگەندە ەلىڭ جامان، جۇرتىڭ جامان، ءيا بولماسا ۇلىڭ جامان دەپ كونبەي وتىرعان جوقپىن. وسىنى ەستەن شىعارماڭدار«، - دەپ، كەلگەن ءۇش دۇركىن قوناقتى سىپايى شىعارىپ سالعان. سول ۋاقيعانىڭ كۋاسى بولعان ءبىراز توپ: ءانى، قىزىڭ ناعىز تەڭىن ەندى تاپتى. ءىشىمدى كور دەگەندەي قايتىپ كەپ تورىڭدە وتىر. قىزداي جىگىتكە ايتتىرا كەلگەندە ات-تونىڭدى الا قاشىپ ەڭ، كەلەشەكتە وسىنى كورۋگە اسىققان ەكەنسىڭ عوي»، - دەپ ميىقتارىنان كۇلىپ جۇرمەسىنە كىم كەپىل؟ ەهە، بۇل جالعاندا اكە ءۇشىن بۇدان اسقان ازاپ، بۇدان اسقان قورلىق بار ما ءسىرا. بەۋ اكەلەر-اي، سونىڭ ءبارىن ءۇنسىز ارقالاپ، ىشىندە دۇلەي ارپالىس جاتسا دا ونىڭدى سەزدىرمەۋگە تىرىساسىڭ-اۋ!«

مولداباي الدەن سوڭ باسىن كوتەرىپ الىپ، مالداس قۇرىپ وتىردى. قولىنداعى كوك ءشوپتى ۋماجداپ-ۋماجداپ تاستاي سالدى دا، بويىن تىك كوتەرىپ، تەرەڭ ءبىر كۇرسىندى. باتىپ بارا جاتقان ايعا قاراپ تۇرىپ:

- بالاڭمەن سويلەستىڭ بە؟ - دەدى نىعارا سويلەپ.

- جوق، - دەدى قارەكەڭ اقىرىن عانا.

مولداباي ى-ى دەپ ءبىر ىڭىراندى دا، سول بويى ءۇنسىز قالدى. قو-وش،- دەدى الدەن سوڭ ول تاعى دا. - مەن نە دەپ كەڭەس ايتايىن قارەكە. ەكەۋمىز كەڭەسىپ شەشەتىن نارسە بولماعاندىقتان ويىم ونعا، اقىلىم التىعا ءبولىنىپ، پالەن ەتەيىك دەپ ايتا الماي وتىرمىن. قايتەمىز، ءناسىپ شىعار. مەنىڭ ساعان وكپەم جوق. كەلىپ تۇر، قۇدالىقتان اجىراسساق تا تاتۋ كوڭىل سۋىماسىن. شىعارىپ سالما ءسوزىم ەمەس، اق شىنىم بۇل. ال، انا نەمەلەردىڭ جۇلدىزى قايتا قوسىلاتىن بولسا، وندا كارى اكە ولە-ولگەنشە ارمانسىز بولار ەدى.

وسى كەزدە الىستاعى ءۇيدىڭ ەسىگى اشىلىپ ىشتەگى شام جارىعىمەن الدەقالاي ءبىر ايەلدىڭ ەسىك تۇتقاسىنان ۇستاپ،دەلديىپ تۇرعانى كورىندى. مولداباي الدەنە كۇتكەندەي سولاي قاراي ەڭسەسىن كوتەرىپ قادالا قالدى.

- قايناعا-اۋ، قايناعا، - دەپ ايعاي سالدى الگى ايەل.

- ۋا، نە مەن مۇندامىن،- دەپ مولداباي ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، سولاي قاراي ءجۇردى. قاسىنداعى قارەكەڭدى ۇمىتىپ كەتكەن سەكىلدى.

- قايناعا، ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى. نەمەرەلى بولدىڭىز، ۇل،ۇل! - دەپ ونىڭ الدىنان ەنتىگە شىقتى.

- و جاساعان، شۇكىر، شۇكىر مۇنىڭا. قاتشايىم،سۇيىنشىڭە انا كوگەندەگى ءبىر توقتىنى ال، ول از بولسا وزىڭە تاعى ءبىر كويلەك...

قارەكەڭ سول ورنىندا قيمىلسىز قاتتى دا قالدى.»قايناعا نەمەرەلى بولدىڭىز«- دەگەندى ەستىگەن كەزدە، ونىڭ بۋىن-بۋىنى قالتىراپ، دەنەسىنەن دارمەن كەتە باستادى.»نەمەرە دەيدى! قۇداي-اۋ نەمەرە دەيدى. كەلىنجان بوسانعان با؟ و توبا، و جاساعان!«

ونىڭ كەزەرگەن ەرىندەرى وسى سوزدەردى تىنىمسىز قايتالاي بەردى. سودان سوڭ ەسىن جيىپ اينالاسىنا قارادى. قىبىر ەتكەن جان جوق. مولداباي دا ىشكە كىرىپ كەتىپتى. ءوزى كەلگەندە ونىڭ دالادا جۇرگەن سەبەبىن ەندى اڭعاردى. ول ەكى اياعىنا ءبىر-ءبىر باتپان تاس بايلانعانداي العا قاراي اقىرىن قوزعالدى. سول بويى قاقپا الدىنا كەپ توقتادى. اشىق قالعان ەسىكتەن قۋانىشتى ادامداردىڭ دابۇر-دۇبىر سويلەسكەن ۇندەرى ەستىلدى. قارەكەڭ قاقپاعا سۇيەنىپ تۇرىپ ىشكە ەزىلە، ەنتىگە قارادى.

وسى ساتتە ىشتەن شىر ەتىپ جىلاعان جاس نارەستەنىڭ داۋسى ەستىلدى. قارەكەڭ باسىن كوتەرىپ الىپ، قاقپانىڭ كەدىر-بۇدىر تاقتايلارىن سيپالاي بەردى. اينالدىم-اۋ، اينالدىم-اۋ ۇنىڭنەن! نەمەرە! مەنىڭ نەمەرەم، قاراجاننىڭ نەمەرەسى. و قۇداي!.. اينالدىم-اۋ ۇنىڭنەن!»

قارەكەڭ كەيىن شەگىنىپ، دىرىلدەگەن قولىمەن اتىنىڭ شىلبىرىن شەشتى. ءوزىن الدەكىم قۋىپ كەلە جاتقانداي ەر ۇستىنە جاس جىگىتشە قارعىپ ءمىنىپ، اۋلىنا قاراي شابا جونەلدى. «تەنتەكتەر-اي، الدە عانا تەنتەكتەر-اي! وزدىڭدەر-اۋ، جانشىدىڭدار-اۋ مىنا كەۋدەنى. قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالايتىن زاماندا... قاپ، اقىماقتار-اي! ؟

ول ۇيىنە تەز جەتۋگە اسىعىپ، اتىنا قامشىنى باسا ءتۇستى.

دۋلات يسابەك