قارلى جاڭبىر استىندا-اڭگىمە
- ءۋاي، مەن بۇگىن بارا المايتىن بولدىم.
- ۋا، نە بولىپ قالدى؟
- قازيانىڭ ون تورتىنە تولماي قۇتىرعان قىزى بار ەمەس پە، سول اق توقتىمىز بۇگىن كەشكە كۇيەكسىز قارا قوشقارمەن ميپالاۋ جاسايدى ەكەن. مي-پالاۋ!..
تۇسىنبەيتىن ەش نارسەسى جوق. «وتەللو» قويىلاتىن بولعانى دا. قىز اكەسىن وينايتىن قالەكەڭ سونى شەكسپيردىڭ ءوز سوزدەرىمەن ايتىپ جاتىر.
- وندا سەن بۇل جولى بارا المايتىن بولعانىڭ عوي؟
- ءۋاي، سەن نە ساندالىپ وتىرسىڭ ءوزىڭ؟ ءتىرى بولسام - ءوزىم، ولسەم - سۇيەگىم جەتەدى ەرتەڭ شابىندى كولدىڭ جاعاسىنا!
- وندا بولدى، قالەكە، بولدى!
مەن مۇحتارعا تەلەفون سوقتىم:
- انا شال بۇگىن بارا المايتىن بولدى. بۇگىن «وتەللو» ەكەن.
- قاپ!.. دالاعا شىعىپ بوي جازىپ قايتايىق دەپ قۇتىرىنعان ءوزى ەدى، بارا المايتىن بولعانىن قاراشى... - مۇحتار كادۋىلگىدەي رەنجىپ قالدى.
- قىنجىلماي تۇرا تۇر. «ءتىرى بولسام - ءوزىم جەتەم، ولسەم - سۇيەگىم جەتەدى، - دەدى - شابىندى كولگە».
مۇحتار قۋانىپ كەتكەن داۋىسپەن:
- وندا جاساي بەر وعىڭدى. كوپ جاسا! ءبىر وعىڭا ءبىر ۇيرەكتەن الاسىڭ مەنەن! - دەدى.
- كەلىستىك! ودان ارزاندى تاشكەنگە بارساڭ دا تابا المايسىڭ!
وتان سوعىسىنىڭ ورتا كەزى. جاساۋلى وق جوق. ۋقالاعان گازەت قاعازىمەن تىعىڭداپ وقتى قولدان جاسايمىز. وزىمە ءجۇز، مۇحتارعا ەلۋ وق جاساۋىم كەرەك. ول ماعان وق باسىنا ءبىر ۇيرەك اتىپ بەرمەكشى... سوندا وزىنە قانشا ۇيرەك قالارىن ەكەۋىمىز دە ويلاعان جوقپىز. اڭشىلارعا ەسەپ-قيساپتىڭ كەرەگى نە؟ اڭشىلاردىڭ اراسىنداعى ەسەپ-قيساپتان ەش ۋاقىتتا الاشاق-بەرەشەك تۋعان ەمەس. اڭشىعا اسىرىپ ايتۋ ايىپ ەمەس، وتىرىك ايتۋ ايىپ.
كەشكە مۇحتار، ەلۋباي ۇشەۋىمىز ۆوكزال باسىندا كەزدەستىك. ەلاعاڭ مۇحتار ەكەۋىمىزدىڭ ارقامىزداعى جول قاپشىعىمىزدى باسىپ-باسىپ بايقادى دا: «جامان ەمەس!» - دەدى. الماتى مەن ىلە اراسىندا جۇرەتىن جەرگىلىكتى پويىز قوزعالا بەردى. مىندىك تە ءجۇرىپ كەتتىك.
ءبىز «جەتى جيدە» ستانساسىنا جەتىپ تۇسە قالعانىمىزدا تاس قاراڭعى ءتۇن ەدى. قارلى جاڭبىر كۇشەيە ءتۇسىپتى. بۇلت قالىڭ. بۇلت پەن تۇنگى اسپاننىڭ ايىرماسى سەزىلمەيدى. بۇل ءبىزدىڭ قۇدايدان تىلەپ كەلە جاتقان جاعدايىمىز. كۇننىڭ قالپى وسىلاي بولىپ تۇرسا، توپتانىپ كەلە جاتقان ۇيرەك-قاز تومەندەگەن بويىمەن كولگە قۇلاي قونادى. جەردىڭ ميى شىعىپ جاتىر. قىزىل اسىقتان باتپاق. بارار جەرىمىز ءالى بەس-التى كيلومەتر.
شابىندى ۇلكەن كول. اسپاندا ءبىر قۇس كەلە جاتسا، بۇل كولگە قونباي كەتە المايدى. جەمى مول، ورتالىعىندا ايدىنى بار، ىعى بار، تاساسى بار. كولگە جاقىن اۋىلداردا ءبىر اڭشى جوق.
ءجۇرىپ كەتتىك... ەلاعاڭ الدىمىزعا ءتۇسىپ الدى دا، قاقشاڭداپ تارتىپ بەردى. ول ومىرىندە ماي بىتپەگەن قىرىق ءسىڭىر ادام. دەنەسى تىپ-تىك. بۇلشىق ەتتەر مەن ءسىڭىر، سۇيەك. اياعىندا وگىزدىڭ جون تەرىسىنەن تىكتىرگەن قوس ۇلتان، قوس شۇلىق، اشا بۇتتان كەلەتىن ەتىك. كيىمدەرىنىڭ ءبارى ىقشام، ناعىز اڭشىنىڭ كيىمى. ەڭ سىرتىنان كيگەن جالباعايلى سۋ وتپەسى تاعى بار. ءبىزدىڭ قاۋىمدا جيىرماسىنشى جىلداردان بەرى اڭشىلىقتى ۇزبەي كەلە جاتقان ناعىز اڭشى جالعىز سول - ەلاعاڭ.
مۇحتار ەكەۋىمىزدىڭ كيىنگەن ءتۇرىمىز ءتۇر ەمەس. مۇحتاردىڭ ۇستىندە قازاقى قوڭىر سىرمالى شاپان، اياعىندا قازاقى قوڭىلتاياق ەتىك، بوزعا دا، بوزعىلعا دا قوسۋعا بولمايتىن كۇلدى-بادام كۇڭگىرت ءتۇستى كەپكە. مۇحتار اشەيىندە سول كەپكەسىن بىلاي ماقتايدى:
- وسى كەپكەنىڭ استىندا اۋەزوۆ دەگەن اڭشى وتىر دەپ ءبىر قۇس ويلامايدى! - دەيدى.
- قۇس تۇگىل مەن دە ويلاماس ەدىم. كورىپ جۇرگەن سوڭ امال نە؟
مەنىڭ كيىنگەن ءتۇرىم ودان دا سوراقى. ۇستىمدە قىزىل اسىعىما تۇسەتىن لەنينگرادتان شىعارىلاتىن قۇستانداي توقىلعان قوڭىر دراپ پالتو. بۇل سۋ وتكەن سوڭ قۇستىڭ كوزىنە قاپ-قارا بولىپ كۇندىك جەردەن شالىنۋعا ءتيىستى. اياعىمدا ەسكىلەۋ بوتينكا. شالبارىمنىڭ بالاعىنىڭ اۋزى وتىز سانتيمەتر. باسىمدا كۇزگى قوزى قۇيرىقتاي ءتورت قۇبىلاعا تۇگەل جايىلىپ كەتكەن قالپاق. قالپاق بەينەسى جوققا جاقىن.
- اڭعا شىققاندا وسىلاي دا كيىنە مە ەكەن! - دەپ ەلاعاڭ ماعان ۇرسىپ قويادى. وڭاشادا: - ساعان ۇرىسقانىم مۇحتارعا دا ۇرىسقانىم... ءبىلىپ قوي! - دەدى.
ءبىز مىلتىقتى وتىز جەتىنشى جىلى قابىنا سالىپ تاستاعامىز. سودان بەرى وتان سوعىسىنىڭ وت نوسەرلى بۇلتى نەمىس جەرىنە قاراي ءبىرجولا اۋىپ بولعانشا، اڭعا شىققان ەمەسپىز. ەرسى كوردىك. سونداي اۋىر جىلداردىڭ كەزىندە اڭشىلىق كيىمى قايدان ساقتالسىن؟ ءبىز وعان وسى جايلارىمىزدى ايتىپ بولعانشا ەلاعاڭ ارقان بويى ۇزاپ كەتەدى.
- اياڭداڭدار، اياڭداڭدار! سەن، ءاي، مۇقاندى سوزگە اينالدىرا بەرمە!
- ەلاعاسى-اۋ، ءجۇرىپ كەلەمىز عوي...
