تابىلماعان مەكەن - اڭگىمە
«ە، قۇداي،- دەدى ارۋاقتارعا كۇبىرلەي ءجۇرىپ سىيىنعان ۋازيپا،- وسى جەردە تۇراقتاساق ەكەن».
شىنىندا دا بۇل بەكەت ۋازيپانىڭ ۇزىن ومىربايمەن وتاسقان ون ءۇش جىلىنىڭ ىشىندەگى ون جەتىنشى جاڭا قونىسى بولاتىن. ۇزىن ءومىرباي ۋازيپانىڭ ءۇشىنشى كۇيەۋى ەدى دە، ۋازيپا ۇزىن ءومىربايدىڭ ءتورتىنشى ايەلى ەدى.
ەكەۋىنىڭ العاش قوسىلعان كەزى ۋازيپانىڭ ءالى كۇنگە كوز الدىندا. ول كۇندەردە ءوزى وتىزدىڭ مول ىشىندە بولسا دا، قۇرساق كوتەرمەگەندىكتەن ەكى بەتىنەن قانى تامعان كورىم كەلىنشەك بولاتىن. العاشقى قىزداي قوسىلعان كۇيەۋى سوعىستا حابارسىز كەتىپ، ونان كەيىن اعايىن-تۋعانىنىڭ قاقپايلاۋىمەن امەڭگەرى - تورىنەن كورى جاقىن كارى شالعا تيگەن. ال ءومىرباي بولسا، سوعىس اياقتالىسىمەن ەلگە قايتىپ، كولحوزدىڭ بريگاديرى بولىپ ىستەدى. ول بىردە كوكتەمگى ەگىس بريگاداسىنا اسپاز ەتىپ ۋازيپانى تاڭداپ العان. مىنە، سول ءبىر شاقتاردا ەكەۋىنىڭ اراسىندا ىشتەي تۇنىپ، قاس قاعۋمەن عانا ۇعىسقان ىستىق قارىم-قاتىناس تۋدى. ۋازيپا تاماقتىڭ بار ءدامدىسىن ءومىربايعا عانا ساقتاپ، ونىڭ ەگىس باسىنداعى قوسقا ءاربىر كەلۋىن ىنتىعا كۇتەتىن. ءبىر كۇنى ەرتەڭگىسىن كوزى شاتىناپ شاراسىنان شىعىپ، ءجۇزى قاپ-قارا بوپ توتىققان ءومىرباي قوستىڭ الاسا ەسىگىن موينىنا ءىلىپ الارداي ەڭكەيىپ ازەر كىردى. قولىنداعى جۋان توبىلعى ساپ قامشىسىن ءۇيىرىپ ءبىراز تۇردى دا:
- ۋازيپا، مەن قاتىنىمدى بۇگىننەن باستاپ قۋدىم، ەندى اناۋ ۇيگە ءوزىڭ يە بول،- دەپ كەلتەسىنەن ءبىر-اق ايتتى...
ەكەۋى قوسىلعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي-اق ءومىرباي بريگاديرلىكتەن ءتۇستى. وسىدان سوڭ ولاردىڭ كوشپەلى ءومىرى دە باستالعان.
سودان بەرى قايدا كوشىپ، قايدا قونبادى؟ قانداي عانا كولحوزدا تۇرمادى. ەگەر بۇلاردىڭ كوشى جۇرگەن جولدى ۇزىن ارقانمەن ولشەسە، ۋازيپانىڭ ەسەبى بويىنشا وزدەرى كوشىپ-قونعان ءتورت اۋداننىڭ جەرىن ەكى قايتارا بۋىپ تاستايتىنداي بولدى عوي. ءومىرباي قانداي جۇمىستى عانا ىستەمەدى؟ كوكتەم كەلدى تۇقىم سەبۋگە شىقتى، ەكى كۇننەن كەيىن-اق: «جوق، كەمپىر، ۇزاقتى كۇنگە توپىراق جۇتۋ ءومىر ەمەس»،- دەدى جۇمىستان باس تارتىپ، بوساپ تۇردى. پىشەن ۋاقىتى، شوپكە شىقتى، ءبىراز كۇن ىستەگەي سوڭ: «ۇزاقتى كۇنگە تاڭدايىڭ توبارسىپ، شومەلە كوتەرگەننەن مازاسىز ەشتەڭە بولماس، جوق، كەمپىر، بۇل دا ءومىر ەمەس ەكەن» دەدى...
