شاعالالار قايدا ۇيىقتايدى؟- اڭگىمە
ال تولقىندار سىلق-سىلق كۇلەدى. تولقىنداردىڭ ءوزى سۋدا جۇزگەن جانۋارلار سياقتى. ءبىر باتىپ، ءبىر كوتەرىلىپ، مىڭ قارالى بوپ جاتىر.
«تولقىندار ءبىز كەلگەنشە دە وسىلاي ويناپ جاتقان. ءبىز كەتكەندە دە وسىلاي ويناپ جاتادى. باسقا بىرەۋلەر كەلەدى. اناۋ شاعالالاردى سولار كورەدى» دەپ ويلادى ارلەن.
ولار ۇشەۋ بوپ كەلدى. ۇلكەن كورپۋسقا شارۋاشىلىق مەدبيكەسى اپارىپ سالىپ، بولمەلەرىن كورسەتتى. ۇزىن بويلى، قاپساعاي جاۋىرىندى، وتىز بەس شاماسىنداعى ارلەن قوس شابادان كوتەرىپ كىردى. ونىڭ ءبىر شابادانى ۇستىندەگى كويلەگى تۇستەس شاتىراش ەكەن. ايەل ءۇش-ءتورت جاسار ەر بالانى قولىنان جەتەكتەپ ءجۇر.
ۇشەۋى دە شابادانداردى بولمەلەرىنە قويار-قويماستان تەڭىزگە اسىعىپ ەدى. ايەل جاعاجايعا كەلىپ، سارى الا اتلاس حالاتىن سىلكىپ تاستاپ، سۋعا جۇزەر لىپاسىمەن عانا قالعاندا، جاعاداعىلاردىڭ ءبارى جالت قارادى. كۇن شالماعان ءتانى زاڭگىلەرشە قارايعان حالىقتىڭ ورتاسىندا وقشاۋ تارتتى.
جىگىتتىڭ كوك ساتەن لىپاسىندا جەلكەندى قايىق سۋرەتى بار ەكەن. ال وڭ جاق قاقپاق جاۋىرىنىنان گيتارا تارتقان قىزدىڭ ۇسقىنى كورىندى. قىزدىڭ باس جاعىندا ءبىر، اياق جاعىندا ءبىر پەرىشتە تۇر. جىگىتتىڭ قاقپاق جاۋىرىنىندا گيتارا تارتىپ وتىرعان قىزدى پەرىشتەلەر نەدەن قورعاماك ەكەنى بەلگىسىز.
كەلىنشەك تەڭىز جاعاسىندا نەكە توسەگىنە جاتۋعا العاش وقتالعان قالىڭدىقتاي قىسىلىپ كوپ تۇردى. جاسىل كوك سۋدىڭ تۇبىندە التىن تۇستەس ايقىش-ۇيقىش ساۋلەلەر وينادى.
جەنتتەي قۇمنىڭ ارا-اراسىنان ۇلۋدىڭ تۇيمەدەي قابىرشاقتارى اعاراڭدايدى.
جاعاجايعا دەيىن سۇعىنا وسكەن جابايى جوڭىشقا مەن تەڭگە جاپىراقتىڭ يىسىنە ماس بولىپ، كوبەلەكتەر قالبالاقتاپ ۇشادى. كۇنى ەرتەڭ سۋىق ءتۇسىپ، تەڭگە جاپىراق سولاتىنى ويىندا جوق.
«وسىنىكى ءجون»،- دەدى ارلەن.
ءسويتتى دە سۋعا سۇڭگىپ كەتىپ، قالقىپ شىعىپ قۇلاشتاپ جۇزە جونەلدى. توسىنە دەيىن تەڭىزگە بويلاپ، تولقىن ىرعاعىمەن سەكىرىپ ويناعان كەلىنشەكتىڭ جانىنا جەتىپ:
- ۇناي ما ساعان، جاۋقاز؟-دەدى. جاۋقاز جىميىپ كۇلدى.
جاعاداعىلار دا، سۋدا جۇرگەندەر دە بۇل ەكەۋىنىڭ قاتار جۇزگەنىنە قىزىعا قاراپ قالدى. ءتىپتى بىرەۋ سۋعا باتىپ بارادى دەسە دە سەلت ەتپەي ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن باستىرما استىندا كارتا وينايتىن ەگدەلەر دە:
- پا، شىركىن!-دەسىپ ەدى.