ءارى كيىنگەن تۇرىمىزدەن قىسىلىپ، ءارى جۇرىسىمىزدەن قورىنعانداي بولىپ، مۇحتار ەكەۋىمىز ەلاعاڭ نە ايتسا دا باس ءيىپ باعىنىپ، پەندە بولىپ كەلەمىز.
- مەنىڭ ەتىگىم ۇيدە كيگەندە اياعىما ارەڭ سىيىپ ەدى، ەندى قولقىلداپ بارادى، - دەيدى مۇحتار.
- سۋ وتكەن جوق پا، ايتەۋىر؟
- قايدان وتپەسىن! باشپايلارىم ءجۇزىپ ءجۇر...
مەن جۇرە كەلە مۇحتاردان گورى دە مۇساپىرلەۋ بولا باستادىم. ۇزىن پالتونىڭ ەتەگىنەن سورعالاعان سۋ بوتينكەمنىڭ ىشىنە قۇيىلىپ كەلەدى. كەڭ بالاقتارىم مەن پالتومنىڭ ۇزىن ەتەگى اياعىما ورالادى...
ءبىر كيلومەتردەي جۇرگەن سوڭ مۇحتار ەكەۋىمىز الماتىدان ونى-مۇنى الىپ قايتقان ايەلدەردىڭ ورتاسىندا قالدىق. ءتورت-بەس ەركەك پويىزدان بىزبەن بىرگە ءتۇسىپ ەدى، ولار ارتىنا دا قاراعان جوق. ەلاعاڭ دا قارا ءۇزىپ كەتتى.
- ىشىمىزدە ءبىر-ەكى ەركەك قالعانى جاقسى بولدى-اۋ... قىمسىنباي، قورىقپاي وسىلاي اقىرە-ەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ۇيگە دە جەتىپ قالامىز، - دەدى موسقالداۋ ايەل داۋسى. مۇنىسى «ءبىزدى تاستاپ كەتە كورمەڭدەر» دەگەنى عوي بىزگە.
بۇل قالجىڭسىز داۋىس ەدى. مۇحتار دا سولاي ءتۇسىنىپ:
- ءيا، ءبىزدى «ءۇي جولداس» دەۋلەرىڭىزگە بولادى. الماتىدان بىرگە شىقتىق، پويىزدا بىرگە كەلدىك. ءبىزدىڭ باراتىن جەرىمىز دە ءسىزدىڭ اۋىلدارىڭىزدىڭ ماڭايى بولار، - دەدى.
- ە، بارەكەلدى، كوڭىلىم جاڭا ورنىقتى عوي، - دەدى جاڭاعى ايەل.
- اپا-اۋ، جول-جونەكەي كەزدەسكەنگە سەنە بەرمە دەگەن ءسوز دە بار ەمەس پە؟ - دەدى ەكىنشى ءبىر ايەل داۋسى. - «ءۇي جولداستارىمىزدىڭ» بىرەۋى ارتىنا قاراعان جوق قوي!..
بۇل دەر كەزىندەگى ايەلدىڭ داۋسىنا ۇقسايدى. قالجىڭداسا كەتۋگە دە، ايتىسا كەتۋگە دە دايىن، وزىنە ءوزى سەنىمدى، بابىنداعى ايەل داۋسى. ەكىنشى ءبىر جاستاۋ ايەل داۋسى ونى قوستاي كەتتى:
- ءازىر ەلبەسىپ ەرىپ كەلە جاتىرمىز عوي. قاي جەردە ءبىزدى تاستاپ وزىپ جۇرە بەرەتىندەرىن كىم ءبىلسىن...
- وزعىمىز كەلسە مانا وزىپ كەتەتىن ەدىك قوي... ءبىراق ءۇي جولداس بولعان سوڭ... - دەي بەرگەنىمدە ءبىر اياعىمدى سۋ تولى جىراعا تىعىپ الىپ، از-اق ۇشىپ تۇسپەدىم.
- ويباي، قۇلاي كورمەڭىز، - دەدى جاڭاعى ايەل. مەنى سۇيەي بەرگىسى كەلگەندەي وڭ قولىن سوزا بەرىپ كەيىن تارتىپ قالدى.
- پالتوڭىزدىڭ ەتەگى اياعىڭىزعا ورالا بەرمەگەندە الداقاشان وزىپ كەتكەندەي ەكەنسىز، - دەدى تاعى ءبىر جاستاۋ ايەل داۋسى. مەن ءبىر ۇپاي ۇتىلعانىمدى مويىنداپ، ۇندەي الماي قالدىم.
جاعدايىڭ وسىنداي بولعان سوڭ اۋزىڭا ءجونى ءتۇزۋ جاۋاپ قايدان تۇسە قويسىن؟ پالتومنىڭ ەتەگى اياعىما ورالعان جوق دەيىن بە، قۇلاي جازداعانىم جوق دەيىن بە، نە ايتايىن؟ ايەلدەردىڭ اراسىنان سىپايى عانا شىقسا دا، مەنىڭ شىمبايىما ينەدەي قادالعان سىڭقىل كۇلكى ەستىلدى.
- شىراعىم، بۇلاردىڭ قالجىڭىن اۋىر الا كورمە. جاڭبىرلى كۇندە جابىعا بەرسەڭ، ءوزىڭ جابىعا اينالاسىڭ دەگەن ءسوز بار عوي... كەلىڭدەر مىنا جاڭبىردان جاسىمايىق دەپ قالجىڭ ايتىپ كەلەدى. ايتپەسە، ەرىگىپ جۇرگەن بىرەۋى جوق، ءبارى دە جۇمىستاعى ادامدار، - دەدى ءسوز باستاعان موسقالداۋ ايەل.
بۇل كىسىنىڭ ءسوزى ماعىنالى شىققانىن قانشا جاقسى تۇسىنسەم دە، مەنىڭ جانىما ءسونىپ بارا جاتقان وتتى ۇرلەپ قالعانداي ءتيدى. الگى جەردە وقىس جەڭىلگەنىم ۇمىتىلا سالۋدىڭ ورنىنا، ءىشىمدى قايتادان تىرنالاپ، مازالاپ كەتتى. مەن!.. مەن بولا تۇرا!.. ناعىپ!.. ناعىپ وپ-وڭاي جەڭىلىپ قالدىم؟ ناعىپ سول جەڭىلگەنىمدى جاۋاپسىز قالدىرىپ، ۇندەمەي ارقالاپ كەتە بەرەمىن؟!
ەسىمە مارك تۆەن تۇسەدى. ول بىلاي دەيدى: «مەنىڭ اقىل-ويىمنىڭ ءوزى شەگى-شەتى جوق مول بولۋ كەرەك. سونى جيناپ العانىمشا كوپ ۋاقىت ءوتىپ كەتەدى دە، دەر كەزىندە قايتارار جاۋاپتى تابا الماي قالامىن»، - دەيدى. قولما-قول جاۋاپ قايتارا الماۋ جاعىنان مارك تۆەن مەنىڭ كوشىمە دە ەرە المايدى. سويتە تۇرا، كىنا وزىمدە ەكەنىن بىلە تۇرا كۇيىنىپ كەلەمىن، كۇناسىز ايەلدەردەن كەگىمدى العىم كەلەدى. ۇزاماي ءسوز تابا الماعان كىنا وزىمدە عوي دەگەن وي جەڭە باستاعانىن سەزىندىم، قارسىلاسقانىم جوق. ايەلدەرمەن قايتا قالجىڭداسىپ كەتتىم.
«جەتى جيدەدەن» ەكى كيلومەتردەي ۇزاعان سوڭ ەلاعاڭ ءبىزدى توسىپ الدى. ەندى ول قاشانعى ادەتىنشە ءبىزدىڭ مىلتىقتارىمىزدى ءوز موينىنا اسىپ الادى.
- اياڭداڭدار، اياڭداڭدار! - دەيدى سودان كەيىن. وندا دا ءجۇرىسىمىز وڭالا قويماسا، ازىق-تۇلىك سالعان جول قاپشىعىمىزعا جارماسادى. ەندى ءبىز، امال جوق، ۇيالعاننان ەرىپ وتىرامىز. ەلاعاڭ ءبىزدىڭ كومانديرىمىز، تىقسىرىپ وتىرادى. تاعى دا باياۋلاي باستاساق، ماعان ۇرسا باستايدى. قالەكەڭ مەن ەلاعاڭ ۇرسا ءجۇرىپ، ەركەلەتە بىلەتىن ادامدار ەدى.