وسىلايشا ول جۇمىستان جۇمىس تاڭداپ كولحوزدان كولحوزعا اۋىسىپ كوشىپ وتىردى. ۋازيپانىڭ تاعى ءبىر تاڭداناتىنى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مۇنىڭ كۇيەۋىن ەشبىر كولحوز باسقا ارتەل مۇشەلەرى سياقتى جىبەرمەيمىن دەپ قارسىلىق ەتىپ، ەش ۋاقىت جولىنان توقتاتقان ەمەس. بارلىق جەردە دە: «كەلسەڭ مۇشە تۇتامىز، كەتسەڭ مىسە تۇتامىز»، دەگەندەي راي بىلدىرەتىن. ءبىر كولحوزدا ءومىربايعا ءبىر وتار قوي تاپسىرىپ مالعا دا جىبەرىپ كورگەن. قوراعا جينالعان قىستىق ءشوپتى قارا كۇزدەن قويعا شاشىپ، قىس ورتاسىندا بۇكىل مالدى قىرىپ الا جازدادى، اقىرىندا: «جوق، كەمپىر، ەلسىز-كۇنسىز دالادا مالمەن كوشىپ-قونىپ ءجۇرۋ دەگەن ءبىز ءۇشىن ءومىر ەمەس-اۋ»،- دەدى جابىرقاعان ۇنمەن... وسىنىڭ بارىنە دە ۋازيپا ءبىر اۋىز قارسى ءسوز ايتپاستان كونىپ، ال كەتتىك دەگەن جەرىنە كوشىپ جۇرە بەرەتىن.
ەندى، مىنە، ءومىربايدىڭ ىزدەي-ىزدەي كەپ تۇراقتاماق بولعان جەرى وسى ءبىر شاعىن عانا بەكەت ەدى. جۇمىسى دا كولحوزدىكىندەي ەمەس، بەلگىلى ءتارتىبى بار، مەزگىلدى ۋاقىتپەن ىستەيتىن، جانعا جايلى - ون شاقتى ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى جۇمىرتقاداي عانا دومالانعان اعاش دۇكەندى تۇندە كۇزەتۋ.
- كەمپىر، بۇل جەر ناعىز جاننات ورتاسى: تەمىر جولىڭ انە، دۇكەنىڭ الاقانىڭدا، مىنە، بارىنەن دە جۇمىسىن ايتساڭشى، شەگەدەي بەرىك ءتارتىپ...
مۇنى ايتقان كەزدە ۇزىن ءومىربايدىڭ قولاعاشتاي ۇلكەن مۇرنىنىڭ ۇشى جىبىرلاپ، كوڭىرقاي جۇزىندەگى ءاجىم ىزدەرى تەگىستەلىپ جايناپ كەتتى. ولپى-سولپى، ەڭكەيىپ جۇرەتىن كەۋدەسىن كوتەرىپ، تەمەكى تۇتىنىن تاناۋىنان وتاربانىڭ بۋىنداي بۇرقىراتىپ قويدى.
كوشىپ-قونۋدان ابدەن ىعىر بولعان ۋازيپا كۇيەۋىنىڭ بۇل سوزىنە قاتتى قۋاندى. قونىس تەۋىپ، ءبىر جەردە تۇراقتاپ ۋ-شۋسىز ءومىر سۇرگەنگە نە جەتسىن.
