دۋلات يسابەك. اقىراماشتان ناۋرىزعا دەيىن- اڭگىمە
قىزىل توپىراقتىڭ استىنان قوس قۇلاق بوپ قىلتيىپ كورىنگەن قوزا جارىقتىق بەينەت اتاۋلىنى جەر بەتىنە وزىمەن بىرگە تۇگەل الا شىعىپ، قىر باسىنداعى اۋىل ادامدارىنا سوناۋ اقىراماشقا دەيىن ەس جيعىزبايدى. كۇن قاقتاپ، شاڭ قاپقان، جاماندى-جاقسىنى ءبىر ءىستى اتقارىپ سالعان سوڭ العاش قار تۇسكەندە قىر باسىنداعى اۋىل ادامدارى ون شاقتى كۇن قاتارىنان قىبىر ەتپەيدى. باستىق بريگاديردى، بريگادير كولحوزشىنى ىزدەمەيدى.
ارادا ءبىراز كۇن وتكەننەن كەيىن شاڭ سورىپ تۇتىككەن جۇزدەرگە قان جۇگىرىپ، دايندالىپ العان ەركەكتەر قوراداعى مالدارىنىڭ استىن تازالاپ بولعان سوڭ قۋىس قۇلاق كۇرەكتى دۋالعا سۇيەي سالىپ، ۇيدەگى قايناپ تۇرعان شايعا دا قاراماي كوپتەن حابارسىز كەتكەن قوڭسىسىنىڭ ۇيىنە بارىپ، اۋلىدەن موينىن سوزىپ ىشكە قارايدى. وسى كەز ءاۋلى ىشىندە ايتەۋىر سول ءۇيدىڭ ءبىر ادامى جۇرەدى، تىم بولماسا ءيتى ۇرەدى. يت ءۇردى دەگەنشە ۇيدەن ءبىر ادام اتىلىپ شىقتى دەي بەر. ايەلى شىقسا: ءاي، جامان بايىڭ ۇيدە مە؟«، - دەيدى، بالاسى، نە قىزى شىقسا:»جامان اكەڭ قايدا، شاقىرشى«، - دەيدى.
ولارمەن امانداسىپ جاتپايدى. اۋزىن جيىپ بولعانشا ەلەڭدەپ وتىرعان ءۇي يەسى دە شىعادى. ءاي، پالەنشەمىسىڭ؟ يەسىن كورگەن سوڭ ەسىرىكتەنە تۇسكەن توبەتتى»جات، اتاڭە نالەت«دەپ جاشىك ۇياسىنا قۋىپ تىعىپ،»ويباي-اۋ،كىرسەڭشى. ابدەشىم بريگاد قۇساپ قورانىڭ سىرتىنان ايعايلاپ تۇرعانىڭ قالاي؟ ءۇي-ءىشىڭ امان با؟ وي، اۋزىڭدى ۇرايىن!«- دەپ جالباقتاپ قۋانىپ قالادى.
سالدەن سوڭ ۇشەۋ بولادى، شيرەك ساعات وتكەندە قانعالاقتاپ تاعى بىرەۋى كەلەدى. ءۇي يەسى:»وي، كەمپىر، ەت اس مىنا يتتەرگە«، - دەيدى. سول سول-اق ەكەن، جىڭعىل بۇتالىپ، مۇرجانىڭ ءتۇتىنى قويۋ شىعا باستادى. جاڭا عانا جايباراقات جاتقان ءۇي ءاپ-ساتتە ابىگەرگە ءتۇسىپ، ەرەسەكتەۋ ءبىر بالا كىتاپتارىن جيناستىرىپ دۇكەنگە تارتادى.
ءان - مارجان قىزدان»، اڭگىمە - بريگاديردەن باستالادى. ءان بايعۇس بۇدان ءارى دامىماي، اڭگىمە دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەل ارالاي كەتە بارادى. وتىرىس تاراعانشا ولار كۇشتى دە، اقىلدى دا، جومارت تا، وزات تا بولادى، سەرىلىك، بايلىق، ءبىلىمدارلىق تا قاشىپ قۇتىلمايدى، ەڭ ارىسى -«سونداعى اقىماقتىعىم-اي» دەپ ابايسىزدا اقىماق تا بولادى. ءسوز جەلىسى دۇنيەنى شارلاپ، شىعانداپ بارىپ سىلق تۇسىپ وسى اۋىلعا قايتا ورالعان ءبىر ساتتە لاپىلداڭقىراپ وتىرعان بىرەۋى: «اتاسىنا نالەت دۇنيەنىڭ، سىيلاستىققا ەشتەڭە جەتپەيدى، ءسىز-ءبىز دەسىپ وتكەننەن ارتىق نە بار. ەرتەڭ ءبىزدىڭ ۇيدە بولايىق»، - دەپ ەرلىك جاساعانداي پاركى دۇنيە كەيىپپەن اياعىن كەسىلىپ، كەسەنى ساماۋىرعا قاراپ شيىرىپ جىبەرەدى.
توماعا-تۇيىق اۋىل وسى كەسەنىڭ شيىرىلۋىنان باستاپ ارالاس-قۇرالاس بوپ، ونىڭ ارتى تويعا، توي جانجالعا، جانجال توبەلەسكە، توبەلەس بىتىمگە جالعاسىپ، كوك تورعاي كەلگەنشە ءوز قىزىعى وزىندە ۋ-شۋ بوپ جاتادى.
از عانا ۋاقىتقا تومسارىپ قالعان اۋىلدىڭ بيىلعى قارىم-قاتىناسى جىلداعىدان ەرەكشە - بىردەن توبەلەستەن باستالدى. ارينە، توبەلەس شىقپاي تۇرىپ قانشاعا سوزىلسا دا اۋەلى داۋ شىعۋ كەرەك. داۋ باقتاشى كەمپىرباي مەن پوشتاشى وتاردىڭ اراسىندا تۋىپ، توبەلەس ويلاماعان جەردە جاڭجال شىققان جاققا جەتىپ كەلگەن زۆەنو جەتەكشىسى ورىسباي مەن دۇكەنشى ءمۇسىردىڭ اراسىندا بۇرق ەتە قالدى.
تاراتىپ ايتقاندا بىلاي:
ورازانىڭ جيىرما توعىز كۇنى ءوتىپ، ءبىر-اق كۇنى قالعان كەز. كەمپىربايدىڭ كيەۆتە اۆياسيا ينستيتۋتىندا وقىپ جاتقان بالاسىنان: «كوكە، تىلەگىڭىزدى ورىندادىم. كەشە جاشىكپەن سالەمدەمە سالىپ جىبەردىم. شالداردى جيناپ، اۋىز اشارعا شاي بەرەرسىز»، - دەپ حات كەلگەنىنە توعىز كۇن بولدى. سول سالەمدەمە ءالى جوق. كەمپىرباي كۇندە ەرتەڭمەن وتاردىڭ ۇيىنە بارىپ، ءبىزدىڭ بالانىڭ سالەمدەمەسى كەلدى مە؟«- دەيدى. ول جوق دەيدى. اۋەلى بەرى قاراپ، اماندىق-ساۋلىق سۇراپ، سونان سوڭ»جوق، اتا، كەلمەي جاتىر، كەلسە ءوزىم-اق حابارلايمىن عوي«، - دەپ جاي-جاپسارىن تۇسىندىرسە وكپە جوق-اۋ، كىرپىكشەشەن سياقتى ءۇيىنىڭ تۇكپىرىنە قاراپ بەتىن ءسۇرتىپ تۇرىپ جوق دەگەنى كۇيدىرەدى ەكەن. جايشىلىقتا ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن اۋىز جاپپاي، جاتاردا ۇيىنە تەمىر جاق بوپ ورالاتىن وتاردىڭ بۇل كەپ ءجون سۇراعاندا استىنان سالماقتى بوپ قالاتىنى جىنىڭدى شاقىرادى.
تاعى دا سايتانداي سارت ەتىپ ورتالىققا ءوتىپ كەتپەسىن دەپ كەمپىرباي وتاردىڭ بۇركەۋلى ماشيناسىن قۇلقىن سارىدەن دالادا كۇتتى. ساسكەگە شەيىن كۇتتى. ەرتەڭ اۋىز اشار.