ءبىز قۋىپ جەتكەن سوڭ ەلاعاڭ بىزگە:
- كانە، مىلتىقتارىڭدى بەرى اكەلىڭدەر! اكەلىڭدەر! مەن سەندەردى شابىندى كولدىڭ جاعاسىندا توسامىن. سەندەر جەتكەنشە تاڭ دا اتار، ەت پىسىپ، شاي دا قايناپ تۇرار، - دەپ مۇحتار ەكەۋىمىزدىڭ مىلتىعىمىزدى سىپىرىپ الىپ، موينىنا اسىنا باستادى.
- باسە، مەنىڭ دە ءبىر ساندىراعىم كەلەتىن بولدى، - دەدى ماناعى دەر كەزىندەگى ايەلدىڭ داۋسى. - ءۇي جولداستارعا جارىعان ەكەنبىز.
تاعى ءبىر ايەل:
- بۇل كىسىلەردىڭ جۇك ارتاتىن تۇيەلەرى دە بار ەكەن عوي! - دەدى.
ەلاعاڭ جالت بۇرىلىپ، جاڭاعىنى ايتقان ايەلدىڭ الدىنا تىزەرلەنە كەتتى دە:
- ەلۋگە جەتكەنشە كىم ەكەنىمدى بىلە الماي ءجۇر ەدىم. تۇيە ەكەنىمدى تاۋىپ بەردىڭ عوي، شىراعىم... كانە، جۇگىڭدى ارقاما ارت تا، ءوزىڭ يىعىما مىنە عوي! - دەدى.
ايەلدىڭ قاتتى ۇيالعانى بايقالدى. داۋسى جىلامسىراي شىقتى:
- اعاتاي-اي، بايقاماي قالدىم... كەشىرە كورىڭىزشى. اياعىڭا جىعىلايىن، كەشىرە كورىڭىزشى، - دەدى.
ەلاعاڭ اتىلىپ تۇردى.
- اينالايىن-اي، ويناپ ايتام دەپ جىلاتىپ الدىم-اۋ... ءوزىڭ كەشىرە گور، اينالايىن، - دەدى ايەلگە.
مانا ءسوز باستاعان موسقالداۋ ايەل باسالقا ايتتى:
- يە، ويىن-قالجىڭدى كوتەرە الماساڭ ۇيىڭنەن شىقپا. «ءازىلىڭ جاراسسا، اتاڭمەن وينا» دەگەن بار. كۇن جاڭبىر، ءتۇن قاراڭعى، قىزىڭىز بايقاماي قالدى... اۋىر الا كورمەڭىز، وتاعاسى...
وسىلاي ءبىر ۇتىلىپ، ءبىر ۇتىپ جاڭبىرلى ءتۇندى قالجىڭمەن جەڭىپ، ايەلدەردىڭ كولحوزىنا - ايرىلىسار جەرگە جاقىنداپ قالدىق. ايەلدەردىڭ اياڭى شيراي باستادى.
- مىنە، ءۇي جولداس دەگەن وسى بولادى، اۋىلدارىڭىزعا جەتكىزىپ سالدىق، - دەدى مۇحتار.
وعان موسقالداۋ ايەل جاۋاپ قايىردى:
- شىراقتارىم-اۋ، مىناۋ قارلى جاڭبىرلى تۇندە قايدا بارىپ پانالايسىڭدار؟ ودان دا ءبىزدىڭ اۋىلعا قونىپ، باراتىن جەرلەرىڭە ەرتەڭ بارمايسىندار ما؟ - دەدى.
بۇل وي مەنى مانادان بۋناپ كەلە جاتقان. مۇحتار دا ويلاعان جەردەن شىعا كەلدى:
-ءۇي جولداس بولىپ كەلە جاتقان ادامداردىڭ بۇل سياقتى مىرزا بەيىلدەرىنە ىرزا كوڭىل بىلدىرگەن دۇرىس بولار؟ - دەدى مۇحتار ماعان اقىرىن عانا.
- مەن شاقىرماسا دا وسى اۋىلعا قونباي كەتپەس ەدىم، - دەدىم.
- ەلاعاڭدى كوندىرىپ كور.
ەلاعاڭ ءبىزدىڭ ىڭعايىمىزعا ءبىر شارت قويىپ كوندى:
- سوناۋ شىعىسقا كەتىپ بارا جاتقان ۇيرەك ەرتە ۇشادى. ءتورت جارىمدا مايانىڭ ۇستىندە بولۋىمىز كەرەك. ۇشتە وياتامىن. ويانباعاندارىڭدى تاستايمىن دا جۇرە بەرەم.
- بولسىن، ەلاعا، بولسىن! تۇسپالداپ تۇرعانىڭ مەن عوي، ويانباسام وبالىم وزىمە. قالىپ-اق قويايىن...
- سيراعىڭنان سۇيرەسەم دە الىپ كەتەم.
وعان دا كوندىم.
ۇزاماي الما ءيىسى اڭقىپ، مۇرنىڭدى جارىپ تۇرعان جىپ-جىلى ۇيگە كىردىك-اۋ، ايتەۋىر... وسى كۇنى سول ادەتتەرى ساقتالدى ما، جوق پا، بىلمەيمىن، ول كەزدە الماتى وبلىسىنا قارايتىن قازاق اۋىلدارىنىڭ بارىندە دە ساندىقتا ساقتالاتىن الما بولۋشى ەدى. جەپ كورگەن ەمەسپىن، ال، ەندى ءيىسى! سول كەزدەگى جامان ۇيلەردىڭ ىشىندە المانىڭ پىسكەن كەزى ساقتالىپ قالعانداي سەزىلۋشى ەدى. ءوزى سالماعىنان ءوزى مايىسىپ تۇرعان الما باعى كوز الدىڭا كەلەتىن.
«ءۇي جولداستار» ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز شام جارىعىندا كوردىك. ءۇي يەسى ماناعى موسقالداۋ داۋىستى دەگەن ايەل بولىپ شىقتى. اشاڭ ءجۇزدى، ءالى دە اجارلى، ارشىندى، ايبارلى جارالعان ادام. كورگەن جەردەن قۇرمەت كورسەتكىڭ كەلىپ تۇراتىن جاراتىلىسى بار. اتى جامال ەكەن.
ماناعى دەر كەزىندەگى ايەل دەگەنىمىز وسى ءۇيدىڭ كەلىنى، اتى، بۇل ەلدە گۇلسىز ايەل اتى سيرەك كەزدەسەدى، ەركەگۇل ەكەن. بۇل دا اق جارقىن، جۇعىمدى جارالعان، سۇيكىمدى ايەل. جۇبايى مايدانعا الىنعالى ءۇش جىل، اق قاعاز دا جوق، قارا قاعاز دا جوق...
- ال، ەندى ويىن-قالجىڭ ءوز الدىنا، شىن ءوز الدىنا، شەشىنىڭىزدەر، جىگىتتەر. سۋ كيىمدەرىڭىزدى تاستاپ تورگە شىعىڭىزدار، - دەدى جامال اپاي.
ءبىر عاجابى وسى ەكى ايەلدىڭ ەكەۋىنە دە سۋ جۇقپاعان سياقتى. ەركەگۇل سىرتقى كيىمدەرىن تاستاي سالا ساماۋىردى كوتەرىپ دالاعا شىعىپ كەتتى. جامال اپاي اۋىز ۇيدە بىردەمەلەردى اينالدىرىپ ءجۇر. جاۋراۋ تۇگىل توڭازىماعانداي.
مەن بوتينكەلەرىمدى شامالى عانا سىلكىپ قالىپ ەدىم، بىلش ەتىپ تابالدىرىققا سوعىلىپ بارىپ قىلجيدى. ەكەۋىنەن شولەيتتى جەردە كەزدەسە قالسا ەكى تۇيەنى سۋارۋعا جەتەتىن سۋ سورعالاي باستادى.
- شىراعىم، پالتوڭدى ماعان بەرشى، پەشكە جاۋىپ قويايىن، - دەپ جامال اپاي مەنىڭ پالتومدى الا بەرگەندە ۇيگە كىرگەن ەركەگۇل:
- ءسويت، اپا... تۇيەنىڭ سۋ بولعان جابۋىن پەشكە ءبىر ءتۇن جاۋىپ قويساڭ تاڭ اتقانشا كەۋىپ قالاتىن ەدى عوي، - دەدى.
بۇل ماعان اتىلعان وق.
قالجىڭ ورىستەپ كەتسە جالعىز بولمايىن دەپ مەن:
- مىنا كىسىنىڭ جاۋابىنا دا ورىن قالدىرىڭىز، - دەدىم. سودان كەيىن ەندى ەركەگۇلدىڭ وزىنە تيىسكەلى اۋزىمدى اشا بەرگەندە ەركەگۇل:
- اعاي-اي، تۇرا تۇرىڭىزشى. مىنا كىسى مۇحتار اعاي ەكەن عوي! - دەدى.
