دامەشتىڭ حاتى - بەيىمبەت مايليىننىڭ اڭگىمەسى
تىرلىگىڭدى، حال-جايىڭدى بۇگىن ەستىپ ءبىلدىم. كورمەگەلى كوپ بولدى. ءبىز ايرىلعالى بيىل ءدال جەتى جىل ەكەن. سەن وندا ون جاسار ەدىڭ... ەسىندە مە كۇزدى كۇنى، سۋعا بارعانىمىزدا، ءبىر شەلەك سۋدى كوتەرە الماي تالتىرەكتەپ جاردىڭ باسىندا وتىرىپ جىلاپ ەدىڭ، «ەكى شەلەك كوتەرۋگە ءالىم جەتسە، دۇنيەدە ارمانىم بولماس ەدى!» - دەپ ەدىڭ، ونىڭ جاستىق ەدى، سونىڭ ارتىنان-اق، ارمان كوبەيدى: ىشۋگە تاماق بولمادى؛ اكەڭ قايىر تىلەپ ەل كەزىپ كەتتى؛ شەشەڭنىڭ باسى ءىستى، ساقىلداعان سارى ايازدا جەردەن ويىپ ىستەگەن ۇيشىكتەرىڭدى ماڭگى قالدىرىپ، قول ۇستاسىپ كەتپەك بولدىڭدار. سوندا اقشا قاردىڭ ۇستىندە قالتىراپ تۇرىپ: «بىرگە وسكەن، ويناپ-كۇلگەن زامانداسپەن بىرگە جۇرگەن ادامنىڭ ارمانى بار ما ەكەن» دەپ تاعى ايتىپ ەدىڭ؟ مەن سەنى قيماي اۋىلدىپ ارتىنداعى بەلەسكە شەيىن شىعارىپ سالىپ ەدىم. جول وتەردەگى قىراڭنىڭ باسىندا تۇرىپ، ىزعىرىق ءوتىپ قالتىراپ قۇشاقتاسىپ جىلاپ ەدىك. اجەڭ ەكەۋىڭ تالتىرەكتەپ بەلەستەن اسىپ كەتكەنشە، مەن كوز ايىرماي قاراۋمەن بولىپ ەم. ۇيگە كەلگەندە كوز جاسىممەن ومىراۋىم ساۋىس-ساۋىس بولعان ەكەن.
... قان جاۋعان قارا كۇننىڭ ول باسى عانا بولدى. قايعىلى تۇرمىس سونان بىلاي باستالدى. بىز دە سەندەردىڭ كۇنىڭە ۇشىرادىق. بىرنەشە كۇندەي ءنار تاتپاي، اشتان ولۋگە جەتتىك. اكەم نەشە رەت قايىر سۇرايىن دەسە دە، اشتان ولسەك تە قايىر سۇراما دەپ اجەم ەكەۋىمىز كونبەدىك... بىزدەن بەتەر تاڭسىقتىڭ اشىققانى باتتى؛ ساپ-سارى بولىپ قاتىپ، قۇر سۇيەگى قالدى.
...ولەتىن بولدىق. ولەمىز عوي دەدىك. ءولىم اۋىزعا جەڭىل بولعانمەن، ءولۋ وڭاي كورىنبەيدى. بىرەر ادام جانىن قيىپ ءولىپ تە كەتەر-اۋ، ءبىراق ءۇي ورمانىمەن ءولۋ قيىن ەكەن. ءوز باسىم ءولىم تىلەسەم دە، اكە-شەشەمە، جالعىز ءىنىم تاڭسىققا ءولىم تىلەي المادىم. ءولىم تىلەمەك تۇگىل سولاردىڭ ولىمنەن قۇتىلعانىن كورسەم، ارمانىم بولماس ەدى دەگەنگە كەلدىم.
...ءبىراق مەن ولىمگە بايلانعانمەن ءبىر ەسەپ بولدىم. مەن باسىمدى قۇربان ەتىپ، اكە-شەشەمدى ولىمنەن قۇتقاردىم.تىلەۋماعامبەتتى بىلەسىڭ عوي، ءاي، تۇقىمى قۇرعىر عوي!.. ۇيالماي، قىزارماي مەنى توقالدىققا الدى-اۋ! نە ايتايىن، مەن باي ىزدەپ ءتيىپپىن بە؟ كوندىم، كوندىم...