كيەۆتەن شىققان سالەمدەمەگە سەنىپ بۇل قاراسپان بازارىنا دا بارماعان. ەل-جۇرتتىڭ الدىندا تازا ماسقارا بوپ، كۇلكىگە قالعالى تۇر. اسىرەسە، ەسقارانىڭ تاباسىنا قالام با دەپ قورقادى. بۇل ەكەۋى ءبىر-بىرىنە مۇلدە قاراما-قارسى ەكى»پلاتفورمانىڭ«ادامدارى. كەمپىرباي پاداشى، ەسقارا ءشوپ قاراۋىلى. پادانىڭ اتى - پادا، وقالاعى ۇستاعاندا قۇيرىقتارىن شانشىپ الىپ، كەمپىرباي تۇگىل كولحوزدىڭ بۇكىل اكتيۆى الدىنان شىقسا دا بۇزىپ-جارىپ جوڭىشقالىعىڭ مەن ەگىستىگىڭە قويادى دا كەتەدى. جەرگىلىكتى سوۆەتتىڭ دەپۋتاتىمىن دەپ توبەڭدى ويا جازداپ، شىنداپ كەتسە بارىپ تۇرعان قيقار ءمۇسىردىڭ اۋزىن اشىرماي، ماگازينىن جاپتىرىپ كەتەتىن مولداباي تاۋىقشىنىڭ دا بەدەلى ولاردىڭ الدىندا تۇك ەمەس. كەرەك دەسەڭ، تاناۋلارى دەلديىپ، كوزدەرى شاتىناعان ءتورت-بەس سيىر بيىل جازدا جايباراقات شاي ءىشىپ وتىرعان سول مولدابايدىڭ اۋلاسىنا شاڭقاي تۇستە شاڭىتىپ كىرىپ بارىپ، بالا-شاعاسىنىڭ الدىندا بەدەلىن ءتۇسىرىپ كەتكەن. كەمپىرباي بىرەۋ، سيىر ەكى ءجۇز ەلۋ. ونىڭ قايسىبىرىنە يە بولاسىڭ.
ءبىراق ەسقاراعا بۇل شوت ەمەس. جوڭىشقالىققا جابىلىپ جاتقان سيىرلاردى قايتارمايدى، ات ۇستىندە وتىرىپ كەمپىرباي جەتكەنشە اسىقپاي اكت جازادى. قول قوي دەيدى، ول قويمايدى.»سيىرلارىڭنىڭ جوڭىشقاعا تۇسكەنى راس پا؟«»راس«.»ەندەشە قول قوي«.»جوق، قويمايمىن«.
»قوياسىڭ«.»سەن وكىمەتتىڭ شوبىنە زيان كەلتىردىڭ«.»سەن وكىمەتتىڭ ءشوبىن باقساڭ، مەن مالىن باعىپ جۇرمىن. جەسە،اقىرى وزدەرى جەيتىن ءشوبى عوي. ءشوپ سيىردى جەمەيتىن شىعار«.مىنانداي قىرسىق سوزگە كۇيىپ كەتكەن ەسقارا ناسىبايىن جۇتىپ قويادى.
داۋ قىزىپ، ەكى كەڭىردەك ەكى كەتپەننىڭ سابىنداي بولادى. سالدەن سوڭ سيىر جايىنا قالىپ، جاڭجال جەكە باسقا اۋىسادى.
- ءاي بايقاپ سويلە! جامان دا بولسام كيىپتە بالام وقىپ جاتىر،- دەيدى بۇل.
- وقىسا قايتەيىن. كيىپ-سيىپ دەپ جۇرگەندەگىسى، ايىرپىلاننىڭ وقۋى ما؟ اسپانداعى ايىرپىلاننان جەردەگى ءبىر باۋ جوڭىشقام ارتىق.
- قاپ، وسىدان بالام كەلسىن، ايىرپىلانىنىڭ ماڭىنا سەنى جولاتپاسپىن!
-جولاماي-اق قويدىم. ءوزىڭ-اق مىنە عوي. ايىرپىلانعا كوشىپ الساڭ قانەكي. قايتا، سەن باققان بەي ادەپ سيىردان قۇتىلار ەدىم...
توڭىرەكتەن ادامدار جينالماي داۋ بىتپەيدى. ەكونوميست وتەش كەلىپ تورەلىك ايتىپ، كەمپىربايدى بۇلتارتپاس دالەلدەرىن الدىنا قويادى. تىڭداڭىز،- دەيدى، - جاقسىلاپ تىڭداڭىز. سيىرلارىڭىزدىڭ جوڭىشقاعا تۇسكەنى راس، ءبارىمىز كورىپ تۇرمىز، انە، جايىلىپ ءجۇر. ەسكەڭنىڭ جوڭىشقاسى ادىرعا شىعىپ، سيىرلارىڭىزعا تۇسكەن جوق قوي. ەندى ءتۇسىندىڭىز بە؟»
اقىرى كەمپىربايدىڭ امالى تاۋسىلىپ، جايىلىپ جۇرگەن سيىرلار مەن وسى جەردە تۇرعان ادامداردى قوسىپ ءبىر بوقتايدى دا، اكت دەگەن سۇمدىققا قول قويادى.
كيەۆتەگى سول بالاسىنان سالەمدەمە كەلەتىن بوپتى دەگەن حاباردى ەسقارا دا ەستىگەن. عايىپتان-عايىپ كەلمەي قالسا ونىڭ تاباسىنا قالاتىنى ايدان انىق. وتاردىڭ بۇركەۋلى ماشيناسى ساسكە تۇستە اۋىل سىرتىنداعى كوپىردەن قىلت ەتىپ كورىندى دە، ءا دەگەنشە ەسىگىنىڭ الدىنا كەپ توقتادى. بۇل اتىن تەبىنىپ جەتىپ باردى. «وتارجان، ءبىزدىڭ بالادان حابار بار ما؟»- دەدى. وتار ۇيىنە كىرىپ، شەلەك الىپ شىقتى. بۇل الگى سوزىنە جاۋاپ كۇتىپ، قايتىپ سۇراۋعا باتىلى جەتپەي ءالى تۇر. رادياتوردىڭ قايناپ كەتكەن سۋىن ورتالاپ، وتار مۇزداي سۋ قۇيا باستادى. مۇنى بارسىڭ با، جوقسىڭ با دەيتىن ءتۇرى جوق.ءاي، ايتساڭشى، حابار بار ما دەيمىن«، - دەدى كەمپىرباي قاساڭداۋ ۇنمەن. ول شاشى دۋدىراپ، ماشينانىڭ ىشەك-قارنىنا ءۇڭىلىپ جاتىپ:-»بار«، - دەدى دە كاپوتىن سارت جاۋىپ، ۇيىنە قايتا كىرىپ كەتتى.كەمپىربايدىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى. كيەۆتەگى قارا بالاسىنان دا، ونىڭ جىبەرگەن سالەمدەمەسىنەن دە، سول حاباردى جەتكىزگەن وتار مەن بۇركەۋلى ماشيناسىنان دا اينالا باستادى. ءبىراق، وتاردىڭ مىنا نەمقۇرايدى مىنەزىنە ىشتەي شاتىناپ-اق تۇر، الدەنە دەۋگە قىرسىعىپ قالاما دەپ تاعى ۇندەمەيدى.
- وتارجان، ماشينەڭدى اشىپ، سالەمدەمەنى بەرە قال، - دەدى. ول بەرمەيمىن دەدى.
- ە، نەگە؟
- كەڭسەگە بارىپ تىركەۋ كەرەك.
- ودان قاشان كەلەسىڭ؟
- ەرتەڭ.
- ويباي-اۋ، وسى جەردەن-اق بەرىپ كەتە سالساڭشى. سونان كەيىن تىركەرسىڭ. كەڭسە ءجۇرىپ كەتەتىن پويىز ەمەس شىعار. قاراپ تۇرماي تىلىنەن تاپتى. وتار شارت ەتە قالدى.
- بەرمەيمىن. ەرتەڭ پاسپورتىڭىزدى الىپ كەلەسىز.
- پاشپۇرتتى قايتەسىڭ؟
- زاڭ سولاي.
- وۋ، پاشپۇرتقا سەنەسىڭ بە، ماعان سەنەسىڭ بە؟
- پاسپورتقا.
- قاپ، قاپ مىنا قىزتالاقتى-اي، ءا؟
- اقساقال، بوقتاماي سويلەڭىز.
- بوقتاعانى نەسى، كىم سەنى بوقتاعان؟
- ءسىز بوقتادىڭىز. ول ءسوزىڭىز ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىز.
- نەعىل دەيدى-ءاي، مىنا شىرىك نەمە، ءا؟ - ول اشۋدان تەرىسىنە سىيماي كەتتى.- جاۋاپ بەرەسىڭ دەگەنىڭ قالاي؟ بوقتاعاندى ەستىمەي جۇرمە ەدىڭ. ويباي-اۋ، مىناۋ ءوز بالامنىڭ سالەمدەمەسىن وزىمە بەرمەي، پاشپۇرتىڭا بەرەم دەپ كۇيدىرگەنى بىلاي تۇرسىن، جاۋاپ بەرەسىڭ دەپ قورقىتىپ قۇرتتى-اۋ. ءوي، اكەڭنىڭ اق اۋزىن... ال ساعان بوقتىق كەرەك بولسا! ال ەندى بەرە بەر بەرەتىن سوتىڭا! اكەل سالەمدەمەنى بەرمەن! پاشپۇرت-ماشپۇرتىڭنىڭ كەرەگى جوق. سالەمدەمە مەنىكى مە، مەنىكى، بالام جىبەردى مە، بالام جىبەردى، مەنى تانيسىڭ با، تانيسىڭ. ەندى نە كەرەك ساعان؟ اش انا ماشينەڭدى؟ سونان سوڭ ورتالىققا كەتەسىڭ بە، ارقالىققا كەتەسىڭ بە ءوزىڭ ءبىل.