بۇل كەزدە مۇحتار سىرت كيىمدەرىن شەشىپ، «قۇسقا كورسەتپەيتىن» كەپكەسىن تاستاپ، مۇحتاردىڭ وزىنە ەداۋىر ۇقساستىعى بار قالپىنا كەلىپ قالعان ەكەن، جاس ايەل تاني كەتىپتى.
- مۇحتار اعا، كەشىرە كورىڭىز... وزىڭىزگە قاداپ ەش نارسە ايتپاساق تا، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا ايتىلمايتىن بىردەمەلەر ايتىلىپ-اق كەتكەن شىعار، كەشىرە كورىڭىز...
- جوق، اينالايىن، كەشىرىم سۇراۋعا تۇك سەبەپ بولعان جوق. مەن سونداي قارلى جاڭبىردا قاباق شىتپاعاندارىڭا ءارى قۋانىپ، ءارى قىزىعىپ كەلە جاتتىم. ارالاسا كەتۋگە ۇلكەندى-كىشىلى بىرىڭە لايىقسىز سوقتىعىپ قالامىن با دەپ اۋزىمدى اشپاي، ىشتەي قالجىڭداسىپ وتىردىم دا ۇندەمەدىم. مىناعان، بۇل عابيت دەگەن اعاڭ، سەن تايىنبا دەپ يتەرمەلەپ ەدىم، بۇل وپ-وڭاي جەڭىلىپ قالدى... اناۋ تۇگىنە تۇك جۇقپاي تەرگە بارىپ، سۇقسىر العان قارشىعاداي شانشىلىپ وتىرعان ەلۋباي اعاڭ... ول بولسا پويىزدان تۇسە سالا كەتىپ وتىردى.
ەركەگۇل اۋىز ۇيدە ءبىزدىڭ كيىمدەرىمىزبەن اۋرەلەنىپ جۇرگەن ەنەسىنە داۋىستاپ:
- اپا-اۋ، ءوزىڭ ايتا بەرەتىن، عايىپ-ەرەن، قىرىق شىلتەندى تۇگەل شاقىرىپ اكەلىپسىز ۇيگە... بەرى كەلشى، بەرى كەلشى، اپا! - دەدى.
- ەستىدىم، اينالايىن. ءبارىن دە ەستىپ، ورنىمنان قوزعالماي قالدىم... امان-ساۋ بولدىڭىز با، مۇحتار اعا! - دەپ ەكى قولىن بىردەي سوزدى.
مۇحتار قازاقتىڭ ءبىرىنشى ءنومىرلى جەنتەلمەنى، تۇرا كەلىپ امانداستى. ءتورت قوڭىرقاي قولدار توعىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى ۇزاعىراق قىسىپ قالىپتى. مۇحتار ەتىگىن تاستاپ ۇلگىرگەن، جالاڭ اياق. بالاقتارىنان سۋ سورعالاپ، جىگى اشىلعان ەدەن تاقتايلاردىڭ اراسىنا قاراي جىلانداي جىلجىپ بارادى.
جامال اپايعا مەن قولىمدى ورنىمنان تۇرماي ۇسىندىم. باسىمدى دا يدىم. شىن جۇرەكتەن قۇرمەتتەگەن قالپىم جۇزىمە دە شىققان بولۋ كەرەك. قولدارىن قىسىپ وتىرىپ:
- جامال اپاي، مۇحتار اعاڭنان اققان سۋ ارىقتاي بولىپ بارادى، مەن تۇرىپ امانداسسام، مەنەن سورعالاعان سۋ ءسىزدىڭ شابىندى كولدەي بولادى، -دەدىم.
جامال اپاي «ىشتەڭە ەتپەس» دەپ از عانا ەزۋ تارتتى دا، باسقا ءسوز قاتقان جوق. توردە وتىرعان ەلاعاڭا بارىپ امانداستى. سودان بىزگە قاراي ورالا بەرىپ:
- سىزدەر ەكەۋىڭىز دە بالاقسىزدارىڭ بار شىعار، شالبارلارىڭىزدى شەشىپ بەرىڭىزدەرشى ماعان، كەپتىرىپ بەرەيىن، - دەدى. مەن شەشە باستادىم، مۇحتار بوگەلىپ بارىپ شەشتى. جامال اپاي مۇحتار ەكەۋىمىزگە ەكى كورپە اكەلىپ بەردى. - جامىلىپ تورگە شىعىپ وتىرىڭىزدار.
ومىرىندە ءبىرىنشى رەت يىقتارىندا كورپە، ەكى جالاڭ سيراق، ەكى جالاڭ اياق جازۋشى ءبىرىنشى كەزدەسىپ وتىرعان ءۇيدىڭ تورىنە بارىپ وتىردى.
شاي ىشىلە باستاعاندا ءۇش ەركەك، ەكى ايەل ەدىك. شاي اياقتالا بەرگەندە ون بەس ايەل، ءۇش ەركەك بولىپ قالدىق. ەكى دومبىرا، ءبىر سىرناي كەلدى.
بۇل ارانىڭ ايەلدەرى قالاعا ءجيى قاتىناسادى ەكەن. الماتىدا بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردىڭ بارىنە تانىس. العاش قويىلعان وپەرالارعا بارعان ادام ءبىر-ءبىر ءان الىپ كەلەتىن كەزى. بۇلار دا سول وپەرالاردىڭ اندەرىن تۇگەل بىلەتىن بولىپ شىقتى.
- مۇقا، كەلىندەرىڭىز سىزدەردىڭ قۇرمەتىڭىزگە كونسەرت بەرگەلى جينالىپ كەلىپتى. اۋىلدىڭ «التى اۋىز» دەيتىنى دە سول بولار. سودان كەيىن ەلەكەڭنىڭ «ناق-ناعىن» ەستۋگە قۇمارتىپ وتىرعاندار دا از ەمەس، - دەدى جامال اپاي.
كونسەرت باستالىپ كەتتى. بۇل كەزدەگى قازاق وپەرالارىنىن بارى دە قازاقتىڭ قولتۋما اندەرى مەن ءوز كۇيلەرىنەن قۇراستىرىلعان ەكەن. سول وپەرالاردان كۇندە ەستىپ جۇرگەن اندەرىمىزدىڭ ءوز توپىراعىندا، ءوز ساحناسىندا ءوز داۋسىمەن، وركەسترسىز سالعانداعى اسەرى ءبىزدى باياعى اۋىلعا، «التىباقان» باسىنا اپارىپ تاستاعانداي ەدى. ءاربىر ونەردىڭ بۇگىنگى كورىنىسى مەن سەنىڭ كوكىرەگىندە ساقتالعان ءتۇپنۇسقاسىن سالىستىرا وتىرۋ اشەيىن ەرمەك ەمەس ول. بار مەن جوقتىڭ، اسىل مەن جاسىقتىڭ مولشەرىن سالىستىرۋ ارقىلى عانا تانىلماق.
دالا قىزىنىڭ ەلىنە ەركەلەگەن، جەرىنە ەركەلەگەن، نازدانعان، قايعىرعان، قارعاعان ۇندەرى تازا كۇيىندە، انايى ءسابي كۇيىندە ەستىلەدى. مۇڭمەن بىرگە جىگەر دە بار. جالىنىشىمەن بىرگە جالىنى بار. جان تازالىعى، ساۋداعا سالماس ار-ۇيات تازالىعى بار. سەن دە سونداي كىرشىكسىز تازالىعىڭمەن تىنداساڭ عانا ءلاززات الاسىڭ. ءبىز ءبىر ءسات وسىنداي جايدا بولدىق.
بۇل ايەلدەردە وپەرالىق داۋىستار جوق، ارينە. ءبىراق ءان ىرعاعىمەن بىرگە تولقىنداعان ادال جان، ارلى جۇرەك بار. ساعىنىش مۇڭى دا بار، كۇتۋ دە بار، سەنىم دە بار. سوعىس تۇسىنداعى ەرلىك، قايرات-جىگەر اندەرى تۇگەل. باياعى «اينالايىن، قاراعىم، ساۋلەتايىمدار» جوق. كۇيدىم-جاندىم، قۇشاق قۇمارلىعىنا تىيىم سالىنعانداي، ءبىرىنىڭ اۋزىنا تۇسكەن جوق. سول بەتكە قاراي جەتەلەيتىن كەيبىر ەسكى اندەردى قولدان يلەگەن جاڭا ولەڭدەرمەن ايتادى.