بەكەت ورنالاسقان جەرى «تاۋدى بۇزىپ، تاستى جارعان» تۇركسىب تەمىر جولىنىڭ بويىنداعى ءبىر شاتقالدى تەرەڭ قۇزعا كىرە بەرىستەگى القىم ەدى. عاجاپ كۇبىلىسى مول تابيعاتتىڭ ءوزى سارىارقا كەڭ دالانى كوسىلتە جايىپ تاستاپ كەپ، ءدال وسى تۇستا بۇرق ەتپەلى اشۋى ۇستاپ كەتىپ شاتقالدى قۇزدى كولدەنەڭ تارتىپ، ادەيى بەكەتتىك ورىندى ازىرلەي سالعانداي. قۇزعا قاراي ەڭكەيە تۇنەرگەن الىپ جاقپار تاستار كوزى ۇيرەنبەگەن ادامنىڭ توبەسىنەن ءتونىپ، ۇرەيىن دە الادى. تەمىر جول سول قۇزدى باستان-اياق قۇلديلاي سالىنعان. اۋىر پويىز ءبىر قالىپتى ارسىل-گۇرسىلىمەن ءجۇرىپ وتكەندە، ازان-قازان جاڭعىرىققان قۇز قۇلاقتى شاعادى.
ءبىراق ارتىنشا-اق شۋى مول ۇلكەن ومىردەن ءبولىنىپ قالعانداي بولىپ كىشكەنە بەكەتتى مەڭىرەۋ تىنىشتىق قايتا باساتىن...
ومىربايعا قوساۋىز مىلتىق، كۇزەت كيىمدەرى: ۇلكەن سارى تون جانە ۋازيپا ەكەۋىنىڭ ءتورت اياعىن قوسسا سىيىپ كەتەتىن ۇلكەن قارا پيما بەرىلدى.
العاشقى كۇندەردە ءومىرباي كۇن باتار-باتپاستان شىرتتاي كيىنىپ الىپ، قوساۋىزدى اسىنىپ، دۇكەندى اينالىپ ءجۇرىپ تاڭدى اتقىزاتىن. ەرتەڭگىسىن شايعا وتىرعاندا:
- ۇيقىسىز ءجۇرۋ ادامنىڭ ارانىن اشادى ەكەن، كانە، كەمپىر ءدامدى نەڭ بار؟ - دەپ ماڭعازداناتىن. ونان سوڭ كۇنى بويى باس كوتەرمەستەن قورىلداپ تۇرىپ ۇيىقتايتىن. ءبىراق بىرەر ايدان كەيىن كۇزەتكە ەتى ۇيرەنگەندەي بولدى دا، تۇندە ءبىر اۋىق ۇيگە كىرىپ شىعىپ ءجۇردى. بۇل ادەتىن كۇننەن-كۇنگە جيىلەتە باستادى. كۇزگى ىزعىرىق قارا جەل دە دامىلسىز سوعىپ، تابيعات تا سۋىنا ءتۇستى. ەندى ءومىرباي سۋىق تورعايشا بۇرسەڭ قاعىپ، تەمەكى تۇتاتۋدى سىلتاۋراتا ۇيگە ءاربىر ساعاتتا ەكى-ءۇش دۇركىن كىرەتىن بولدى. قار دا جاۋدى. بەتتى قارىعان ايازدار، اسىرەسە تۇنگە قاراي ورشەلەنىپ، اينالا تەگىس شاقىرلاپ كەتەتىن.
بىردە ءومىرباي ۇيگە ءتۇن ورتاسىندا كىرىپ، پەش الدىندا بىرەر ساعاتتاي جىلىنعان بوپ، پىسىلداپ وتىرىپ الدى. ءۇيدىڭ ءىشى قاراڭعى بولسا دا پەشتەگى قىزۋ شوقتىڭ ساۋلەسى ونىڭ بەت-ءجۇزىن انىق كورسەتىپ تۇرعان. توسەكتە وياۋ جاتقان ۋازيپا كۇيەۋىنىڭ بىلەۋلەنە توتىعىپ، قاتپار-قاتپار بولعان جۇزىنە ۇزاق قارادى. راس، سوڭعى كەزدەردە ءومىرباي جۇدەي باستاعان ەكەن. الدەنە جانىنا باتقانداي كوز توقتاتقان جەرىنە كۇيزەلە قارايدى. سوڭعى ەكى ايدا قويا بەرگەن مۇرتى دا سەلەۋ-سەلەۋ بوپ بىتىراي ءوسىپ، ءوڭىن تىم كارتەڭ تارتقىزىپ تۇر.