وتار شالقاسىنان ءتۇستى.
- اكت جاسايمىن، - دەدى.
- نەمەنە؟ اكتى؟
- ءيا، اكەمدى بوقتاعانىڭىز ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىز.
- ءاي، اكەڭنىڭ اۋ... ءا-ءا... ءاي، يت-اۋ، بوقتاسام بوقتاعان شىعارمىن، اكەڭ قۇرداسىم.
- قۇرداس-مۇرداستا شارۋام جوق. بوقتاعانىڭىز راس!
وتار شاشى بۇرقىراپ، ماي-ماي داپتەرىن ماشينانىڭ كاپوتىنا قويىپ اسىعىس جازا باستادى. اكت جاساپ ابدەن جاتتىققان بالا ما، انە-مىنە دەگەنشە ءبىتىردى دە، داۋىستاپ وقي باستادى.»بوگەن اۋداندىق حالىق سوتىنا. قاراسپان كولحوزىنىڭ № 4 بولىمشەسىنىڭ بايلانىس تورابىنىڭ باستىعى تەلەمىسوۆ وتار بۇگىن ياعني 1976- جىلدىڭ 27- قاراشاسى كۇنى حالىققا مادەني قىزمەتتى ونان ءارى جاقسارتۋ ماقساتىمەن....«
- ءاي، - دەدى كەمپىرباي كوزىن سىعىرايتىپ. - باستىعىڭ نە بىلجىراپ تۇرعان؟ قاي باستىق، مىنا سەن بە؟ ءوزىڭ كەتسەڭ ورمەكشىدەن باسقا جان كىرمەيتىن، يت بايلاسا تۇرعىسىز قاڭىراعان قۋىستى كەڭسە دەپ، ءوزىڭدى باستىقپىن دەپ ەسەپتەيسىڭ بە؟ نەمەنەمنىڭ باستىعىسىڭ؟ وزىڭە-ءوزىڭ باستىقسىڭ با؟
- اقساقال، ايعايلاماڭىز، - دەدى وتار شىندىقتى مويىنداعانداي قىسىلىڭقىراپ. - ارى قاراي تىڭداڭىز.
- تىڭدامايمىن! قارتايعاندا الدىمنان اكتى دەگەن بالە شىقتى عوي. ەسقارا ەكەۋىڭنىڭ شەشەلەرىڭنىڭ قوينىنا اكتى تۇنەپ شىققان با؟ ويباي-اۋ، مىنا تۇرىڭمەن مىنادايسىڭ، ورتالىقتاعى ۇلكەن پوشتانىڭ باستىعى بولساڭ كۇنىمىز قانداي بولماق، ءا؟ اسپاننان قۇس ۇشىرماي قويارسىڭ سەن.
ارى كەتسە جارتى ساعاتتان كەيىن ەكى جاق ءوزارا ماملەگە كەلەر سىڭاي تانىتىپ، جاڭجالدىڭ ۋى قايتا باستاپ ەدى، دۇكەنشى ءمۇسىر مەن زۆەنو جەتەكشىسى ورىسباي جەتىپ كەلىپ، داۋدى قايتا قوزدىرىپ جىبەردى.»نە بولدى؟«- دەگەن سۇراققا ءمان-جايدى ءتۇسىندىرۋ ۇستىندە جاڭجالعا كىلت بولاتىن ەڭ نەگىزگى دە نازىك فاكتىلەر بۇرمالاۋعا ۇشىرادى.»مەن ولاي دەگەن جوقپىن«.»سولاي دەدىڭ«.»جوق، جالا جاپپا«.»جالا ەمەس، فاكت!«.»وي، اكتى مەن پاكتىدە باسىڭ قالعىر، ولاي دەگەن جوقپىن دەيمىن مەن ساعان! وسىدان بالام كەلسىن، بالەم، سەنى مە؟«»بالاڭىز كوپ بولسا ايىرپلان ايدايتىن شىعار، ال مەن ودان سورلى ەمەسپىن، ماشينە ايدايمىن. قاراسپاننىڭ بازارىنا ايىرپلانمەن بارعانىڭىزدى كورەرمىن، ءبارىبىر ماعان جالىناسىز«.
اڭگىمەگە ءمۇسىر ارالاستى. ول اكتىمەن مۇقيات تانىسىپ الدى دا، مۇنداي ىستە ساۋاتتىلىعىن تانىتىپ، ونىڭ رەسمي ءتىلىن، گرامماتيكالىق قاتەلەرىن تۇزەپ بەردى. دەمەك، وتاردىڭ پوزيسياسىن قولدايمىن دەگەن ءسوز. مانالى بەرى ءمۇسىردىڭ بۇكىل بولمىسى مەن تىرشىلىگىنە جاقتىرماي قاراپ تۇرعان ورىسباي:
- ءيا، قاشاننان بەرى پروفەسسور بولا قالعانسىڭ؟ - دەدى داۋعا وكپە تۇستان ارالاسىپ.
- وندا شارۋاڭ بولماسىن.- ءمۇسىر قالتاسىنان لاتىن ارپىمەن»مارلبورو«دەپ جازىلعان سيگارەت الىپ، ونىڭ جازۋى بار جاعىن انىعىراق كورسىن دەپ ورىسبايدىڭ ءدال تۇمسىعىنىڭ الدىندا ۇزاعىراق ۇستادى. ونىسىمەن تۇرماي ۇلكەن ىزەتتىلىك پەن مادەنيەتتىلىك تانىتىپ، قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، باسىن ءيدى دە،»عافۋ ەتىڭىز، تەمەكىگە قالايسىز«- دەدى. ءا، بالەم، قالاي ەكەنسىڭ»، - دەگەندەي ءمۇسىر ورىسبايدىڭ كوزىنەن كوزىن الماي جىميا كۇلىمسىرەپ تۇر. ورىسبايدا ءۇن جوق. ول دا بۇعان تەسىلىپ قاپتى. بەت الپەتىندە كەكەسىن بار سياقتى. ءمۇسىر سوندا عانا بارىپ بايقادى، ول قولىن مىقىنىنىڭ تۇسىنا اكەپ، ەكى ساۋساعىنىڭ اراسىنان باس بارماعىن شىعارىپ تۇر ەكەن. ءمۇسىر تۇكىرىگىنە شاشالىپ قالدى.
-و... و، كورگەنسىز. م... مۇنىڭ نە؟ مەن ساعان مادەنيەتتى تۇردە...
- ءاي، وتتاماشى، - دەدى بۇل ءمۇسىردىڭ پسيحولوگيالىق مايدانداعى شايقالىڭقىراپ قالعان پوزيسياسىن ءبىرجولاتا تىپ-تيپىل قىلىپ.
- ەي، وتتاماڭ قالاي؟ بايقاپ سويلە، بالا، ءۇيىڭدى تاپپاي قالاسىڭ!
ديپلومات ءمۇسىر ءنومىرى ءتورتىنشى بولىمشەنىڭ باياعى شىرت ەتپە مۇسىرىنە تابان استى قالاي اينالىپ شىعا كەلگەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. ءمۇسىر اشۋلانىپ، شالا شەككەن سيگارەتىن اسپانداتا شەرتىپ جىبەرىپ ەدى، ول قولىنان ءمۇلت كەتىپ ورىسبايدىڭ ءدال كوزىنىڭ الدىنان زۋ ەتە قالدى. بۇدان ءارى داۋلاسىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق، ورىسباي ءمۇسىردىڭ جاعاسىنان الا ءتۇستى. مانادان بەرى ادام قاتارىنا سانالماي شەتتەپ قالعان داۋدىڭ نەگىزگى يەلەرى - كەمپىرباي مەن وتار تورەشى بوپ كەلىپ توبەلەسىپ كەتكەن ەكەۋىن اجىراتامىن دەگەنشە، ولار تيگەن-تيمەگەنىنە قاراماي ءبىر-بىرىنە ەكى-ءۇش جۇدىرىق سىلتەپ ۇلگىردى. جۇرت جينالىپ، ەكەۋىن ەكى جاققا اجىراتتى. سۇيرەپ الىپ كەتۋگە ىڭعايسىز ءبىرى دۇكەنشى، ءبىرى زۆەنو جەتەكشىسى. سولاي ەكەنبىز دەپ تۇرعان ولار جوق، قويا بەرسەڭ ەشقاشان جەڭىمپازى انىقتالمايتىن توبەلەستەرىن قايتا جالعاستىرىپ كەتپەكشى. توبەلەس ەندى مۇلدە ءبىتتى-اۋ دەگەندە كەمپىرباي:
- وۋ، ءادىلقازىلار-اۋ، مەنىڭ الگى... سالەمدەمەمدى نە ىستەيسىڭدەر؟ - دەپ ەدى، ەكەۋى دە بۇعان الا كوزىمەن اتا قاراپ:
- وي، سالەمدەمەڭىزدى... الارسىز ءبىر كەزدە،- دەدى مىناداي ساتتە باستى قاتىرماشى دەگەندەي تەرىس اينالىپ.