قىزىعى مىنادا عوي: بۇل ۇيدە توزىعى جەتپەگەن ءبىر نارسە جوق. دومبىرانىڭ ىشەگىنە دەيىن تۇيىنشەك-تۇيىنشەك. قايعى-مۇڭسىز ءبىر جان جوق بۇل ۇيدە - بىرەۋدىڭ اكەسى، بىرەۋدىڭ بالاسى، بىرەۋدىڭ جارى سوعىستان قايتپاي جاتىر. سالعان اندەرى دە، اق جارقىن جۇزدەرى دە سول قايعى-مۇڭعا قارسى ۇستاعان قارۋلارى سياقتى. مانا كەلە جاتقاندا جامال اپاي «جابىعا بەرسەڭ ءوزىڭ جابىعا اينالاسىڭ» دەگەنى مەنىڭ ەسىمدە وسى ماعىنادا قالا باردى.
ايەلدەر بىزگە تولىق ماعىناسىندا كوڭىل تولارلىق كونسەرت بەردى دە، ءارى بەتى جارىق، ءارى ۇزىك ىشەكتى دومبىرانى ەلاعاڭنىڭ الدىنا اكەلىپ قويدى. ەلاعاڭ دومبىرانى بىرەر قاعىپ قالدى دا:
- ادەيى مەنىڭ داۋسىما ارناپ جاسالعان دومبىرا ەكەن، -دەپ جۇرتتى ءبىر كۇلدىرىپ الدى. جارتى ساعات «اق سۇڭقار»، «اق ايشالارىمەن» ءبىراز اينالدىرىپ ەدى، اياعىندا «ناق-ناققا» كوشپەسكە امالى قالعان جوق.
- «ناق-ناق!»
- «ناق-ناق!» - دەگەن ايەلدەر قويمادى ەركىنە.
- ال، ەندەشە «ناق-ناق!»
- سويلە دەسەڭ سويلەيىن ءسوز كەلگەندە... ە-هاۋ!..
مەنىڭ بىلۋىمشە «ناق-ناق» ءسوزسىز ەلاعاڭنىڭ ءوزى شىعارعان ءان، ءوزى شىعارعان ولەڭ. مۇنداي ءاندى، مۇنداي ءان تەكستىن ءوزى ىڭىلداپ، دومبىراسى دىڭىلداپ وتىرىپ، مىڭ رەت بۇزىپ، مىڭ رەت تۇزەمەسە جاساپ شىعارۋى مۇمكىن ەمەس. مەن 16-18- جىلداردا ەلاعاڭنىڭ ەلىندە بولدىم. تالاي-تالاي شىلدەحانا، تويلاردا قوستاناي ەلىنىڭ اندەرىن ەستىدىم. سوندا «ناق-ناقتىڭ» ءوزى تۇگىل، الىستان ۇقسايتىن ءان ەستىگەن ەمەسپىن. 23-26- جىلداردا ەلاعاڭ دا، مەن دە ورىنبوردا وقىدىق. «ناق-ناق» سول كەزدە تۋدى، سول كەزدە تۇگەل اياقتاندى.
«ناق-ناقتىڭ» ءانى دە، ولەڭى دە قىزىق. ولەڭى 11 بۋىندى قارا ولەڭ ولشەمىنەن باستالادى دا 12-13 بۋىندى ولەڭگە اۋىسىپ، اياعىنا قاراي 7 بۋىن، 4 بۋىن، 2 بۋىنمەن تىنادى. مىسالى:
سويلە دەسەڭ سويلەيىن ءسوز كەلگەندە - ە-هاۋ (11-12 بۋىن)
كيەر كويلەك شارۋا بوز كەلگەندە، تاماشا-اۋ... (13-14 بۋىن). دەنىڭ ساۋ ما، قۇداشا-اۋ؟ (7 بۋىن).
توبىلعىنى تۇبىنەن قازىپ الدىم، بىلق-بىلق (13 بۋىن).
بودەنەنىڭ ەتىنەن ازىق الدىم، سىلق-سىلق (13 بۋىن).
اباي، قىزدار اباۋباق (7 بۋىن). تىرناماقتاي تۋاي تاق (7 بۋىن)، قىر باسىندا قىز ويناق، (7 بۋىن). كۇندىز ءماجىلىس، تۇندە ويناق (7 بۋىن)، ەكى ماناق (4 بۋىن) ناق-ناق (2 بۋىن).
«ناق-ناق» حالىقتىق ولەڭدەرگە دە، اندەرگە دە ۇقسامايدى. ولەڭنىڭ ىشىندە «تىرناماقتاي، تۋاي تاق، ەكى ماناق» دەگەن سياقتى بۇلىڭعىر سوزدەر دە بار. مەن «تىرناماقتاي تۋاي تاق» دەگەندى تىرناداي شۋلاپ دەگەن ماعىنادا تۇسىنگىم كەلەدى. ال، ەندى «ەكى ماناق، ناق-ناق» دەگەن سوزدەر، داۋسىز، ويدا بۇرىن تۋعان ءان ىرعاقتارىنىڭ، قازاقشا ايتقاندا بوس قالعان قۋىس-قۋىستارىن تولتىرۋعا الىنعان. سونىسىنىڭ ءوزى ءاننىڭ اتىنا اينالىپ كەتكەنى ءان شىعارۋشىنىڭ قۇندى ءبىر تابىسى بولعانى دا!
مەن «ناق-ناقتىڭ» ولەڭىن تۇگەل كەلتىرىپ وتىرعانىم جوق، كوركەمدىك قۇرىلىسىنداعى ەرەكشەلىگىن كورسەتكىم كەلدى. مەنىڭ ويىمشا «ناق-ناقتىڭ» ەرەكشەلىگى سونشا، مۇنداي ولەڭ دە، مۇنداي ءان دە ەكىنشى رەت قايتالانبايدى، ەشكىم قايتالاي المايدى. ونىڭ سەبەبى «ناق-ناقتىڭ» انىنە بۇرىنعى ولەڭ ولشەۋلەرىنىڭ ءبىر دە ءبىرى سىيىسا المايدى.
ەلاعاڭ «ناق-ناعىمەن» تاعى جارتى ساعات ۇستادى. ساعات تۇنگى ەكى جارىم بولىپتى.
- كيىنە باستاڭدار! - دەدى ەلاعاڭ. جىلى ۇيمەن، جىلى ءجۇزدى، باۋىرمال جۇرەكتى ادامدارمەن جىرتىلىپ ايرىلارداي بولىپ كيىنە باستادىق.
كول جاعاسىنا جەتكەن سوڭ بىزگە:
- ۇشەۋىمىز ءۇش مايادا بولەك-بولەك وتىرامىز، - دەدى ەلاعاڭ. - ايتپەسە سەندەر ءبىر-ەكى ۇيرەك قۇلاعان سوڭ سونى ماقتانىش كورىپ، سوزگە اينالىپ كەتەسىڭدەر. اندا جۇرگەندە بويىڭ كورىنبەسىن، دىبىسىڭ شىقپاسىن!
سودان كەيىن ەلاعاڭ ءۇش مىلتىقپەن ءۇش جول قاپشىقتى ءبىر ماياعا اپارىپ تاستاپ كەلدى. ەكىنشى كەزەكتە مۇحتاردى، ءۇشىنشى جولى مەنى ارقالاپ اكەتتى. سۋ مۇزداي سۋىق. تەرەڭدىگى تىزەدەن عانا بولعانىمەن استى باتپاق. بىزدە سۋعا كيەر ەتىك جوق دەپ ەلاعاڭا ۇيدەن شىقپاي تۇرىپ ايتقامىز.
- سۋدان ءوزىم كوتەرىپ وتكىزەمىن دە ءبىر مايانىڭ توبەسىنەن ءۇي جاساپ بەرەمىن. ۇيرەك-قاز الدىڭا كەلىپ قونادى. جامباستاپ جاتىپ اتا بەرەسىڭ، - دەگەن ەلاعاڭ.
ءبىز ەلاعاڭنىڭ ءسوزىن قالجىڭ كورىپ ەدىك، قالجىڭ ەمەس، شىن بولىپ شىقتى. جاعادان جەتپىس مەتر جەردەگى ماياعا ەلاعاڭ ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە ءۇش رەت بارىپ ورالدى. مايالاردىڭ اراسى دا سونداي جەر. مۇحتار ەكەۋىمىز ەكى شەتكى مايادامىز، ەلاعاڭ ورتاداعى ماياعا ورنالاستى. ورنالاستىرىپ بولعان سوڭ، مۇحتار ەكەۋىمىزدىڭ مىلتىقتارىمىز بەن جول قاپشىعىمىزدى اكەلىپ بەردى. مەنىڭ نارسەلەرىمدى اكەلىپ بەرگەندە ەلاعاڭ مىناداي ءامىر بەردى:
- ەندى جارتى ساعاتتان كەيىن ۇيرەكتەر ۇشا باستايدى. بىرەۋى ۇيا سالام دەپ قالپاعىڭا كەلىپ قونسا دا اتپا! ول جەرگىلىكتى ۇيرەك. باتىس جاقتان توپ-توبىمەن كەلە جاتقان ۇيرەكتى اتامىز. اتا باستايتىن كەزدە مەن دارىلداق كەرنەيمەن بەلگى بەرەم. ۇمىتىپ تا قالما، ۇيىقتاپ تا قالما!