ءبىراق بۇل ءجۇزىس كوپكە ۇزامادى. جاعادا قۇمنان ءۇي سالىپ ويناپ وتىرعان بۇيرا شاش، شۇڭىرەك كوز بالا كەنەت:
- اپا، اپا!-دەپ شار-شار ەتتى.
جاۋقاز جالت قارادى.
- جىلاما، اينالايىن. قۋان، جىلاما!
ول الگى ءبىر اسەم ءجۇزۋدىڭ ورنىنا سۋدى شالپ-شالپ ەتكىزىپ، جاعاعا اپتىعا جۇگىردى. بالا تولقىنعا ءتۇسىپ كەتە مە دەپ قاتتى سەسكەندى.
كەلىنشەك كەتكەننەن كەيىن دە، ارلەن تولقىندارعا ءتوسىن توسىپ ءبىراز جۇردى.
«تولقىنداردىكى راحات. ەركىندىك وسىلاردا. دوڭبەكشىپ ويناۋىن قاراشى. ءبىر تولقىن ءبىر تولقىندى قۋالاپ ويناپ بارا جاتقانىن قاراشى. بۇلارعا ەشكىم قوي دەمەيدى. ال جاۋقاز ەكەۋمىز عوي ەركىن جۇزە المادىق. قۋان...»
وسىنى ويلاپ، و دا جاعاعا شىقتى. ىستىق قۇمعا قۇلاي كەتتى. تەڭىزدىڭ جىلى سۋى تابانىن جالاپ جاتتى. تابانىن تولقىن قىتىقتاي بەرگەن سوڭ، تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىردى.
«تەڭىز تاسباقا سياقتى ەكەن عوي»،- دەدى ول.
ونىڭ قالاداعى كورشىسى نەسىپباي ءبىر ءىس ساپاردان ورالعاندا، بالاسى سانجارعا تاسباقا اكەپ بەرگەن ەدى. سانجار ونى جاڭا جىلدا جەلىنگەن ۇلكەن تورتتىڭ قورابىنا قونىستاندىرىپ، بالكونعا شىعارىپ قويدى. الدىنا نان، پەشەنەي تاستادى. جانسىز زات سياقتى قىبىر ەتپەي جاتقان الگى تاسباقا الدەن ۋاقىتتان سوڭ، ساۋىتتان جىلان باسىن شىعارىپ جان-جاعىنا ۇزاق قارادى. قۇم مەن سەكسەۋىلدىڭ ورنىنا ءزاۋلىم ۇيلەر كوردى.. دالانى قاتتى ساعىنىپ، قۇمعا قايتا قايتپاقشى بولدى.. قۇمعا كومىپ كەتكەن جۇمىرتقالارى بار ەدى، سولاردى اڭسادى. ۇلكەن تورتتىڭ قورابىنان ورمەلەپ شىقپاقشى. باربيعان اياقتارىن اسىپ قويىپ تىرمىسادى. جيەگىنە جەتە بەرە قايتا قۇلايدى. قايتا اسىلادى، تاعى قۇلايدى. بالكوندى بويلاي ەكپە شىرماۋىق ءوسىپ تۇر ەدى، تىم قۇرىسا سوعان جەتپەك بولدى. ءبىراق مىڭ رەت تىرمىسىپ، مىڭ رەت قۇلادى... تاسباقانىڭ دا ماحابباتى بار بولار. تاس ساۋىتتىڭ ىشىندە ساعىنىش سەزىمىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى قانداي عاجاپ. تاسباقا ازات بولسا، سول اجارسىز تۇرىمەن-اق دالانىڭ قىزىل گۇلىن سۋىق توسىنە باسىپ جاتار ەدى. جۋساننىڭ اششى ءيىسىن جۇتىپ ءجۇز جىل جاسار ەدى.
قازىر ارلەننىڭ كوز الدىنا سول سانجاردىڭ تاسباقاسى كەلە قالدى. تەڭىز تولقىندارى تاسباقانىڭ قابىرشىقتى ساۋىتى سياقتى. قۇم جاعاعا اسىلىپ قۇلاپ، اسىلىپ قۇلاپ جاتقان كوبىكتى سۋ تاسباقانىڭ باربيعان اياقتارىنا ۇقسايدى.
«ە، تولقىنداردا دا ەركىنشىلىك جوق ەكەن عوي»،- دەدى ارلەن.