- و، قۇددانىڭ قۇد-دىرەتى،- دەدى كەمپىرباي تۇككە تۇسىنە الماي. - مىنالار نەگە توبەلەسكەنىن دە ۇمىتىپ كەتكەن ەكەن-اۋ، ءسىرا... ءاي، وتار، بەرەسىڭ بە الگىنى. بەرمەسەڭ قازىر قالاعا كەتەم. ەرتەڭ اۋىز اشارعا قايتىپ كەلۋىم كەرەك.
وتار قۇرىعاندا اۋدان كولەمىندەگى ماسەلەنى شەشىپ تۇرعانداي تۇنجىراپ ۇزاق ويلاندى دا: - الساڭىز الىڭىزشى،- دەدى ماشيناسىنىڭ ەسىگىن اشۋعا بەتتەپ.
- كوسەگەڭ كوگەرگىر، سويتپەيسىڭ بە باعانادان بەرى.
- وزىڭىزدەن دە بار عوي.
- ە، بار بولسا بار شىعار...- تاعى ءبىر بالە شىعىپ كەتەر دەپ كەمپىرباي ونىڭ ىعىنا جىعىلا بەردى. ءبىراق،«وزىڭدە نە بارىن»، نە جازىپ قالعانىن تۇسىنە الماي دال بولدى.
- ال،- دەدى كەمپىرباي سالەمدەمە جاشىكتى العاننان كەيىن كەتە الماي سيپالاقتاپ.- الگى... اكتىنى نە ىستەيسىڭدەر؟
- ءتيىستى جەرىنە تاپسىرامىز.
- ول قاي جەر؟
- سوتقا دا.
- وتارجان-اۋ مامىلەگە كەلگەن جوقپىز با؟ ەل-جۇرتقا كۇلكى بوپ قايتەمىز، ەكەۋلەپ جىرتايىق تا.
- جوق بولمايدى. كورەر جۇرت كورىپ، قاتەسىن تۇزەپ قويدى. كەمپىرباي قايتا اشۋلاندى. ەگەر بۇل قىلىعىن قويماسا ءوزىنىڭ دە جوعارعى جاققا شاعىم جاساي الاتىنىن، كيەۆتەگى بالاسىنا «مايىن تامىزىپ تۇرىپ» جازدىراتىنىن ايتتى. كيەۆتەگى بالاسى جايلى ەستىگەندە وتار ورشەلەنىپ كەتتى.
- اقساقال، الارىڭىزدى الدىڭىز عوي، بارا بەرىڭىز، - دەدى ول قولىن سىلتەپ.- كەرەك كەزىندە سوتتىڭ ءوزى شاقىرتادى.
ماشينانىڭ جانىندا ەكەۋىنىڭ داۋىسى قايتا داۋىرلەپ،باستىرمانىڭ استىندا ورىسباي مەن ءمۇسىر ءبىر-بىرىنە قايتادان جۇلقىسا باستادى.
وسى كەزدە ءبىر بۇرىشتان بولىمشە مەڭگەرۋشىسى قۇرالدىڭ ماشيناسى جالت ەتىپ شىعا كەلىپ، ءبىر-بىرىنە قاراي جۇلقىنىپ تۇرعان ورىسباي مەن مۇسىر دە، جاڭجالدى قىزدىرىپ كەلە جاتقان كەمپىرباي مەن وتار دا ۋكول سالعالى كەلە جاتقان دارىگەردى كورگەن بالاداي جىم-جىرت بولا قالىستى. مەڭگەرۋشى ماشيناسىنان ءتۇسىپ، اۋەلى جينالعان جۇرتقا، سونان سوڭ قىش قۇيىپ جۇرگەن ادامداي كويلەكتەرى شالبارىنان شىعىپ، جاعالارى تەرىس قاراپ كەتكەن ورىسباي مەن مۇسىرگە، ءبىرى اتتا، ءبىرى جەردە سيپاقتاپ تۇرعان كەمپىرباي مەن وتارعا اسىقپاي قاراپ شىقتى دا: ءيا،- دەدى.
دەمەك، ءبارى تۇسىنىكتى دەگەن ءسوز.
ول ورىسباي مەن ءمۇسىردىڭ ماسەلەسىن كەلەسى جۇمادا ارنايى قارايتىنىن ايتىپ، ەكەۋىن ۇيلەرىنە قايتارىپ جىبەردى، ال كەمپىرباي مەن وتاردىڭ ماسەلەسىندە ءبىراز ويلانىپ قالدى. «كىنانىڭ ءبارى سىزدەن باستالادى ەكەن، اقساقال، - دەدى ول. - سوندا دا بولسا اكتىنى اۋداندىق سوتقا جىبەرمەي-اق قويايىق. وسىندا قالسىن. جولداستىق سوتتا قارايمىز.» سونىمەن ءبارى تارادى.
كەمپىرباي ۇيىنە اشۋلانىپ قايتتى. تەرىسىنە سىيماي كۇيىپ كەلەدى. وسىنداي قينالعان كەزدە كەلە قويمايتىن بالاسىن بوقتادى، بىتپەي قويعان وقۋىن بوقتادى. ەرتەڭ ساقالى ساپسيىپ جولداستىق سوتقا تۇسەتىنىن ويلاعاندا جۇرەگىنە زاپىران ۇيىپ، وزەگىن نامىس ورتەدى. ەسىنە ەسقارانىڭ جازدا ايتقان: «اسپانداعى ايىرپىلاننان جەردەگى ءبىر باۋ جوڭىشقام ارتىق»،- دەگەن ءسوزى ءتۇستى.
ۇيىنە جەتكەن بەتتە قالاداعى قىزىنىڭ وسىندا وقىپ جۇرگەن ون ءبىر جاسار بالاسىن ويناپ جۇرگەن جەرىنەن شاقىرىپ الدى دا، سالەمدەمە جاشىكتى دە اشتىرماي كيەۆتەگى بالاسىنا حات جازدىردى. بۇرىنعىداي الىستان وراعىتىپ،اماندىق-ساۋلىق ايتىپ جاتپاي-اق توق ەتەرىنە ءبىر-اق كوشتى.
- جاز، - دەدى ون نەمەرەسىنە زەكىپ. - جاز! - ءسويتتى دە ءۇنسىز قالدى. ساقالىن سيپاپ ءبىراز وتىردى دا، ءسوز تاپپاعان سوڭ بالاعا دۇرسە قويا بەردى.- جازدىڭ با؟
- نە دەپ جازايىن؟
- كوكە دەپ جاز. نە دەپ جازايىن دەگەنى نەسى؟
- ءسىز ونى كوكە دەمەيسىز عوي...
كەمپىرباي توسىلىپ قالدى دا، وعان دۇرسە قويا بەردى.
- ە، دەمەسەم قايتەدى ەكەن! ەندى سونى كوكە دەۋىم قالىپ ەدى!
ول تاعى ويلاندى. نەمەرەسى ۇستەلگە شىنتاعىن تىرەپ، اتاسىنىڭ اۋزىن باعىپ ءۇنسىز وتىر. كوزىنىڭ قيىعىمەن بوساعا جاقتاعى سالەمدەمە جاشىككە اۋىق-اۋىق ۇرلانا قاراپ قويادى.
ۇزاق جول ءجۇرىپ، ۇزاق كۇتكەن سالەمدەمە قول سوزىم عانا جەردە تۇر! وسى ساتتە بالاعا سالەمدەمەنى ون كۇن كۇتكەننەن گورى قاشان بىتەرى بەلگىسىز مىنا حاتتى اياقتاپ، سىرتىنا ادرەسىن جازىپ شىعۋ الدەقايدا ۇزاق، الدەقايدا اۋىر سياقتى كورىندى.