- ءبارىن دە ايتقانىڭىزداي ورىندايمىن، ەلاعاسى!
- جوق، ايتقانىڭدى ورىنداۋعا كەلگەڭدە سەنەن مۇحتار جاقسى!
- ەلاعا-اۋ، مۇحتارمەن سالىستىرعاندا مەن كوش ىلگەرى اڭشى ەمەسپىن بە!
- كوش ىلگەرى ەكەنىندى اۋەلى اڭشىلىقتىڭ ءتارتىبىن ساقتاۋدا كورسەت!
- بۇلك ەتكىزبەي ورىندايمىن، ەلاعا. ەندى كىشكەنە وتىرىڭىز، تەمەكى تارتايىق.
- مىنە، مىنە، سەن اڭشىنى وسىلاي بۇزاسىڭ! سەنى قالەكەڭ ەركەلەتىپ قويدى دا، وزگەمىزدىڭ ايتقانىمىز قۇلاعىڭا كىرمەيدى. بۇگىن مەن ونى سەنەن بولەك ورنالاستىرامىن.
- ويتپەڭىز، ەلاعا. قايسىمىزبەن بىرگە ورنالاسامىن دەسە دە ەركى ءبىلسىن.
ەلاعاڭ كەتكەن سوڭ مەن مايانىڭ قۇس كەلەر جاق شەكەسىنەن ۇڭعىپ بارىپ ۇيا جاساپ الىپ ەدىم، جىلىنا باستادىم. كەشىرەك شاۋىپ، كەپتىرىپ ۇيگەن كوكشە قۇراقتىڭ ءيىسى دە كوپتەن بەرى مۇرنىما كەلگەنى وسى. جىلىنا باستادىم دەۋ مەن ءۇشىن ۇيىقتاپ كەتىپپىن دەۋدىڭ استارلاپ ايتقان بالاماسى عانا عوي - ۇيىقتاپ قالىپپىن. ەلاعاڭنىڭ كەرنەيمەن بەلگى بەرگەنىن ەستىمەپپىن. ولار مۇحتار ەكەۋى اتىستىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتىپ، مەنىڭ ۇيامنان جارتى ساعات بويى ءۇن شىقپاعانىن اڭداماپتى دا.
ءدال توبەمنەن مىلتىك داۋسى ءۇش رەت قات-قابات گۇرسىلدەگەندە ويانىپ كەتتىم. ەلاعاڭ تاعى اتقىلايىن دەپ وتىر ەكەن، مەن مىلتىعىمدى كوتەرىپ «بارمىن» دەگەن بەلگى بەردىم. ەلاعاڭ ماعان جۇدىرىعىن ءتۇيدى.
ۇيرەكتەر لەك-لەگىمەن تومەن ۇشىپ كولگە قۇلاي قونىپ جاتىر. مۇحتار مەن ەلاعاڭ مايالارىنىڭ اينالاسى ەداۋىر شۇبارتىپ قالعانداي ەكەن. مەن دە اتا باستادىم. تومەن ۇشىپ كولگە توبىمەن توڭكەرىلە بەرگەن ۇيرەكتىڭ از عانا الدىن الا مىلتىقتىڭ قوس قۇلاعىن بىرىنە-ءبىرىن جالعاستىرا تارتىپ ۇيرەنسەڭ، بۇل وسى كۇنى ادام يلانبايتىن قىرعىن. مۇنداي توپتانعان ۇيرەك تۇقىمى ۇشەۋىمىزگە دە ءجيى كەزدەسىپ قالىپ، سيرەپ كەتىپ بارادى. ەلاعاڭ ۇيرەك توبىمەن قۇلاپ جاتسا دا قوزعالمايدى، قاز قۇلاسا مايادان تۇسە سالا ۇمتىلادى. الىپ كەلىپ مايانىڭ ۇستىندە باۋىزدايدى. «جارالانعان قۇستى ازاپتاماي، تەزىرەك ولتىرگەن دۇرىس!»
قارلى-جاڭبىرلى، بۋالدىر-بۇلىڭعىر تاڭ الدى. باتىستان شىعىسقا قاراي توپتانىپ اعىلعان ۇيرەك-قاز، اققۋ، تىرنالار مىڭداعان كيلومەتر جول بويىندا ەكى رەت - جازعىتۇرىم جانە كۇزدىكۇنى ۇلكەن قىرعىنعا ۇشىرايدى. جازعىتۇرىم، ەڭ كەمى ەكى جەتى قۇس جولىنداعى ەلدەردىڭ بارلىق اڭشىلارى بىزگە ۇساپ، ەرتەلى-كەش، قارلى-جاۋىندى، قالىڭ تۇماندى، بۋالدىر-بۇلىڭعىر كۇن رايىن تىلەپ، قازىر ءارقايسىسى ءبىر تاسادا وتىر. كۇزگە قاراي تاعى ەكى جەتى وسىلاي بولدىق.
تاڭەرتەڭگى جەتىدە ءالى تاڭ اتپاعانداي سەزىلەدى، قاراڭعى. سەگىزدەن اسقاسىن دا اتۋدى توقتاتا المادىق، قۇس بەيشارا اعىلا بەردى. جاعا جاقتان بىرەۋ ايعاي سالدى. تانىس داۋىس - قاليبەك! قايران قاليبەك! قايران قالەكەڭ!
قالەكەڭ مەنىڭ تۇسىما جاقىنىراق كەلىپ تۇر ەكەن. مەن باسىمدى كوتەرىپ «ماعان كەل!» دەپ قول بۇلعادىم. ەلاعاڭ دارىلداق كەرنەيىن ءۇش رەت دار-دار ەتكىزىپ ماعان قاتال سوگىس جاريالادى. كەيىن ءبىلدىم - بىرەۋى باسىمدى كوتەرگەنىم ءۇشىن، ەكىنشىسى - قول بۇلعاعانىم ءۇشىن، ءۇشىنشىسى - بەيساۋات جۇرگەن بوگدە بىرەۋدى لۇقساتسىز ماياعا شىعارىپ العانىم ءۇشىن...
قالەكەڭ ىركىلمەي سۋعا ەتىگىمەن ءتۇسىپ جۇرە بەردى. جاقىنداي كەلە اياعىنداعى ۇزىن قونىشتى ەتىكتى تانىدىم - دۋانباسىنىڭ ەتىگى، باسىنداعى بوركىن تانىدىم - قۇنانبايدىڭ بوركى. قازىر ءوزى دە تولىق دەنەلى، بيىك كەۋدەلى، كەڭ جاۋىرىندى، جاۋىن سوعىپ تۇرعان جاعىنداعى كوزىن قىسىڭقىراپ العان ەكەن، اۋماعان قۇنانبايدىڭ ءوزى! ساحنادا ءوزى جاساعان قۇنانباي! قۇنانباي ورمەلەپ ماياعا شىعىپ كەلەدى.
- ءسوز قولىندى!
ماياعا شىعىپ العان سوڭ قالەكەڭ: «بەرى اكەل!» - دەپ مەنىڭ مىلتىعىمدى جۇلىپ الدى.
- كەلگەن قوناققا ورىن بەرەر بولار! - دەپ مەنىڭ ورنىما ورنالاسىپ الدى. - وزىڭە ورىن تاۋىپ ال! ءبىرىنشى اتقاندا تيمەسە مىلتىعىڭدى سۋعا لاقتىرىپ جىبەرەم!
ءارى اعا، ءارى قۇربى، ەركە شالعا نە ايتاسىڭ؟!
ۇيرەك ءالى قالىڭ ۇشىپ تۇرعان. قالەكەڭ ءبىرىنشى اتقاندا-اق ەكى ۇيرەك دوڭگەلەنىپ ءتۇستى.
- پاي-پاي، قاليبەك قۋانىشبايەۆ! - دەدى وزىنە-ءوزى.
- پاي-پاي، مۇسىرەپوۆتىڭ مىلتىعى! - دەدىم مەن.
- نە دەيسىڭ، ءاي؟
- پاي-پاي، قاليبەك قۋانىشبايەۆ دەيمىن...
- باسە، سولاي بولار. قۇي ءجۇز گرامدى!..