تىلەۋماعامبەت ۋادەسىن ورىندامادى. تىلەۋماعامبەت اكە-شەشەمدى قىستان اسىراپ شىقپاقشى ەدى. جاز بولسا اكە-شەشەم ءوز بەتىمەن تىربانىپ، ولمەس قامىن ىستەر دەپ ويلاۋشى ەدىم. سولاي ەت دەپ اكەمە ايتتىم دا. ءبىراق بۇعان تىلەۋماعامبەت كەرتە بولدى. «قىستاي تاماعىمدى جەدىڭ، ەندى وسىنى وتە!» دەدى مالعۇن. مەن ءوز بەتىممەن تيگەن بولدىم دا قالدىم! اكەم قوي باقتى، شەشەم وتىن جاعىپ، كۇلىن شىعاردى. تاڭسىقتى بۇزاۋدىڭ سوڭىنا سالدى. قانىش بايبىشە جىلانداي ىسقىرىپ، «تۇقىمى جارىماعان، قاڭعىرعان!» دەپ سوككەندە، ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتاتىن بولدى. قارسى كەلەر دارمەن جوق، بار بىلەتىنىمىز كەشكە جاقىن قارا ۇيگە باس قوسىپ ءۇن شىعارماي عانا جىلايمىز. ىستىق جاس كوڭىلدىڭ شەرىن ءىرىتىپ، جۋىپ، ازىراق بوساتقانداي بولادى...
...بۇل تۇرمىستى وزگەرەدى دەپ مەن ويلاعان جوق ەدىم، ويلاۋعا مۇمكىن دە ەمەس ەدى.ءبىراق تالپىنسا، ۇمتىلسا قانداي بۇعاۋدى دا ۇزۋگە بولادى ەكەن. مەن تاجىريبەمنەن كوردىم... مامىر ايىنىڭ ءىشى شىعار دەيمىن، كۇن شاعىرماق جىلى ەدى. ۇلكەن ۇيدە ايەلدەر جينالىپ، قۇلىنعا نوقتا ەسىپ وتىر ەدىك، ەسىكتەن ءبىر-ەكى جىگىت كىرىپ كەلدى. اققۇبا كەلگەن، ۇزىن بويلى جىگىت. جاڭا تاپ بەرىپ شىعىپ كەلە جاتقان مۇرتى بار. ۇستىندەگى كيىمى ورىسشا، شاشى بۇرقىراپ سامايىنان شىعىپ تۇر... مەن ءبىر كورگەننەن سول جىگىتتەن كوز الا المادىم. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، قاراعىم كەلدى دە تۇردى. سودان ءبىر نارسە كۇتەتىن سياقتاندىم. اۋىر جاراعا سول جىگىتتەن ەم ىزدەيتىن سياقتاندىم...
....ۇيگە كىسى كەلسە، اسىرەسە تورەلەردىڭ بىرەۋى كەلسە، باي دا،بايبىشە دە مەنى ۇلكەن ۇيگە جولاتپايدى. جۇمىسىم بولىپ كىرە قالسام دا شىق-شىقتىڭ استىنا الىپ دەكپىرىمدى جاڭىلتادى. مەن مۇنىڭ سەبەبىن باستا سەزبەسەم دە، ارت جاعىنان ويلانايىن دەدىم: «اپىرىم-اۋ، نەگە مەنى قۋادى. كەلىپ وتىرعان تورەگە ءبىر نارسە ايتادى دەپ ويلاي ما؟ ويلانا كەلە تورەگە ايتىپ كورگەن تەرىس بولماس ەدى»، - دەپ كوڭىلىمدى بەكىتىپ تە ەدىم. باي مەن بايبىشە بۇل جولى دا بۇرىنعىسىن ىستەدى، مەنى شىق-شىقتىڭ استىنا الدى. ءبىراق مەن قارىسىپ وتىرىپ الدىم. «تورە» بىردەمە ايتار ما ەكەن دەپ قاراپ ەدىم، ول ەلەمەگەن ادام سەكىلدەنىپ وتىر. بايبىشە جانىمدى سىعىپ بارا جاتقان سوڭ، مەنى اشۋ كەرنەپ كەتتى.اۋزىما نە تۇسكەنىن بىلمەيمىن:
- ءسىز «تورە» بولاسىز با، - دەيمىن.