- جاز! - دەدى كەمپىرباي كەنەت بالانىڭ قيالىن جاشىكتىڭ ىشىنەن سۋىرىپ اپ. - جاز! امان-ەسەن ءجۇرسىڭ بە، ءيتتىڭ كۇشىگى! جازساڭشى، ناعىپ باقىرايىپ قالدىڭ! اۋزىمنان نە شىعادى، ءبارىن جاز. ءيا، بولدىڭ با؟ بولساڭ... ءىممم...- سالەمدەمە جاققا قاراپ، سونىڭ ىشىنەن گازەتكە وراۋلى ءسوز الىپ جاتقانداي ءبىراز كىبىرتىكتەپ قالدى. جاشىكتەن كوزىن تايدىرىپ، ءۇيدىڭ توبەسىنە قاراعان كەزدە اۋزىنان ويلاماعان جەردەن: «نە سالدى ەكەن»، - دەگەن ءسوز شىعىپ كەتتى. «ا، نە دەدىم؟» - دەدى ول نەمەرەسىنىڭ الدىندا تاعى دا ىڭعايسىز جايعا تۇسكەنىن بۇل جولى امالسىز مويىنداپ،- جازىپ قويعانسىڭ با؟
- ءوزىڭىز عوي، اۋزىمنان نە شىقسا، سونىڭ ءبارىن جازا بەر دەگەن...
- ءوشىر! وسى ءيتتىڭ بالاسى-اق ولتىرەتىن بولدى-اۋ ادامدى، - دەدى ول سوناۋ كيەۆتەگى بالاسىن كىنالاپ. - ءاي، پانزاركۇل، ناعىپ سەنىڭ تىرلىگىڭ بىتپەي قويدى، الىپ كەت انا جاشىكتى، - دەدى ول دالىزدە كۇيبەڭدەپ جۇرگەن جازىقسىز كەمپىرىنە جازعىرىپ.
شالىنىڭ اشۋلى ەكەنىن ۇيگە كىرگەن بويدا-اق بايقاپ، بۇلار وتىرعان جەردەن ىرگەسىن اۋلاق ساپ جۇرگەن كەمپىرى جاشىكتى ءىلىپ الدى دا، لىپ ەتىپ ىزىنشە قايتا شىعىپ كەتتى.
- ءيا، نە دەدىك؟
- امان-ەسەن ءجۇرسىڭ بە، ءيتتىڭ كۇشىگى دەدىك.
شال نەمەرەسىنىڭ قاعازعا قاراماي-اق، نە جازعانىن تاقىلداتىپ ايتىپ بەرگەننەن ونىڭ ىشىندە نارازىلىق تۋعانىن اڭعاردى دا، بۇل ءىستى سوزا بەرگىسى كەلمەي. «جاز!»-دەدى ەندى توقتالمايمىن دەگەندەي جوتكىرىنىپ قويىپ. - سەن ءجۇر، كيىپتە ويناپ-كۇلىپ. قىدىر، ءان سال، بيلە. مەن جۇرەيىن بۇل جاقتا كۇيىپ-پىسىپ. وسى، سەن ءوزىڭ شىنىمەن وقىپ ءجۇرسىڭ بە، ءبىزدى الداپ ءجۇرسىڭ بە؟ نەعىپ بىتپەيتىن وقۋ ول؟ قاپلانبەكتىڭ تەكنىكۇمىنە ءتۇس دەپ قۇدايدىڭ زارىن قىلعانىمدا ادام ايداسا بارمايتىن جەردىڭ تۇبىنە قاشتىڭ دا كەتتىڭ. ايىرپىلانىڭ بار بولعىر-اۋ، وسىندا اربا ايداپ، قاسىمدا جۇرگەنىڭ دۇرىس ەدى عوي. انا قۇرال كوپ بولسا سەنەن جەتى-سەگىز-اق جاس ۇلكەن، قاپلانبەكتى شالا-شارپى ءبىتىرىپ-اق ءبىر اۋىلدى باسقارىپ تۇر. ادامدى وسىنداي كەزدە جەتىمسىرەتىپ... كورىنگەننەن ءسوز ەستىرتىپ...
نەمەرەسى اتاسىنىڭ ءسوز ايتا الماي جۇتىنىپ قالعانىن كورىپ: «اتا، ءسىزدى بىرەۋ رەنجىتتى مە؟»- دەدى شىن جاناشىرلىق ۇنمەن.
- جوق، ءا! ارى قاراي جاز. - ول بۇرىنعىسىنان بەتەر ىزالانىپ، ورشەلەنە ءتۇستى. - سەن كەلگەنشە ءبىز دە ءبىر جاقتى بولاتىن شىعارمىز. مەنى سوتتاعالى جاتىر، ءيا سوتتاعالى.
نەمەرەسى جازۋىن كىلت توقتاتىپ، اتاسىنىڭ بەتىنە قارادى دا، ونىڭ شىنىمەن قاپالانىپ وتىرعانىن كورىپ: «اتا-ا-ا!»- دەپ موينىنان قۇشاقتاي الدى. كەمپىرباي الىستاعى بالاسىنا اشۋلانامىن دەپ تەرەڭدەڭكىرەپ كەتكەنىن اڭعارسا دا سىر بىلدىرمەي:
- ءتايت ارى! - دەدى ونى قولىمەن قاعىپ. - نە مەنى جاۋ الىپ بارادى دەيسىڭ بە؟ «اتاشىلىن» بۇلاردىڭ! كورەرمىن وسكەننەن كەيىن سەنى دە، كيىپ-سيىپ دەپ قاڭعىپ كەتەرسىڭ ءوز بەتىڭمەن.
نەمەرەسى جىلامسىراپ ورنىنا قايتا وتىردى.
- بولدى، - دەدى كەمپىرباي كۇتپەگەن جەردەن شولاق قايىرىپ.
- سالەمدەمەڭدى الدىق دەي سال! ءبىتتىڭ بە؟
- ءيا...- نەمەرەسى مۇرنىن تارتتى.
- بىتسەڭ، وتاردىڭ جاشىگىنە اپارىپ سالىپ كەل!
نەمەرەسى كونۆەرتكە ادرەستى ۇزاق جازدى. اتاسىنىڭ قاسىنان كەتكىسى كەلمەدى. ءتىپتى، ون كۇن بويى اسىعا كۇتكەن جاشىكتىڭ دە ەندى قىزىعى قالماعان سياقتى.
* * *
ەرتە ناۋرىزدان قارا كۇزگە دەيىنگى جۇمىس قالجىراتىپ، ون شاقتى كۇن بويى قيمىلسىز جاتقان اۋىلدىڭ بۇيىگى تىنىشتىعى كەنەت بۇزىلىپ، ءتورت كۇننەن كەيىن قولى بوس جۇرت دۇرلىگىپ، شاعىن كلۋبتا وتەتىن جولداستىق سوتقا اعىلدى. جىلىندا وتەتىن ءبىر جينالىسقا كلۋبتىڭ جارتىسى دا تولماي، بولىمشەنىڭ بەلسەندىلەرى ءۇيدى-ۇيگە كىرىپ، ادامداردى تراكتور تىركەمەسىمەن تەرىپ اكەلەتىن. بۇل جولى قارا-قۇرىم بوپ كەتتى. ىشكە سىيماي قالعان سورايعان مويىن مەن قولاعاشتاي مۇرىن، ادىراڭداعان كوز بەن قالقيعان قۇلاقتار ەسىك-تەرەزەدەن انتالاپ تۇر. كەمپىربايدىڭ جولداستىق سوتقا ءتۇسۋى ءتورتىنشى بولىمشە ءۇشىن نيۋرنبەرگ پروسەسىنەن ءبىر دە ءبىر كەم بولعان جوق. شاعىن ساحناداعى قىزىل ماتامەن جابىلعان ۇزىن ۇستەل، ۇستەل ۇستىندەگى ءومىرى بولمايتىن سۋ تولا گرافين، قاعاز-قالامدار مەن ەلەكتر شامىنىڭ ادەتتەن تىس كوز قاراتپاس جارىعى ءبارى-ءبارى دە بۇگىنگى جولداستىق سوتتىڭ اسا كۇردەلى ماسەلەنى قارايتىنىن، ونىن بارىنشا ءادىل، بارىنشا قاتال ەتەتىنىن ايعاقتاپ، كلۋب ىشىنە ۇرەيلى تىنىشتىق سەۋىپ تۇر.
كوپ ۇزاماي «پروسەسس» باستالىپ كەتتى. ساحناعا كەمپىرباي شىققاندا جۇرت ءبىر گۋ ەتتى دە، الدىڭعى ەكى قاتاردى جايلاعان قۇلاعى اۋىرلاۋ كەمپىر-شالدار كەزدەرىنە جاس الدى.
جولداستىق سوتتىڭ ءتوراعاسى - جەرگىلىكتى سوۆەتتىڭ دەپۋتاتى، تاۋىقشى مولداباي.
مۇشەلەرى: قۇرال - بولىمشە مەڭگەرۋشىسى (جۇمىستان قولى تيمەي ازىرگە كەلە الماي جاتىر).
وتەش - حاتشى.
كومەشباي - زووتەحنيك.
الىقۇل تازابەكوۆ - كولحوزشى.
قىسقاشا مىنەزدەمە: تاۋىقشى مولداباي - ءوز ىسىنە ادال بەرىلگەن، ادىلەتسىزدىككە توزە المايتىن، ىمىراشىلدىققا جانىمەن قارسى ەجەلگى كولحوزشى. مورالدىق جاعىنان ۇستامدى. اتەيست. اسىرەسە يسلام ءدىنىن جەك كورەدى. كولحوز ورتالىعىڭداعى جالپى جينالىستىڭ 1969، 1973،1975، 1976- جىلدارداعى دەلەگاتى.