- ويباي-اۋ، نەعىپ وتىرسىڭ، بارساڭشى ەندى كۇزەتىڭە، - دەدى ۋازيپا. ءوزى كۇيەۋىن ىشتەي اياپ تا جاتىر.
- كەمپىر، وسى مەنىڭ مۇرنىمنىڭ سۋىققا توزىمسىزدەۋ بوپ جۇرگەنى،- دەدى ءوزىن-ءوزى اقتاي سويلەگەن ءومىرباي. ونان سوڭ جولىنداعى ىدىس-اياقتى تونىنىڭ ەتەگىمەن سالدىراتا اۋىر باسىپ شىعىپ كەتتى.
ءبىراق وسى تۇننەن كەيىن-اق ءومىرباي قولاعاشتاي مۇرنىن ۋقالاپ كەپ، پەش الدىنا ۇزاق وتىرىپ الاتىندى شىعاردى. كۇيەۋىن ۇيدەن قۋىپ، تىقاقتاي بەرۋدى ۋازيپا دا لايىقسىز كوردى. «بايعۇس، قايبىر جەتىسكەنىنەن كىرەدى دەيسىڭ»، - دەپ ويلادى كۇيەۋىن اياعان ول.
ەندى ءبىر كۇنى ءومىرباي قايتا-قايتا دالاعا شىعا بەرگەنشە دەپ، دۇكەن جاقتى تەرەزەدەن-اق قاراي سالاتىن بولدى. ءبىراق پەش الدىنان جيى-جيى تۇرىپ بارىپ، تەرەزەدەن قاراي بەرگەننىڭ ءوزى دە قولايسىزداۋ ەدى. اقىرى تەرەزەنىڭ الدىنا ورىندىق كويىپ وتىرىپ الىپ، مىلتىقتى وڭتايلاپ ۇستاعان قالىپتا دۇكەندى كۇزەتتى.
سۇر توننىڭ سىرتىنان جالپاق بەلبەۋدى بۋىنىپ، قارا پيمانى كيىپ الىپ، ءتۇنى بويى جىلى ۇيدە وتىرىپ، تەرەزەدەن كۇزەت كۇزەتۋدەن ارتىق راقات نە بولسىن.
ماۋجىراپ وتىرىپ اۋىق-اۋىق قالعىپ تا الادى. اۋەلگىدە ازداپ كۇڭكىلدەگەنمەن، ارتىنشا مۇنداي وڭتايلى جۇمىسقا ۋازيپانىڭ دا ەتى ۇيرەندى. «مەيلى، قالاي كۇزەتسە دە، ايتەۋىر، ەندى كوشەمىز دەمەسە ەكەن»،- دەپ تىلەدى ول.
- كەمپىر، ەرتەڭ كۇندىز-اق ۇيىقتارسىڭ، سەن دە تۇرىپ وتىرساڭشى،- دەدى ءبىر كۇنى ءومىرباي، جالعىز وتىرۋدان ءىشى پىسىپ.
ۋازيپا قارسىلىق ەتپەستەن ءۇنسىز عانا كيىندى. ەندى تەرەزە الدىنا ەكى ورىندىق قويىلىپ، ەرلى-زايىپتى ەكەۋ بولىپ كۇزەتىستى. كۇندەر ءوتىپ جاتتى.
- كەمپىر، سەن بارىپ ءبىر اينالىپ كەلسەڭ قايتەدى، مىنە، مىلتىق...
ۋازيپا دۇكەن جاقتى ءبىر اينالىپ كەلگەندە، ءومىرباي تەرەزەنىڭ ەرنەۋىنە باسىن سۇيەگەن قالىپتا ءسال قورىلداپ ۇيىقتاپ وتىر ەكەن.
وسىلايشا ءتۇنى ساعىنىشتاي ۇزاق سونارلى قىس ايلارى دا ءوتتى...