- وندا نەڭ بار، - دەپ باي مەن بايبىشە شاپ ەتە قالدى.
«تورە» جىگىتتىڭ قۇلاعى ەلەڭدەيىن دەدى، بىرەسە بايعا، بىرەسە بايبىشەگە، بىرەسە ماعان قارادى.
- تورە بولساڭىز ايتاتىن ارىزىم بار ەدى، - دەپ ەدىم:
- ونشا ۇلكەن تورەلىگىم جوك، ايتسە دە ايتىپ كورىڭىز، - دەپ كۇلىمسىرەدى.
مەنىڭ ارىز ايتۋعا ىڭعايلانعانىمدى سەزدى بىلەم، باي اشۋىنا ءمىندى.
- شىق، يتتىڭ بالاسى، شىق دەگەن سوڭ! - دەپ تاياعىنا جارماستى.
- ارىزىم بار، ولتىرسەڭ دە شىقپايمىن! - دەپ قارىسىپ وتىرىپ الىپ ەم، اق تاياعىن الا باي جۇگىردى. تاياققا ۇيرەنگەن ەت قوي، قايقانداپ ارقامدى توسا بەردىم. اششى ەتىمە اق تاياق قاشان تيگەنشە جانىم شىعىپ بولدى... داۋىس تىنا قالعاندا جالت قاراسام، ويپىرىم-اي، مۇنداي قۋانباسپىن، الگى «تورەم» سۇق قولداي مىلتىعىن بايدىڭ توسىنە قاداپ تۇر! باي سۇپ-سۇر. ءوڭى قاشىپ كەتكەن، تاياعى جەردە جاتىر. اۋزىن اشىپ سۇرلانىپ بايبىشە وتىر...
- ايت مۇڭىڭدى، - دەدى «تورە». ىشتە جاتقان شەردى تاسىعام سۋداي اعىتتىم.
- ءوز باسىم نە بولسا دا كوندىم. اكە-شەشەمدى وسى جاۋىزدىڭ تىرناعىنان قۇتقارساڭ ەكەن! - دەدىم.
- ولار دا قۇتىلادى، ءوزىڭ دە قۇتىلاسىڭ. كەدەي ەڭبەگىن پايدالانۋ، ايەلدى مال ورنىنا ساۋداعا جۇرگىزۋ بۇل كۇندە قالعان. كەڭەس زاڭى وندايدى ءتۇپ-تامىرىمەن قىرىپ-جويادى. ءوزىڭ سۇيگەنىڭە قوسىلاسىڭ. اكە-شەشەڭ ەكى جىلعى ەڭبەگىن سوت ارقىلى تولىق ءوندىرىپ الادى! - دەدى.
...«تورە» دەگەنىم ويازدىق وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى ەكەن. ءبىزدى ارباسىنا سالىپ قالاعا الىپ كەلدى. ەكى بولمەلى پاتەرى بار ەكەن ءبىر بولمەسىن بىزگە بوساتىپ بەردى. اۋەلگى قارقىندا بىرەر ايدىڭ ىشىندە اكە-شەشەمنىڭ بايداعى ەڭبەگىن اپەرىپ، ءبىزدى جاقىن جەردەگى ءبىر اۋىلعا شىعارماقشى ەدى، ءبىراق ءىس سوزىلىپ كەتتى. سوتتىڭ شاقىرعانىنا باي كەلمەيتىن بولدى. تولىپ جاتقان كۋا شىقتى. جۇرتتا دا بەت جوق قوي، ءبارىنىڭ ويى بايدى اراشالاۋ، اكە-شەشەمنىڭ، مەنىڭ ەڭبەگىمدى جەلگە ۇشىرۋ بولدى...