مەڭگەرۋشىسى قۇرال وتىنشيەيۆ- 1972- جىلدان بولىمشە مەڭگەرۋشىسى. وسى بولىمشەدە تۋىپ-وسكەن. سارى اعاشتاعى قاپلانبەك زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك تەحنيقۋمىن ىشتەي ەكى جىل وقىپ، الدىڭعى جىلى سىرتتاي ءبىتىردى.قابىلەتتى ۇيىمداستىرۋشى. قۋلىعى جوق، اق كوڭىل ادال ازامات. بىلتىرعى قۋاڭشىلىق جىلى اۋداننان كەلگەن ۋاكىلدىڭ: «قۋاڭشىلىققا قارسى قانداي شارا قولدانىپ جاتىرسىڭ؟»- دەگەن سۇراعىنا ساسىپ قالىپ: «ەكى رەت تاساتتىق بەردىك»، - دەگەن. 1968- جىلدان ك پ س س مۇشەسى.
وتەش ويماۋىتوۆ - شىمكەنتتەگى ءبىر جىلدىق بۋحگالتەرلار كۋرسىن بىتىرگەن. بولىمشەدەگى جولداستىق سوتتىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى. اراقتىڭ شارۋاشىلىققا تيگىزەر زيانى ءبىر جىلدا 121 مىڭ 437 سوم 74 تيىن ەكەنىن ءدال ەسەپتەپ شىعارعالى بەرى ونىمەن جاۋ بوپ كەتتى. ۇيلەنۋ تويلارىنىڭ ءوزىن دە ىشكىلىكسىز وتكىزۋ كەرەك دەگەن پىكىر تاراتىپ ءجۇر. وسى پىكىرىن ازاماتتىق كودەكستىڭ ءبىر پۋنكتى ەتىپ ەنگىزۋىن سۇراپ، قازاقستان مادەنيەت مينيسترلىگىنە حات جازعان. ءالى جاۋاپ جوق. ديەتا ساقتايدى.
كەمەشباي جيدەبايۆ - زووتەحنيك. تەوريالىق ءبىلىمى بولماعانىمەن جاقسى پراكتيك. كولحوز مالىن قولدان ۇرىقتاندىرۋ ءادىسىن العاش قولدانعانداردىڭ ءبىرى. ينتەرناسيوناليست، انتيفاشيست. چيلي پاتريوتتارىنا ىنتىماقتىلىق بىلدىرگەن ميتينگ كەزىندە ءسوز سويلەپ، تۇرمەدە وتىرعان لۋيس كورۆولانعا اقشا سالىپ جىبەرۋ كەرەك دەپ ۇندەۋ تاراتقان. ءبىراق، اقشا سالۋدىڭ رەتى كەلمەدى، ويتكەنى لۋيس كورۆولان ميتينگىدەن ءبىر كۇن بۇرىن ماسكەۋگە ءبىرجولا كەلىپ قاپتى.
ءالىقۇل تازابەكوۆ - كولحوزدىڭ ەجەلگى مۇشەسى. قارا جۇمىستىڭ قايسىسى بولسا دا بەلسەنىپ كىرىسىپ كەتەدى.بولىمشەدەگى حالىقتىق باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى. جۇمىسقا ەكى ساعات كەشىگىپ كەلگەنى ءۇشىن وتكەن جينالىستا وزىنىڭ ايەلىن قاتتى سىنعا العان. ادەبيەتتى جاقسى كورەدى.بولىمشەنىڭ ءومىرىن جىرلايتىن تاريحي داستان جازىپ ءجۇر دەگەن قاۋ وسەك بار. قازىرگى وقۋشى داپتەرمەن 140 بەت بولىپتى. ورىس جازۋشىلارىن قاتتى قۇرمەتتەيدى. ءبىر بالاسىنىڭ اتىن ءمامين، ەكىنشى بالاسىنىڭ اتىن سيبيرياك قويعان.
جولداستىق سوتتىڭ ءماجىلىسىن مولداباي اشتى. كولحوز باستىعى جاپپارقۇل مەن بولىمشە مەڭگەرۋشىسى قۇرالدىڭ كورەگەن باسشىلىعىنىڭ ارقاسىندا شارۋاشىلىق جىلدان-جىلعا وركەندەپ، ەڭبەككەرلەردىڭ تابىستان-تابىسقا جەتىپ كەلە جاتقاندىعىن، مەملەكەتكە ءشيتتى ماقتا تاپسىرۋ جوسپارى، وسى ەكەۋىنىڭ زور ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا ورىندالعانىن، اركىمنىڭ ءتۇتىن تۇتەتىپ، بالا-شاعا اسىراپ، ولاردى وقىتىپ وتىرعاندارى دا وسىلاردىڭ قامقورلىعى ەكەنىن جۇلىپ-جۇلىپ ايتىپ شىقتى.
تاۋىقشى مولداباي پوشتاشى وتاردىڭ جولداستىق سوتقا جولداعان ارىزى مەن اكتىسىن وقىدى. اكتىگە «قۇلاعىمىزبەن ەستىدىك»، - دەپ ەكى ادام قول قويىپتى.زالعا كۋاگەرلەر شاقىرىلدى. كۋاگەر رەتىندە ورىسباي مەن ءمۇسىر كىرىپ كەلگەندە كەمپىربايدىڭ اۋزى اڭقيىپ، كوزى شەكەسىنە شىعىپ كەتتى.
- سونىمەن، جولداس بايجىگىتوۆ، - دەدى مولداباي تۇككە تۇسىنبەي وتىرعان كەمپىربايعا قاراپ. - ءسىزدىڭ وسى جىلدىڭ 27- قاراشاسى كۇنى حالىققا تۇرمىستىق قىزمەتتى ونان ءارى جاقسارتا ءتۇسۋ ماقساتىمەن كەزەكتى ساپارمەن ورتالىقتان حات-حابار الىپ كەلە جاتقان بايلانىس قىزمەتكەرى وتار تالەمىسوۆتىڭ اكەسىن بوقتاعانىڭىز راس پا؟
- ءاي، ونى مەنەن نەمەنەسىن سۇرايسىڭ؟- دەدى مولدابايعا سىعىرايا قاراپ.- انا ەكەۋى «راس قۇلاعىمىزبەن ەستىدىك»، - دەپ جازىپ بەرىپتى عوي. - ەكەۋىنە كوزى تۇسكەندە كەمپىربايدىڭ ارقاسى قوزىپ كەتتى.- ويباي-اۋ، باسقا باسقا سەندەرگە نە جوق-ەي، ا؟ يتتەر-اۋ، ەكەۋىڭ مەن ءۇشىن توبەلەسىپ ەدىڭدەر عوي! ەندى كەپ «بوقتاعانىن قۇلاعىمىزبەن ەستىدىك»، - دەپ ءجونى ءتۇزۋ ادام بولا قاپتى تۇگە! وزدەرىڭ ۇيدە جاتقاندا قۇلاقتارىڭ ماشينادا جاتپاسا، مەن بوقتاپ بولعاننان كەيىن كەلىپ ەدىڭدەر عوي. مەنى ەمەس، وسىلاردىڭ ءوزىن سوتتاۋ كەرەك، وسىلاردىڭ ءوزىن!
- جولداس... جولداس بايجىگىتوۆ،- دەدى مولداباي ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ. - ول بولەك ماسەلە. وتار تەلەمىسوۆتى بوقتاعانىڭىزدى مويىندايسىز با؟
- جولداس، جولداس دەمەي جوعالشى-ەي قۋ كەتىك!- دەدى كەمپىرباي وعان ودىرايا قاراپ. - قاشاننان بەرى مەن ساعان جولداس ەدىم! ال بوقتادىم! اكەسىنىڭ اۋزىن بوقتادىم، ال! بوقتاسام ادامدى، قۇرداسىمدى بوقتادىم. قۇدايدىڭ كيەلى ورازا ايتى كۇنى تاۋىقتارىڭنىڭ اكە-شەشەسىن تۇك قالدىرماي سىپىرتىپ بوقتاپ ءجۇر ەدىڭ عوي الدىڭ كۇنى.
- قۇدايدى ايتپاڭىز. وسىنداعىلاردىڭ كوبىسى كوممۋنيست،- دەدى اتەيست مولداباي.
كەمپىرباي وعان جەپ جىبەرەردەي ۇزاق قادالدى.
- ءاي، مولداباي، اۋزىڭ قيسايىپ قالادى، بايقاپ سويلە، ءبىلدىڭ بە؟ كامۇنوستەرگە بولعاننىڭ ءجونى وسىلاي ەكەن دەپ بەت الدى بىلجىراي بەرمە.