* * *
- جاۋقاز، كەل، قايىققا مىنەيىك،- دەدى جىگىت. ول قاراۋىلدان تابانى جالپاق كوك قايىق سۇراپ الدى. ورتالارىنا قۋاندى وتىرعىزدى. جاعاجاي بىرتىندەپ الىستاي بەردى. تەرەڭدىكتىڭ شەكاراسى بوپ تۇرعان كەسپەك-بۇيلار دا ارتتا قالدى. تەڭىز دوڭەستەنىپ قارا كوك تۇرگە ەندى، ءتۇبى كورىنبەدى.
جىگىتتىڭ ەسكەك تارتقان قولدارىندا بۇلشىق ەت شيىرشىق اتتى. تاناۋى تەرشىپ، كوزى لاپىلداي ءتۇستى. قارسى الدىنداعى جاۋقازعا قادالدى. كەلىنشەك باسىنا سارى الا شاتىر ۇستاپ، ءتۇپسىز تۇڭعيىققا ءۇڭىلىپ قالعان. ءاۋ دەگەندە ءۇنسىز قارا كوك تولقىن سۋلارىن ءسابي دە قىزىقتادى. قايىقتان اسىلىپ قولىن سالىپ كوردى. سوڭدا اناسى سەسكەنىپ، ەتەگىنە جارماستى. بالانى ەتەگىنەن ۇستاي وتىرىپ، سىڭسىما ۇنمەن جايلاپ قانا ءان سالدى.
جىلجى، قايىق، وسى كولدە
جىر تولتىرشى جانىما.
ماحابباتتىڭ بەسىگىندە
تەربەلەيىك تاعى دا.
ءبىر توپ شاعالا بۇلارعا ىلەسىپ كەلەدى. قارا مونشاق كوزدەرى جىلتىلداپ، تولقىن توسىنە توستەرىن تيگىزىپ-تيگىزىپ كەلەدى. ارلەن ولارعا قىزىعا قارادى. ادام دا اڭساعانىن وسىلاي ايمالاسا عوي.
ماحابباتتىڭ بەسىگىندە
تەربەلەيىك تاعى دا...
تالاي جيىن-تويلاردا سان رەت ايتىلعان ءان. ال، شىنىندا، بۇل مىنا دوڭەس تەڭىز توسىندە عانا ايتىلۋعا ءتيىس سياقتى بوپ كورىندى. ەكى ادام بىرىنە-ءبىرى قول سوزىم جەردە قاراما-قارسى وتىرسا دا، بىرىنە-ءبىرى ايشىلىق الىس جەردەگىدەي ارماندا. بۇل ءاندى قۋان تۇسىنبەدى مە، الدە شەكسىز تەڭىز ۇرەي تۋعىزدى ما، ايتەۋىر:
- اپا، اپا! قايتامىز، اندا قايتامىز!-دەپ الىستا مۇنارتىپ قالعان جاعاجايدى كورسەتىپ قىڭقىل سالدى.
* * *
دەمالۋشىلاردى وقتىن-وقتىن ساياحاتقا الىپ شىعۋ ءۇشىن وسىنداعى كەمەجايعا كەمەلەر كەلىپ توقتايدى. كەمەجاي - تەڭىزگە سۇعىنا كىرىپ تۇر. قالىڭ تاقتايلاردى تىرەگەن جۋان دىڭگەكتەردىڭ سۋرەتى سۋ بەتىنە تۇسەدى.
كۇن قيادان اۋناپ باتىپ بارا جاتتى. تەڭىز بەتى قىزعىلتىم تارتتى. الىستان ارعى بەتتەگى تاۋ دا كورىندى. ول التىن ارقالى ايداهار سياقتى ەدى. سول تاۋعا، باتقان كۇنگە، قىزعىلتىم تەڭىزگە كەمەجايدان قاراپ تۇرعان ۇشەۋدىڭ سۋرەتىن مايدا تولقىن تەربەدى. الدەقايدا كوز ۇشىندا كۇننىڭ باتقان جەرىنە اسىققانداي جالعىز قايىق كەتىپ بارادى. جايشىلىقتا نازار تۇسپەيتىن الگى قايىق قازىر مۇلدە ايانىشتى. تەڭىز شەتىنە شىعا ما، شىقپاي ما، جاعاعا جەتە مە، جەتپەي مە،- دەگەن مۇسىركەۋ سەزىم تۋدىرادى.
«جولىڭ بولسىن، جالعىز قايىق»،- دەدى ىشىنەن ارلەن. قايىق تەڭىز بەن اسپان قيۋلاسىپ جاتقان قارا سىزىقتان ارى اۋناپ ءتۇسىپ جوق بولاتىنداي كورىنسە دە، ءالى ۇزىلمەگەن ۇمىتتەي كوز ۇشىندا بۇلدىرادى دا تۇردى.