ءبىر رەت ۋازيپا دۇكەن جاقتى شولىپ جۇرگەن. ءدال وسى ساتتە قۇز باسىنان قاتتى ايقاي سالعان وتاربا داۋسى ونى سەلك ەتكىزدى. ءتۇن ورتاسى، ون تورتىنەن تۋعان اي ءدال توبەدەن ءتونىپ، دالا سۇتتەي جارىق ەدى. الىستان كەلە جاتقان اۋىر جۇك پويىزى ارسىل-گۇرسىل ەكپىندەگەن قالىپتا، ءجۇرىسىن ەش باياۋلاتپاستان بەكەت ورتاسىنان ءوتىپ بارا جاتتى. تىزبەكتەلگەن پويىزدىڭ ۇزىنا بويىنا تيەگەنى كىلەڭ عانا جاڭا تراكتورلار ەدى. «تۇۋ، مۇنشا كوپ تراكتور دا بولادى ەكەن-اۋ،- دەپ ويلادى تاڭدانعان ۋازيپا. - مۇنىڭ ءبارىن قايىسپاي كوتەرەر جەر دە بار ما ەكەن؟» ويىڭ ەسىنە بىرنەشە جىلدان بەرى بۇكىل ەل ايتا بەرەتىن «تىڭ جەر... ميلليارد پۇت استىق...» دەگەن سوزدەر ءتۇستى. سونىڭ ءبارىنىڭ وسى ءبىر ماڭايدا بولعانى عوي. ۇيگە كىرىسىمەن ول ماۋجىراپ، قالعىپ وتىرعان شالىن جۇلقىلاپ جىبەردى.
- ومەكە-اۋ، ءاي، ومەكە... كەرەمەت كوپ تراكتور... ۇيقىسىن بولگەنگە تىجىرىنعان ءومىرباي كوزىن اشپاستان-اق:
- ەندى قايت دەيسىڭ،- دەپ كۇڭك ەتە ءتۇستى دە، تىر-تىر قاسىنىپ قايتا قالعىپ كەتتى. ومىرىندە العاش رەت ۋازيپانىڭ كۇيەۋىنەن كوڭىلىنىڭ قاتتى قالعان جەرى وسى جولى ەدى. اينالادا بولىپ جاتقان، بۇكىل حالىق يگىلىگى، ۇلكەن ءدۇبىردىڭ ءومىربايعا تيتتەي دە اسەر ەتپەگەنىنە قاتتى كۇيىندى. «بۇدان ارتىق نە سورلىلىق بولسىن، بەيباق باسىم»،- دەپ بۋلىعا سىبىرلاۋمەن بولدى.
كوكتەم كەلدى. سايلاردان سارقىراعان قار سۋلارى اعا باستادى. جەر تۇرلەنىپ قۇزداعى ۇرەيدى العان جاقپار تاستارعا دەيىن ءوزىنىڭ كورىكتى بوياۋىن جاعىندى. ءتۇنى نەتكەن اسەم. ءۇي اينالاسىنداعى كوكتەم سۋىمەن شىققان كوككە جايىلعان مالدىڭ ءدۇبىرى، اۋىق-اۋىق «ۇيىقتا-ۇيىقتا» دەگەندەي الىستان كەلگەن بايعىز ءۇنى، سىتىر-سىتىر ەتكەن تەرەزە تۇبىندەگى تامشىلار، وسىنىڭ ءبارى ءومىربايدى ءجيى-ءجيى ەسىنەتە بەردى.
- جوق، كەمپىر،- دەدى ول كۇتپەگەن جەردەن جۇلىپ العان-داي،- ءومىر بويىنا ءتۇن بالاسىن ۇيقىسىز وتكىزۋ دەگەن ءتارتىپ ەمەس قوي.
ۋازيپانىڭ زارەسى ۇشىپ كەتتى. شىنىمەن-اق، بۇل جۇمىستىڭ دا كۇيەۋىنە ۇناماعانى ما؟!
- سەن جاتىپ ۇيىقتاي عوي...
ەندى تەرەزە الدىندا مىلتىقتى الديلەگەن بالاداي قۇشاقتاپ ۋازيپا جالعىز وتىراتىن بولدى. كىرپىك قاققانداي قىلاڭ ەتكەن جاز تۇندەرى دە كەلدى. ۇيقىسى دا تىم ءتاتتى. ۋازيپا سوندا دا قىڭق ەتپەدى. «مەيلى، ءومىر بويى مەن-اق كۇزەتەيىن، تەك كوشەمىز دەمەسە ەكەن» دەپ تىلەدى.