كەمپىربايدىڭ فاكتىگە نەگىزدەلگەن ءسوزى مولدابايدىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ كەتتى. ول سوندا دا بولسا جەڭىلە سالعىسى كەلمەي، اشۋ شاقىرىپ، اڭگىمە جەلىسىن ەسكى ارناعا بۇردى.
- سونىمەن، بوقتاعانىڭىزدى مويىندايسىز با؟ بىزگە سول كەرەك.
- مويىندايمىن دەپ ايتتىم عوي ساعان! اناۋ جاعىڭا جارماسىپ تۇرعان قۇلاق پا، جارعانات پا؟ بوقتادىم! ءبارى بوقتايدى. ءتىپتى، باسقارما دا، قۇرال دا بوقتايدى. ەشكىمدى بوقتاعان جوقپىن دەگەن ادام ورنىنان تۇرسىنشى كانە؟ - ول جۇرتقا قارادى. - قانە، ەتەگىنە ناماز وقيتىن قايسىڭ بار؟ ايتىڭدارشى!
جۇرت ۇندەمەدى.
- ءانى، بوقتايدىندارى راس. ەندى كەپ ءبارىڭنىڭ اتىڭنان مەنى سوتتاماقسىڭدار ما؟ ال، سوتتاڭدار، جابىڭدار،ايداڭدار! سوعان بولا جۇرتتى جيىپ... مىنا سەندە بار عوي، مولداباي، تاۋىقتىڭ ميىنداي مي جوق!
مولداباي ورنىنان قالشىلداپ اتىپ تۇردى.
- ءسىز... سەن... جولداس... بايقاپ سويلە! مەنى كىم دەپ تۇرسىڭ! اياعىڭدى اسپاننان كەلتىرەمىن! سەن باقتاشى بولعالى سيىرلار دا قاعىنىپ كەتتى. وقالىعى ۇستاپ ءۇي-ءۇيدى كەزىپ جۇرەدى.
- سەن باققان تاۋىقتاردىڭ دا جەتىسىپ جۇرگەنى شامالى. جوندەپ قاراماعاندىقتان دالانىڭ ءبارى جۇمىرتقا بوپ كەتتى. قوتىر بوپ، ءجۇنى ءتۇسىپ، تۇتتاي جالاڭاش قالعان تاۋىقتارىڭدى بۇرشاق سوعىپ، ولارىڭدى كەڭكەلەس بوپ ايدالاعا بەزىپ كەتكەن جەرىنەن بىلتىر ءبارىمىز تىركەممەمەن جيناعان جوق پا ەدىك! وسى وڭىردە مەنىڭ سيىرلارىمنان سەمىز سيىردى كورسەتشى كانە! ادام دەگەن وزىنە كەلەر ءسوزدى بىلسە قايتەدى ەكەن، ءوي، قىزتالاق!
- نە دەدىڭىز؟! - مولداباي قۇدىقتان سۋ تارتىپ تۇرعان موتورداي سەلكىلدەپ كەتتى.
- نە دەسەم - سول!
- سەن... جولداس...
- مەن ساعان جولداس ەمەسپىن، دالباسالاماشى!
- سەن... سەن... كوليگانسىڭ، ءبىلدىڭ بە؟ كوليگانسىڭ!
- ءوزىڭ گۋليگان!
- ال سەن سيىرلارىڭدى قاڭعىتىپ، ۇيىندە جاتاتىن ارامتاماقسىڭ!
- نە دەيدى-ەي مىناۋ! مەن قاشان ارامتاماق بولىپ ەدىم. ءوي، اكەڭنىڭ!...- كەمپىرباي وعان تۇرا ۇمتىلدى.
جولداستىق سوت مۇشەلەرى مەن ارىز يەسى وتار، كۋاگەرلەر ورىسباي، ءمۇسىر كەمپىربايدى ۇستاپ قالدى.جۇرت دابىرلاپ، ساحناعا ويپاڭ-تويپاڭ بوپ جاتقان كەزدە كلۋبقا كولحوزدىڭ باستىعى جاپپارقۇل مەن بولىمشە مەڭگەرۋشىسى قۇرال كىرىپ كەلدى دە، وزدەرىنىڭ حالىق تەاترىنىڭ ويىنىنا كىرگەنىن نەمەسە، ءتورتىنشى بولىمشەنىڭ كلۋبىنا كىرگەنىن تۇسىنە الماي سىلەيىپ تۇرىپ قالدى.
جۇرت سىلتىدەي تىندى. ساحناداعى سەگىزدىڭ ون التى كوزى ەسىك جاقتاعى ەكەۋگە جابىسىپ، قاتتى دا قالدى.باستىق كەرى شىعىپ كەتتى. سوڭىنان ءبىر ەلى قالماي بولىمشە مەڭگەرۋشىسى دە لىپ ەتە قالدى.
- بۇل نە؟ - دەدى ول كەڭسەگە كەلگەن سوڭ قۇرالعا اشۋلانىپ.
- م... جولداستىق سوت ەدى...
- ول نەعىلعان جولداستىق سوت؟
- وسىنداي دا، وسىنداي.
- تا-اك. ەسىڭدە بولسىن، مۇنداي نارسەنى ەكىنشى رەت ماعان حابارلاماي وتكىزۋشى بولماڭدار، ءبىلدىڭ بە؟ جۇرتتى ورىنسىز دۇرلىكتىرگەنىڭ ءۇشىن باسقارما جينالىسىندا جاۋاپ بەرەسىڭ. ءبىر-بىرىمەن ءتىل تاپقىزىپ، كەشىرىم سۇراتا سالۋدىڭ ورنىنا سوت ۇيىمداستىرۋعا جول اشقانىڭ نە؟ قازىر ءبارى تاراسىن دا، بەلسەندىلەر قالسىن.
- جارايدى.
جولداستىق سوت ناتيجەسىز اياقتالدى.
* * *
قارتايعاندا ماسقارا بوپ، ماسەلەسىنىڭ جولداستىق سوت دەگەن بالەدە قارالاتىن بولعانىنا ىشتەي قينالىپ، ۇيىنەن كوڭىلى جاسىپ شىققان كەمپىرباي كەشكە قاراي ات ۇستىندە اندەتىپ كەلە جاتتى.
كولحوز باستىعى ون كۇننەن كەيىن ماسكەۋدە وتەتىن بۇكىل وداقتىق مال شارۋاشىلىعى ماماندارىنىڭ كونفەرەنسياسىنا كولحوز اتىنان ەكى دەلەگات جىبەرۋ ماسەلەسىمەن كەلىپتى. اۋدارا قاراپ، اقتارا تەكسەرىپ كەلگەندە كەمپىربايدان لايىقتىسى بولماي شىقتى، سيىر باققان ون ءبىر جىلدان بەرى ەكى-اق مال ولگەن. جوسپارىن ورىنداماعان ءبىر دە جىلى جوق.
وبال بوپ ءجۇر ەكەن، - دەدى باستىق ونىڭ كورسەتكىشتەرىمەن تۇگەل تانىسىپ شىققان سوڭ. - وسىنداي ادامداردى نەگە بايقامايمىز، نەگە ەسكە سالمايسىڭدار! بۇگىن كەپ ونى جولداستىق سوتتا شىرقىراتىپ جاتىرسىڭدار. بوقتاسا بوقتاعان شىعار. ەڭبەگى سىڭگەن شال ادامعا كەشىرىممەن قاراعان ءجون. اۋداننان نۇسقاۋ تۇسسە، ونى وردەنگە ۇسىنۋ كەرەك. قۇجاتتارىن دايىنداي بەر«.
سونىمەن اۋدان عانا ەمەس، بۇكىل وبلىس كولەمىندە مەملەكەتكە ەت تاپسىرۋ جوسپارى بويىنشا ۇزدىك كورسەتكىشكە قول جەتكەن كولحوزدىڭ مال شارۋاشىلىعى ماماندارىنىڭ اتىنان ماسكەۋگە باس زووتەحنيك پەن باقتاشى كەمپىرباي اتتاناتىن بولدى.
- ءاي، كەمپىر! - دەدى ول ۇيىنە كوڭىلدەنە كىرىپ. - شالىڭ دەلەگات بوپ كەتتى عوي، دەلەگات بوپ!
- جايشىلىق پا، بايعۇس-اۋ، ول نەسى تاعى؟
- ە-ە، ساعان ونى ءتۇسىنۋ قايدا-اۋ! ماسكەۋگە بارام، ماسكەۋگە! تاڭەرتەڭ عانا»سوتتاماق«ەدى، ەندى دەلەگات قىلدى.
- كوتەك، وندا نە بار؟
- جينالىس بار، ۇلكەن جينالىس. بۇكىل كەڭەس وكىمەتىندەگى ەڭ وزات مالشىلاردىڭ جينالىسى. مال سويايىق. كىسى شاقىرىپ قوناق ەتپەسەك بولماس. جولىڭدى جۋ دەپ جاتىر جۇرتتار.