قالەكەڭ كەيدە قۇسقا تيگىزىپ، كەيدە كوك جىبەك شىمىلدىقتاي دىرىلدەپ-دىردەكتەپ تۇرعان جاڭبىرعا تيگىزىپ اتا باستادى. مەن سۋ وتپەگەن كوك قۇراق ماياعا اياعىمدى تىعا ءتۇسىپ، قالەكەڭە قارادىم دا جاتتىم.
قالەكەڭدى مەن تەاتر ساحناسىنىڭ ارۋاعىنداي كورەمىن. ارتيستەردىڭ تالايىنان: «قالەكەڭمەن بىرگە ويناعاندا ءوزىمىز قۇتىرىنىپ كەتەمىز، كەيدە بۇرىن ىستەي الماعان بىردەمەلەردى وپ-وڭاي ىستەپ كەتەمىز»، - دەگەندەرىن ىلعي ەستۋشى ەدىم.
جاڭا جازعان ساحنالىق شىعارمالارىن تەاترعا اپارىپ وقىعاندا قالەكەڭنىڭ الىستان وراپ، جانىندى اۋىرتپاي ايتاتىن ءار ءتۇرلى ەسكەرتپەلەرى جازۋشىعا دا كوپ وي سالاتىن ەدى. نە بولماسا، قابىلدانعان شىعارمادا قالەكەڭ ويناي قالسا، وزىنەن قانداي ولاقتىق كەتكەنىن جازۋشى ويىن ۇستىڭدە كورۋشى ەدى. تەگىندە، ارۋاق دەگەننىڭ بەرە الاتىن جاردەمى بولسا وسىلاي قولما-قول بولۋ كەرەك قوي. ونىڭ اتى - قاليبەك قۋانىشبايەۆ، قالەكەڭ بولۋ كەرەك!
قالەكەڭ - ورىسشا وقىماعان ادام. قازاقشاسىنىڭ ءوزى دە وقىعان دەۋگە ۇيلەسە بەرمەيتىن شامادا. تەگىندە، زاتى زەيىندى، زەرەك ادام - قاراپتان-قاراپ ءجۇرىپ ۇيرەنىپ كەتكەن بولۋ كەرەك. ءبىراق، ەندى ادام ومىرىنەن بايقاعاندارىندا، تۇيگەندەرىندە ءتۇپ جوق قوي، ءتۇپ جوق! ادام ءومىرىنىڭ ءارى زەرتتەۋشىسى، ءارى زەرگەرى سياقتى ەدى.
لەنينگراد، ماسكەۋ تەاترلارىندا «رەۆيزوردى» كورگەن ادام از ەمەس شىعار. ومىرىندە دۋانباسى دەگەندى كورمەك تۇگىل، ەستىمەگەن قالەكەڭ قالا باستىعىنىڭ بەينەسىن سول تەاترلاردان تومەن شىعارعان جوق. سوعىس جىلدارى الماتىدا سول ەكى استانانىڭ تالاي-تالاي باستى رەجيسسەرلارى كورىپ تاڭ قالاتىن ەدى. قالەكەڭ شەتەلدەرگە دە بارعان ەمەس. ۆەنەسيانىڭ كوزدەگەنى كىم، سەناتور دەگەنى كىم، بىلگەن ەمەس. سولاي بولا تۇرسا دا ۆەنەسيا سۇلۋى دەزدەمونانىڭ اكەسى برابانسيو مەن پادۋان تەنتەك قىزى كاتارينانىڭ اكەسى مينولانىڭ بەينەلەرىن بىرىنە-ءبىرىن ۇقساتپاي ەكەۋىن دە نانىمدى، ەكەۋىن دە تانىمال بەيتانىس ەتىپ شىعارۋ قالەكەڭنىڭ عانا قولىنان كەلدى. قالەكەڭ ءۇشىن ادام مىنەزىندەگى قالتارىستار مەن قۇبىلىستار قايتا-قايتا وقىلعان، قايتا-قايتا جاتتالعان كىتاپتاي ەدى.
مەنىڭ وسى كۇنگە دەيىن ەسىمنەن كەتپەي قويعان قالەكەڭ جاساعان اباي مەن ابايدىڭ اكەسى قۇنانبايدىڭ بەينەلەرى. بۇل دا ءبىر ناعىز دارىننىڭ سيقىرلى قۇدىرەتى بولار - قالەكەڭ بۇگىن ابايدى ويناسا - اباي، ەرتەڭ قۇنانبايدى ويناسا - قۇنانباي ەدى عوي!
مۇحتار جاساعان اباي دا، قۇنانباي دا اقىل-ويعا تەرەڭ، سيرات-كوپىردەن دە تايسالماي ءوتىپ جۇرە بەرەتىن كۇشتى ادامدار. اكە مەن بالانىڭ اراسىندا وي بيىكتىگى، سەزىم تەرەندىگى سىنالاتىن قىرقالار بار. اكە ءبىر باسپالداقتان ءتۇسىپ كەلەدى، بالا سول باسپالداقپەن جوعارى ورلەپ بارادى. ارادا اكەلىك پەن بالالىق ءداستۇرى بار. اكەنىڭ جەڭىلەرى، بالانىڭ جەڭەرى اتا-انانىڭ جۇرەكتەرىندە داق قالدىرماي ءوتۋى كەرەك. ءبىراق، ادىلەت جولىندا، تارتىس جولىندا كەلىسىم جوق، ىمىراشىلدىق بولماسقا كەرەك. وسىنداي تار وتكەلدەرى كوپ، اياق باسقان سايىن دارىن سىنالار، تۇپتەپ كەلگەندە قاراما-قارسى بەينەلەردى جاساعاندا قالەكەڭ ءبىر سۇرىنگەن ەمەس. ابايىنا دا سەنەسىڭ، قۇنان-بايىنا دا سەنەسىڭ. قالەكەڭ ابايدى ويناعان كۇنى قۇنانبايدى كىم ويناسا دا ءىش تەرەڭدىگى جاعىنان قۇنانباي جەڭىلەدى. قالەكەڭ قۇنانبايدى ويناعان كۇنى سول تەرەڭدىك جاعىنان اباي جەڭىلەدى.
مەنىڭ ەسىمنەن كەتپەيتىن قالەكەڭ جاساعان تاعى ءبىر-ەكى بەينە بار... مۇمكىن، بەينەسىزدەردىڭ بەينەسى دەۋگە دە بولار. شاحمەت قۇسايىنوۆتىڭ «الدار كوسەسىندە» قالەكەڭ ءۋازىردىڭ رولىن وينايدى. سوندا ءۋازىردىڭ مىس قازاندى جالاپ وتىراتىن ءبىر جەرى بار. قازان جالاۋ دەگەن تۇك ەمەس قوي. قالەكەڭ سول تۇك ەمەستەن ەستە قالار ويلار تۋعىزۋشى ەدى. حان دەگەندەرىمىز، ۋازىر دەگەندەرىمىز كىم، كىمگە باعىنا بەرىپپىز، قانداي زاماندار باسىمىزدان ءوتىپتى؟ قالەكەڭ سونى ءسوزسىز-اق ۇلكەن سۇراۋ رەتىندە قويىپ وينايتىن ەدى.
«اقان سەرى - اقتوقتىدا» مىلقاۋدىڭ رولىن وينايتىن قالەكەڭ ماعان شىنداپ كەتسە اقاندى دا، باسقالارىن دا باسىپ كەتەردەي سەزىلەتىن ەدى. انايىلىق، كونبىستىك، مەڭىرەۋلىك تۇتقىنى ءبىر كەزدە زۇلىمدىقتى بار كۇشىمەن، جان كۇشىمەن، جۇرەك كۇشىمەن تۇگەل سەزىنگەندە سول توزعان قاۋىمدى تالقانداپ تاستارداي بولاتىن ەدى. مىلقاۋ بالۋان ءتىلى بار ادامنان اناعۇرلىم كوپ وي ايتاتىن.
قايران قالەكەڭ ءومىر بويى ويناعان رولدەرىندە ءبىر رەت سىنعا ىلىكپەي وتكەن جالعىز-دارا سەن ەدىڭ-اۋ!
اڭشى ايىزى قانارداي بولدى. قۇلاعان ۇيرەكتى ساناۋ ۇيات بولارداي كوپ. تۇسكە تارماسا كۇن دە اشىلدى، اتۋ دا توقتادى. مىلتىقتاردى ءسۇرتىپ، قۇرعاتىپ، كوكشە قۇراقتىڭ اراسىنا تىقتىق. ەلاعاڭ اتىلعان قۇستاردى جيناي ءجۇرىپ ماعان:
- سەن، ءاي، قالەكەڭنىڭ ەتىگىن كيىپ، اتقاندارىڭدى جيناپ ال! - دەدى. مەن مايادان ءتۇسىپ ەلاعاڭا ۇيرەك جيناستىم.