ءبىراق ۋازيپانىڭ تىلەگى كوپ ۇزاققا بارمادى. كوشىپ كەلگەندەرىنە جىل ۋاقىتى تولماي جاتىپ-اق ءبىر كۇنى ءومىرباي بىلاي دەدى.
- كەمپىر، سەن عوي تۇندە كۇزەتەسىڭ، ال كۇندىز ۇيىقتايسىڭ، مەن بولسام تۇندە ۇيىقتايمىن، ال كۇندىز سەنسىز نە ىستەرىمدى بىلمەي سەندەلەمىن. ويلاشى ءوزىڭ، وسى دا ءومىر بولىپ پا؟ جوق، كەمپىر كۇزەت قول ەمەس بىزدەر ءۇشىن...
ۋازيپا كۇيەۋىمەن كەلىسپەدى. بۇرىن ەش ۋاقىت بىرىنە-ءبىرى تۋرا قاراپ قاباق شىتىسپاعاندىقتان، كەيبىر ەرلى-زايىپتىلارعا ۇساپ ۇرسىسا دا المادى. ءبىرىن-ءبىرى ءۇنسىز اڭداستى. كىم ءبىلسىن، ەكەۋى وسىلايشا ءجۇرىپ، ىشتەي ۇعىسىپ، بەكەتتە تۇراقتاپ قالعان دا بولار ما ەدى، ەگەر...
نايزاعاي جارق-جۇرق ەتىپ، كۇن كۇركىرەپ سەلدەتىپ جاڭبىر جاۋعان ءتۇنى دۇكەننىڭ اۋزىنداعى ءموردى بىرەۋ بۇزىپ كەتىپتى. ەرتەڭگىسىن كوزى قانتالاعان دۇكەنشى ۇيگە باسا كوكتەپ كىردى دە، ءومىربايدى كوكتەن اپ، جەرگە ساپ بالاعاتتاي جونەلدى. ەگەر وسىدان دۇكەننىڭ ءبىر سۋىرتپاق ءجىبى جوعالسا، الدىمەن ءومىربايدىڭ كوزى قۇريتىنىن ايتتى. ميليسيا شاقىرتىلىپ، تەكسەرۋ كوميسسيالارى كەلىپ، ىلەزدە كىشكەنە بەكەت ابىر-دابىرعا تولىپ كەتتى. ءومىرباي ۋاقىتشا قامالدى.
نەشە كۇنگە سوزىلعان تەكسەرۋ-سۇراقتان كەيىن ءموردى بۇزعان ويناپ جۇرگەن بالالار ەكەنى انىقتالدى. دۇكەننىڭ زاتتارى تۇگەل بولىپ شىقتى. ءومىرباي بوساتىلدى. ونى ۋازيپا ەسىك الدىندا جىلاپ تۇرىپ قارسى العان. نەشە كۇنگى قاماۋدان سوڭ ءومىربايدىڭ ءجۇزى بوزارىپ، ساماي شاشى مەن مۇرتىنىڭ اعى كوبەيگەن ەكەن. ساقالىن دا قاۋعاداي ەتىپ ءوسىرىپ جىبەرىپتى.
- كەمپىر،- دەدى جۇيكەسى بوساعان ول تابالدىرىقتان اتتاي بەرە،- ەندى قارتايعاندا كورمەگەنىم قامالۋ ەدى، كوردىم ونى دا... دايارلان... كوشەمىز...- دەدى. جاۋتاڭداعان كەمپىرىنە قاراپ، ونىڭ سۇراعىن ىشتەي ۇقتى.
- قايدا دەيسىڭ بە؟.. بىلمەيمىن... كەڭ عوي، دالا، ايتەۋىر...- دەپ مىڭگىرلەدى دە، قولىن سىرتقا ءبىر سەرمەپ، باسىن تۇقيتتى.
بۇل كەزدە ۇلكەن ءومىردىڭ دۇبىرىندەي قۇزدىڭ ءىشىن ازان-قازان ەتىپ جاڭعىرتا قۇلديلاپ، اۋىر جۇك پويىزى ءوتىپ بارا جاتتى.
سايىن مۇراتبەك