ەي، گا-گۋ، گو-ى-ۋ، گو-گي
گا-گۋ، گاك-قوي
ول اندەتىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
ەش نارسەگە ءجوندى تۇسىنبەي باسى اينالىپ قالعان كەمپىرى سالدەن سوڭ عانا ەسىن جيىپ:
- مىنانىڭ دەنى ساۋ ەمەس شىعار، - دەدى. - سوتتالامىنى نەسى، دەلەگاتى نەسى؟ ءاي، - دەدى شالىنىڭ سوڭىنان شىعىپ. سوندا، جيىنعا باراسىڭ با؟
كەمپىرباي قورادان قارا تۇساقتى شىعارىپ، اياعىن بايلاعالى جاتىر ەكەن.
- ءيا، جيىنعا. ايدالىپ بارادى عوي دەيمىسىڭ ەندى!
- سورلى-اۋ، ورىسشا بىلمەيسىڭ، وندا نە تۇسىنەسىڭ؟
- قۇرىپ كەت ءارى قىلقىلداماي. ورىسشا بىلمەيسىڭ دەيدى عوي ماعان بارىپ. ءوزىڭ قارىق قىپ جۇرگەن شىعارسىڭ.
- ەندى... مەنىمەن تەڭەسپەكسىڭ بە...
- جوعال دەيمىن ەي، - دەدى ول جەرگە ءبىر، كەمپىرىنە ءبىر قاراپ. - ۇيباي، ءسوز جارىستىرىپ كەلەدى عوي مىناۋ تەگى. نەمەنە، سول جاققا بارىپ جاتقاندار مەنەن اقىلدى دەيسىڭ بە؟ بار، ۇيدەن قايراقتى اكەل!
مىرت ۇيىرىلە بەرگەندە كەمپىرباي نەمەرەسىنە ەرتەڭگە كىسى شاقىرۋ ءۇشىن اۋىلدى ارالاتىپ جىبەردى.»پالەنشەنى، تۇگەنشەنى«،- دەپ ساۋساعىمەن باسىپ تۇرىپ تاپتاپ ايتىپ شىقتى.»ۋرا-ا-ا! اتام ماسكەۋگە باراتىن بوپتى«، - دەپ ايعايلاپ جۇگىرە جونەلگەن نەمەرەسىن قايتا توقتاتىپ: - ءاي، انا قوس تەنتەك ورىسباي مەن مۇسىرگە دە ايتا سال»، - دەدى. «ماقۇل. وتار اعاما شە؟» «جارايدى، و قىزتالاق تا قالماسىن».
ءتۇننىڭ ءبىراز مەزگىلى ءوتىپ، اۋىلدىڭ الدى جاستىققا باس قويا باستاعاندا داستارقان باسىندا كەمپىرباي كەمپىرى جانە نەمەرەسىمەن قۋىرداق جەپ، ءشاي ءىشىپ وتىردى. «بۇگىن مولداباي بايعۇستى رەنجىتىپ الدىم-اۋ، - دەدى. - ەرتەڭ باستى سونىڭ الدىنا قويايىق، قانشا دەگەنمەن ەسكى تانىس قوي. ءبىراق،وزىندە دە بار ءيتتىڭ. سونداي كەزدە اق جۇرەك بوپ، اكەسىن دە تانىماي كەتەدى.
كۇنى بويى سارسىلىستان قانى كەۋىپ قاپتى. ىستىق ءشايدى ازدان عانا قۇيدىرىپ، ءۇنسىز سوراپتاۋعا كوشتى.الدەن سوڭ سانىن سارت ەتكىزىپ: - ءويبۇي!»- دەدى وقىستان. كەمپىرى اۋزىنا اپارا جاتقان شايىن شاشىپ الدى.
- استاپىراللا! نە بولدى قۇداي-اۋ، جىن ۇرىپ كەتتى مە؟
- الگى... الگى حات! حات شە؟
- قانداي حات؟
- قاپ، الدە ءتاڭىر-اي! انا بالا كەلەمىن دەپ اۋرە بولماسا بولعانى.
- نەعىلعان بالا؟
- ءاي، سورىڭ قۇرعىر. كيىپتەگى بالانى ايتام دا. باسقا جەردە جاسىرىپ جۇرگەن بالام بار ما ەدى! ساپارجان، تۇر، جۇگىر اناۋ وتارعا. جاشىكتەن حاتتى الدى ما ەكەن، المادى ما ەكەن. قايدان عانا جازدىرا قالىپ ەدىم!
نەمەرەسى باتىڭكەسىن قوڭىلتاياق سۇعا سالىپ، دالاعا جۇگىرە شىقتى. «بالانىڭ مازاسىن نەگە الاسىڭ»، - دەپ ۇرىسقان كەمپىرىنىڭ ءسوزىن ءۇنسىز تىڭداپ، كىناسىن مويىنداپ بولعان سوڭ ونىڭ وزىنە قارسى شىعا باستاعان شاقتا ەنتىگىپ نەمەرەسى دە كىرىپ كەلدى.
- نە بولدى، جىبەرىپ قويىپ پا؟
- جوق. ەسىنەن شىعىپ ءجۇر ەكەن. ەرتەڭ الىپ، وزىمىزگە قايتىپ اكەپ بەرەتىن بولدى.
- وي، كوسەگەڭ كوگەرگىر! جاقسى بولدى عوي. ەرتەڭ ونىڭ الدىنا اسىقتى جىلىك قوي. قىرسىقتىعى بولماسا اقكوڭىلدىگى بار ءوزىنىڭ.
ول كوڭىلدەنىپ، شايعا قايتا دەن قويدى. گۇجىلدەگەن ساماۋىردان كوز الماي وتىرىپ: «سوندا، بۇل سابازدىڭ بەس كۇننەن بەرى جاشىكتەن حات الماعانى-اۋ!» - دەدى ىشتەي.
سول ويعا تىرەلۋى مۇڭ ەكەن، وتاردىڭ «حالىققا تۇرمىستىق قىزمەتىن ونان ءارى جاقسارتا ءتۇسۋ ماقساتىمەن» دەگەن اكتىدەگى ءسوزى ەسىنە ورالىپ، كەنەتتەن قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
- كوتەك! ويباي نە بولدى!- دەدى كەمپىرى تاعى دا شايىن شاشىپ الىپ. - ادامدى جىندى قىپ بىتەتىن بولدىڭ عوي. ما، ءوزىڭ قۇيىپ ءىش! - ول شاينەكتى شالىنا قاراي ىسىردى دا، نەمەرەسىن جەتەكتەپ، باسقا بولمەگە كىرىپ كەتتى.
كەمپىرباي ولاردىڭ كەتكەنىن ەلەڭ قىلعان جوق. ءوز قيالىنا ءوزى ءماز بوپ، كۇلىمسىرەي وتىرىپ، شايعا ەمىن-ەركىن كىرىستى.
* * *
ول ماسكەۋگە بارىپ كەلدى.. تاعى توي جاسادى. بۇدان سوڭ مولداباي، ەسقارا، ورىسباي، ءمۇسىر، وتار جانە جولداستىق سوتتىڭ مۇشەلەرى مال سويىپ، سولاردىڭ ۇيىندە كەزەك قوناق بولدى. وسى ەكى ارالىقتا ەسقارانىڭ ورتانشى قىزى كورشى بولىمشەدەگى تراكتورشى جىگىتكە كۇيەۋگە قاشىپ كەتىپ، بۇل اۋىلدىڭ جىگىتتەرى ول اۋىلدىڭ جىگىتتەرىمەن توبەلەسىپ، اقىرى قايتا تاتۋلاسىپ، مامىلەگە كەلدى. وتكەن جولى ايەلى مەن بالاسىن ارىسقا ماشينامەن اپارىپ سالماق بولعانى ءۇشىن وتاردىڭ اكتىسىنە قىزىپ وتىرىپ قول قويا سالعانىن ورىسباي كوكتەمگە سالىم مويىنداپ، كەمپىربايدى تاعى دا ۇيىنە شاقىردى.
ءسويتىپ، ناۋرىز تورعاي كەلگەنشە اۋىل دامىل تاپقان جوق.
كوكتەم قايتا شىعىپ، ءتورتىنشى بولىمشە سول باياعى قۇرامىمەن جۇمىسقا قايتا كىرىسىپ كەتتى. ولار بۇل جىلدى دا تابىستى اياقتادى. مەملەكەتكە ءشيتتى ماقتا تاپسىرۋ - 133،4 ، ەت تاپسىرۋ - 148،9.
ءجۇن - 119.
جۇمىرتقا - 121،5
مال ازىعىن دايىنداۋ - 142 پايىزعا ورىندالدى.
قايتادان قارا كۇز كەلدى. اۋىل ازىرگە تىم-تىرىس.
دۋلات يسابەك