- ءۋاي، بەرى كەلىڭدەر! - دەپ مۇحتار ايعايلادى. - بەرى كەلىڭدەر!
مۇحتار داۋىسى كوڭىلدى شىعادى. ءبىرىنشى قازدى مانا مۇحتار تۇسىرگەن. ءبىز جاقىنداپ كەلگەن سوڭ:
- ءبىرىنشى تۇستىك ءبىزدىڭ مايادا بولسىن. ەلەكە، سەن قالەكەڭنىڭ ەتىگىن وزىنە اپارىپ بەر دە، ەكەۋىڭ بىرگە كەلىڭدەر. عابيت، سەن ماياعا قازىر شىعىپ ال دا، قال وسىندا. كانە، سوز قولىڭدى!
مۇحتار ۇيرەكتەرىن ءشوپتىڭ اراسىنا تامان ارەگىرەك تىعىپتى. قازى شالقاسىنان ءتۇسىپ، باسىن قايىرىپ اكەلىپ توسىنە سالىپ بەرىرەك جاتىر. قارتاڭ جولباسشىلاردىڭ ءبىرى بولۋ كەرەك، ۇلكەندىگى دۋاداقتان كەم ەمەس. كەۋدەسىن كەرە قۇلاعانداي جاپ-جالپاق.
- ال كەلدىك جانابىڭىزعا.
- حوش كەلىپسىز... عيززات، ۋا حۇرمەت، ۋا ەلتيفات!.. مىنانى كورەسىڭ بە؟
- كورىپ تۇرمىن. قيىر شىعىسقا ساپار تارتقان بارلىق قاز اتاۋلىنىڭ گەنەرالى بولار!
- مارشالى!.. الدىڭعى جاعىنان ءبىر مەتر الا تارتىپ جىبەرىپ ەدىم، ءتاڭىرى جارىلقاعىر توڭكەرىلىپ ءتۇستى. تىلگە دە كەلگەن جوق.
- پاه-پاه! تىلگە دە كەلگەن جوق پا؟
- كەلگەن جوق.
- بۇل ەندى توي جاساۋعا تۇراتىن قاز بولدى.
- توي اۋىلدا بولادى، قازىر دەرەۋ، تۇستىك ازىرلەيىك.
ەكەۋىمىز تۇستىك ازىرلەۋگە كىرىستىك. جازۋشى كوڭىلى قوپارىلا كوتەرىلۋ ءۇشىن دە، قوپارىلا قۇلاۋ ءۇشىن دە كوپ نارسە كەرەك ەمەس. اتقانىڭ قاز با، ۇيرەك پە، سارشۇناق پا، ونىڭ ءبىر دە ءبىرى نە قۋانىشقا، نە مۇڭايىسقا سەبەپ بولا المايدى. اتتىڭ - تيگىزدىڭ! اڭگىمە وسىندا عوي. مۇحتاردىڭ كوڭىلى تاسىپ، توگىلىپ وتىرعان ءبىر كەزى ەدى.
ماياعا ورمەلەپ شىعىپ كەلە جاتقان قالەكەڭنىڭ بەلۋاردان جوعارى جاعى كورىندى. مۇحتار قولىن سوزا بەرگەندە قالەكەڭنىڭ ارت جاعىنان ارس ەتىپ قالعان قاسقىر قالەكەڭدى كەيىن قاراي جۇلقىپ قالعانداي بولدى. قالەكەڭ ايعاي سالدى:
- ەلۋباي، ەلۋباي! قاسقىر، قاسقىر! - دەدى دە تىنىپ قالدى. سودان كەيىن ءۇن شىعارماي سۇلاي كەتتى. جامان ساستىق. مايانىڭ ەتەگىندە ەلۋبايدىڭ داۋسى شىقتى. - كەت-اي، كەت! ءا!.. كەڭىردەگىڭ ءتۇستى مە قولعا! ءها! ءهاپ!
مايانىڭ ەتەگىندە، تىزەدەن جوعارى سۋدا ادام مەن قاسقىر جان تالاسىپ الىسىپ ءجۇر. بىرەسە قاسقىردىڭ ىرىلى مەن ىرسىلى باسىم شىعادى، بىرەسە ادامنىڭ اقىرعانى، ايعايى باسىمىراق شىعادى. كەيدە قاسقىر مەن ادام داۋسى ارالاسا شىعادى. توبەدە تۇرعان ءبىز ادامدى دا كورە المايمىز، قاسقىردى دا كورە المايمىز. قالەكەڭدى قولىنان تارتىپ مايانىڭ توبەسىنە شىعارىپ الدىق. «قالەكە، قالەكە!» دەيمىز، قالەكەڭ قاباعىن تىرجيتادى، دىبىس بەرمەيدى.
ءبىر كەزدە ادام مەن قاسقىردىڭ الىس-جۇلىسى باسەڭدەپ، قاسقىردىڭ اۋەلى قىلعىنىپ-ىرىلداعانى، ۇزاماي سۋدى بورىلداتىپ تۇنشىققان، قۇمىققان دىبىسى كەلدى. مايانىڭ ۇستىنە ەلاعاڭ شىعا كەلىپ:
- مۇقا، قاسقىردىڭ ءۇنى ءوشتى! بايلانىڭىز، - دەدى.
قالەكەڭ باسىن كوتەرىپ الىپ:
- شاينا! - دەدى وعان.
ويىن ەكەنىن ءبىز سوندا عانا تۇسىندىك.
مانادان بەرگىنىڭ ءبارىن ىستەپ جۇرگەن ادام دا، قاسقىر دا جالعىز ەلاعاڭ ەكەن. ءبىز اڭ-تاڭ بولىپ اۋزىمىزدى اشىپ قالىپپىز.
اسىرەسە مۇحتار شەكسىز تاڭدانعان ەكەن:
- مىنە، ارتيست! مىنە، ەلاعاڭ! - دەدى مۇحتار. - تابان اۋزىندا تاپقان قانداي عاجاپ دراما، قانداي قاندى ايقاس! ءوزىم كورمەسەم يلانباس ەدىم. باسقالاردىڭ ويىنا ءومىر بويىندا ءبىر كەلمەستى تابان اۋدارماي سۋىرىپ سالۋ قانداي تاپقىرلىق!
- ەلۋباي ءارتىس قوي يت، سەگىز قىرلى ارتەس! مەنى اياعىمنان دەمەپ ماياعا شىعارا بەرىپ، ارت جاعىمنان «ارس» ەتىپ قالعاندا مەن دە جامان ساستىم. اۋماعان قاسقىر! ارتىنان: «ە، ەلۋباي انت ۇرعاننىڭ ويى بىردەمەگە كەتكەن ەكەن. مەن ارالاسسام ءبۇلدىرىپ الارمىن» دەدىم دە، قۇلاي كەتتىم... - دەدى قالەكەڭ.
ەكى اتاقتى ارتىستەرىمىزدىڭ ءبىرىن-ءبىرى ءسوزسىز تۇسىنە كەتكەنى ءبىزدى تاعى تاڭداندىردى.
تۇستىگىمىز ەڭ بەرىسى «توقال قاتىننىڭ» تويىنان كەم بولماي ءوتتى. ءۇش جىلعا سوزىلىپ بارا جاتقان سوعىس كەزىنىڭ كۇيزەلىستەرىن «قاتىن-بالاعا» قالدىرىپ، بوي جازىپ قايتۋعا شىققامىز. كوسىلتە ءبىر سەرۋەندەيىكشى دەسكەمىز. ەندى، مىنە، اۋىلدا بولدىق. قالەكەڭ دە كەلدى. مۇحتار بار، ەلاعاڭ بار. ەلاعاڭ جوق جەردەن ويىن كورسەتتى. قۇس كوپ. اتقان وعىڭ دالاعا كەتپەيتىندەي كوپ. سەرۋەن دەگەن وسى ەمەس پە! ەركەلىكتى كوتەرە بەرمەيتىن سوعىس ۋاقىتى «جەتەر، جىگىتتەر!» دەگەندەي ءبارىمىزدىڭ ويىمىزدا اۋىزعا جاقىن وتىر ەكەن.
- قاشان قايتامىز؟ - دەدى قالەكەڭ.
- قايتقان دۇرىس بولار، - دەدى مۇحتار.
اڭشى تورتەۋ، اتىلعان قاز ۇشەۋ-اق ەدى، كەشكە قاراي تاعى ءبىر قاز اتىپ الدىق تا، قالاعا قايتىپ كەتتىك...
عابيت مۇسىرەپ