... «تورەنىڭ» اتى قاسەن ەدى. ءۇش ايداي قولىندا تۇردىق. شىعىننىڭ ءبارى سونىڭ موينىندا بولدى. قيىن بولدى، ايادىق، ءبىراق، قولدان كەلەر ەشنارسە بولمادى. بايدان ەڭبەكتى ءوندىرىپ الساق،قاسەننىڭ شىعىنىن تولىعىمەن قايتارامىز دەپ، وزىمىزگە سەرت بەردىك.
... كەش ەدى، ازىراق جاڭبىر سىركىرەپ تۇرعان. تەرەزەدەن قاراپ ەلدى، ەن دالانى كوز الدىما ەلەستەتىپ، تەرەڭ ويعا شومىپ تۇرعام...
- دامەش، بەرى كەلىپ كەتەسىڭ بە؟ - دەدى بىرەۋ.
بۇل كىم دەپ بۇرىلسام كورشى بولمەنىڭ ەسىگىن اشىپ، كۇلىمسىرەپ تۇرعان قاسەن ەكەن، الدەنەگە جۇرەگىم القىنايىن دەدى...
قاسەن كۇلىمسىرەپ جايىمەن عانا سويلەدى.
- كۇز بولدى. مەكتەپ اشىلىپ جاتىر، بالالار وقۋعا الىنىپ جاتىر. تاڭسىقتى مەكتەپكە كىرگىزىندەر، - دەدى.
جامان قۋاندىم. «راحمەت!» - دەپ ايتا بەرىپپىن.
قاسەن بەتىمە قاراپ كۇلىمسىرەدى دە:
- الدە، ءوزىڭ دە وقيسىڭ با؟ وقيمىن دەسەڭ مەكتەپكە كىرگىزۋگە بولادى. وزىڭدەي ايەلدىڭ وقىپ جۇرگەندەرى تولىپ جاتىر. سەن ءالى جاسسىڭ عوي. مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭ مەكتەپكە كىر، وقى! مەكتەپكە كىرگىزۋ مىندەتىن ءوزىم الايىن، - دەدى.
قاسەن نە ايتسا دا تەرىس دەيتىن ويىم جوق. ويتكەنى قاسەننىڭ تەرىس ءسوزدى ايتپايتىنىن بىلەم، بىزگە قاستىق ويلامايتىنىنا سەنەم.
- بولادى، وقيىن! - دەپ مەن دە ۋادە بەردىم. ەرتەڭىنە مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتادىم...
... قىس ورتاسى اۋا اكەم بايدان تەڭدىك الدى. بۇرىنعى مالىنداي ەكى ەسە بولدى دەسەم، وتىرىكشى بولماسپىن. اكەم قالاعا ون شاقىرىم جەردەگى ءبىر اۋىلعا ورنالاسىپ، مەن وقىپ جۇرگەن سوڭ قاسەننىڭ ۇيىندە قالا بەردىم، اكە-شەشە دەگەن قىزىق بولادى عوي، ولەيىن دەپ جۇرسە دە بالاسىنىڭ قامىن ويلايدى. اۋىلعا جۇرەتىن كۇنى اكەم مەنى وڭاشا شاقىرىپ الىپ:
- شىراعىم، جالعىز قالىپ باراسىڭ، ءوزىڭدى كۇتە ءبىل. قاسەننىڭ قاسى مەن قاباعىنا قارا. قاسەن ادامنىڭ پەرىشتەسى. قاسەن سەنى سۇيەدى، - دەدى.
«قاسەن سەنى سۇيەدى» دەگەندە جۇرەگىم اتتاي تۋلادى. شىنىندا دا سولاي بولۋى مۇمكىن. مەن اڭقاۋمىن عوي، سەزبەگەن شىعارمىن، «اتا-انا بالاعا سىنشى» دەگەن راس قوي دەپ ويلادىم...
... قىستاي وقىپ حات تانىدىم. جازۋ جازارلىق بولدىم. بۇل ءداۋىر مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ىشىندەگى باقىتتى ءداۋىر بولدى. بۇل ءداۋىردى كورەم دەپ مەن ويلاعان جوق ەدىم، كوردىم، ارمانىم ءبىتتى... جايلى جازدىڭ تامىلجىعان ماي ايىن مەن گۇلدەي قۇلپىرىپ قارسى الدىم!..