جاعادا جان ازايا بەردى. كەشكى تاماقتىڭ كەزى دە كەلىپ ەدى. ءبىراق وسى ءبىر كەشتىڭ سۋرەتىنە تويماعان ۇشەۋ عانا كەمەجايدا وقشاۋ قالعان. ولار الگى قايىقتى كوزبەن ءالى شىعارىپ سالىپ تۇرعانداي. ءتۇن جامىلا باستاعان تەڭىزدە كەسپەك-بۇيلار عانا جالعىزسىراپ، قىلتىڭ-قىلتىڭ قاراڭدايدى.
«ەي، ادامدار، كۇندىز سەندەرگە جول كورسەتىپ، جاقسىلىق جاساپ ەدىك، ەندى ءبىزدى تاستاپ كەتپەڭدەر»،- دەپ قول بۇلعاپ جالىنعانداي بولادى. ولاردىڭ ءتىلىن شاعالالار عانا تۇسىنسە كەرەك، اينالشاقتاپ توڭىرەكتەي ۇشىپ، توسىمەن جاناي ءوتىپ جۇرگەنى.
- اپا، اپا! بۇل قۇستار قايدا ۇيىقتايدى، ا؟- جاۋقاز سەلك ەتە قالدى. ارلەننىڭ قولىنان قولىن جۇلىپ الدى. قۋان سۇراعى ونى الدەقايدا الىس بەيمالىم دۇنيەدەن لەزدە قايىرىپ، پريستانعا قايتا ءتۇسىردى.
- شاعالالار ما؟ قايدا ۇيىقتايدى دەيسىڭ بە؟ قايدا ۇيىقتاۋشى ەدى؟ ارلەن، سەن بىلەسىڭ بە؟
ارلەن دە قىسىلعان سياقتى. ايتسە دە:
- سۋدا ۇيىقتايدى،- دەپ سالدى.
- ءيا، ولار قورقادى،- دەدى قۋان.- سۋ جامان. ولار قورقادى. ءجۇر، ماما، ۇيگە، ۇيگە!-دەپ قۋان كەنەت وكسىپ-وكسىپ جىلاپ-اق جىبەردى.
* * *
ولار كەلگەندە، اسحاناعا ادام تولىپ قالعان ەكەن. ءبارى اسقا باس قويعان. قاسىق پەن تارەلكالاردىڭ سىقىر-سىقىرىنا ءسوز بەرىلىپتى. داياشىلار دا اياعىنىڭ ۇشىنان باسادى. ۇشەۋى كەلىپ ءوز ورىندارىنا ورنالاستى. لەزدە تاماق كەلدى. بالانىڭ اسقا تابەتى اسا شاپپادى. كۇن ءوتتى مە، الدە قالجىراپ ۇيقىسى كەلدى مە، شۇڭىرەك كوزى كىرتيە بەردى. ال ەكى ەرەسەك تاماق ىشكىزۋدىڭ امالىن تابا الماي جاتىر.
اقىرى بولماعانسىن ارلەن:
- مىنا كوتلەتتى جەپ قويساڭ، مىنە، مەن سياقتى كۇشتى بولاسىڭ،- دەپ قولىنىڭ بۇلشىق ەتىن ۇستاپ كورسەتتى.
بالا ونىڭ بۇلشىق ەتىن مەنسىنە قويمادى. ارلەن تاعى كورسەتتى.
- ءيا، مەنىڭ، كوكەم سەنەن دە كۇشتى. مەنىڭ كوكەم سەنى جىعىپ قويادى،- دەدى بالا اشۋلانا ايقايلاپ.
قاسىقتار مەن تارەلكالار سىقىر-سىقىرى تىنا قالعانداي بولدى. ءبىر اۋىق اۋىر تىنىشتىقتان سوڭ عانا سىبىر-سىبىر سوزدەر، تۇنشىققان كۇلكىلەر، جوتكىرىنگەن جوتەلىس كوبەيدى.
- كوكەمە ايتام!-دەدى بالا.
* * *
تاڭەرتەڭگى تاماقتا ولار ءوز ورىندارىنان كورىنبەدى. كەشە كەشكى جاعدايدان سوڭ ول وتىرعان ورىندارىنان تۇرا الماي جەرگە سىڭىپ كەتكەندەي ەدى. بالا دا بايقالمادى. ءبىراق پەرىشتە دە عايىپ بولادى عوي.
شەرحان مۇرتازا