... اكەم ات اكەلىپ اۋىلعا قايتاتىن بولدىم. سەنەن سىر جاسىرماسپىن دەۋشى ەدىم، ءبارىن تەگىس جازايىن. مەن ەرتەڭىنە قايتاتىن بولعان سوڭ، تەاترعا بارايىق دەپ قاسەن ەرتىپ الىپ باردى. قىستى كۇنى دە تالاي ەرىپ بارىپ ەدىم. ءتۇن ورتاسى كەزىندە ۇيگە قايتتىق. مامىردىڭ ءتۇنى ماۋجىراپ بويدى بالقىتىپ، ماس قىلارلىق. دالادا جۇرگىڭ كەلەدى؛ دالانى كەزىپ، ءتاتتى اۋاسىن تويعانشا جۇتقىڭ كەلەدى... ءجۇرىپ كەلەمىز... ءتۇسىم بە دەپ تە ويلايمىن. قاسەن مەنى قولتىقتاپ كەلەدى. مەن يىعىنا باسىمدى سۇيەپ، سالماعىمدى قاسەنگە سالىپ كەلە جاتقان سياقتانامىن. بۇل قالاي بولدى دەپ ويلانام، ءبىراق ەرسى كورىپ بويدى اۋلاق سالعىم كەلمەيدى. وسى كۇيىممەن تاڭ اتقانشا، تاڭ اتقانشا ەمەس، ءومىر بويى جۇرە بەرسەم دە مەن شارشامايتىن سەكىلدىمىن. مەن وسى كۇيدى جان-تانىممەن تىلەيتىن سەكىلدىمىن!...
قاسەن قالقام مىنەزى جاقسى عوي، بەتىمە كۇلىمسىرەپ قاراپ تۇردى دا:
- اشۋلانبايسىڭ با؟ - دەدى.
- جوق، - دەدىم.
... قاسەنمەن قوسىلدىم، قاسەنگە ومىرلىك جولداس بولدىم. باقىت جۇلدىزىم كۇلە قارادى. ءبىر ۇلىمىز بار، قاسەننىڭ اۋزىنان تۇسكەندەي. اتىن «وكتيابر» دەپ قويدىق... ايتپاقشى ساعان وسى حاتتى جازاردا ءبىر ويلاعانىم، سەن مەنەن گورى بىلىمدىرەكسىڭ، سەن ءىرى مەكتەپتەردە وقىپ ءجۇرسىڭ، وكتيابردىڭ ون جىلدىق تويى بولعالى جاتقان كورىنەدى. وسى ون جىلدىقتا باياعى كورگەندى ساعان جاز دەيىن دەپ ەدىم... سەنىڭ جازۋعا ەبىڭ بار، گازەتكە جازعان ءبىر حابارىندى وقىپ كوردىم. جاز، ون جىلدىق تويعا قۇتتى بولسىن ايت! وتكەن ءومىردى سۋرەتتەپ، كوپتىڭ الدىنا سال! كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا جارىققا شىققانىمىزدى، ءبىلىم الىپ ادام قاتارىنا قوسىلعانىمىزدى قالدىرماي جاز! ءبىزدى ادام قاتارىنا قوسقان كەڭەس ۇكىمەتى بولماعاندا، ەندىگى ءبىزدىڭ سۇيەگىمىز جەر استىندا قۋرايتىن ەدى...
... بىزدەن ايىرىلىپ كەتكەن سوڭ سەنىڭ باسىڭنان قانداي كۇندەردى وتكىزگەنىندى بىلمەيمىن. ءبىراق وڭايلىقپەن ماقساتقا جەتپەگەن شىعارسىڭ. جاز، گازەتكە جاز، كوپ تە وقىسىن، مەن دە بىرگە وقيىن.
باقىتىڭدى، العان باقىتىڭدى قۇتتىقتايمىن! قوش، بەتىڭنەن ءسۇيدىم.
دامەش».
927 - جىل
بەيىمبەت مايليىن
