قاجىعالي مۇحانبەتقالي ۇلى. جالعىز جيەن - اڭگىمە
ايەل شىركىن «كىمنىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتسە، سونىڭ ءسوزىن سويلەيدى عوي». ونىڭ ۇستىنە، ناعاشىلى-جيەندىلەردىڭ الا قالجىڭ ايتىسىندا «جالعىز ءۇيلى جيەننەن» جەڭىلىپ قالمايتىن قويسال تۇقىمىنىڭ بولاشاق مىقتىلارىن تاربيەلەپ شىعاراتىن دا سولار. سوندىقتان بالالارىنىڭ ساناسىنا ءسوز سايىسىندا ايتىلاتىن ءۋاجدىڭ ءبارىن وسى باستان قۇيا بەرۋ دە - سولاردىڭ مىندەتى.
ايتپاقشى، اقتاسپايدىڭ كىم ەكەنىن ايتپاس بۇرىن، اۋەلى كوپشىلىككە توقتالا كەتەلىك. تۇبەكتە وتىرعان بۇل اۋىل - ءبىر شالدان تاراعان... تۇگەلىمەن قويسال! اقتاسپاي - كىرمە. «مەن كىرمەمىن» دەگەندى اقتاسپايدىڭ ءوزى قولاي كورەدى. ءارى جالعىز ءۇي. اكەسى دە جالعىز جىگىت بولعان. قويسالدان قىز الىپ، قايىن-جۇرتىندا تۇرىپ قالىپتى. مارقۇم ەڭبەككەر، ناتى جۋاس كىسى ەدى؛ سوندىقتان با، الدە قاڭقۋ سوزگە قۇمارلىعى جوقتىقتان با، ايتەۋىر، قالىڭ قويسالعا قالايدا سىيىپتى عوي. اقتاسپاي دا جالعىز بولدى. ءارى (سورى ما، باعى ما؟!) بۇل اۋىلعا جيەن بولىپ شىقتى. ءبىراق اكەسى سەكىلدى كونبىس بولا المادى. قۇيتتايىنان قويسالدارمەن جاعالاسىپ ءوستى. جاعالاسايىن دەپ جاعالاسقان جوق-اۋ، اناۋسى دا، مىناۋسى دا تۇرتپەكتەي بەرگەن سوڭ، ورىندى-ورىنسىز قاجاي بەرگەن سوڭ، ءتىلى شىقتى. سونىمەن، بۇكىل ءبىر اۋىل ءبىر وزىنە اقىسىز-پۇلسىز «باپكەرلىك» ەتكەسىن اقتاسپاي وسال بولسىن با.. كۇندەردىڭ كۇنىندە قيسىق-قىڭىرلىقتان دا، ءجون-جوبادان دا جەڭىلمەيتىن، كادۋىلگى شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرماس ناعىز سۋىرىلمانىڭ ءوزى بولدى دا شىقتى.
ءادىلىن ايتۋ كەرەك، ونىڭ دا جەڭىلگەن جەرلەرى (سەبەپتەرى) بولعان شىعار-اۋ، ءبىراق كوپ قويسالدىڭ قايسىسىنىڭ قاي جەردە، قاشان جەڭگەنى كىمنىڭ ەسىندە قالىپ جاتىر... ال، اقتاسپاي جەڭسە، جۇرتقا سو بويدا جاريا بوپ كەتەتىن. اقاڭنىڭ سونىسىمەن اتى شىقتى، دالىرەك ايتقاندا، اقتاسپايدىڭ «اقتاسپاي» اتىن شىعارعان - سول قويسالداردىڭ وزدەرى بولدى. سودان بەرى بۇكىل اۋىل ءبىر جاق، اقتاسپاي ءبىر جاق. ءالى كۇنگە ايتىسىپ، تارتىسىپ جەڭىسە الماي كەلە جاتىر.
راسىندا، «جەڭىسە الماي كەلە جاتىر» دەگەن - جاي ءسوز. كوپشىلىكتىڭ اتى - كوپشىلىك قوي، «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى». ءبىراق كوپ بولعاننىڭ پايداسىمەن بىرگە، ەكىنشى - زياندى جاعى دا بار. زياندى بولاتىنى - كوپشىلىكتە نە جوق: جاقسى دا بار، جامان دا بار. ەلدىڭ سول جاقسىسى مەن ءسوز بىلەتىنى ايتىسىپ كەپ قالعاندا اقتاسپايدى تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتسە، ءسوز بىلمەيتىن ميلاۋى مەن كىسىلىگى تومەنى دە: «وسىنى بۇكىل اۋىل بولىپ قاجاپ-قاعىتىپ جاتادى عوي» دەپ، جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن وزدەرى باسىپ اقتاسپايعا ءجونسىز تيىسەدى. ارينە، مۇندايدا «جۇيەلى ءسوز - جۇيەسىن تابادى، جۇيەسىز ءسوز - يەسىن تابادى»، ناتيجەسىندە اقىماقتىق ءسوزى مەن اڭگۇدىك مىنەزىنە لايىقتاپ، ءومىرى سۇيەگىنەن كەتپەستەي قىلىپ اقتاسپاي بەرگەن كەكەسىن اتتى ارقالاپ، ءبىر قويسال ەرتەسىنە شىعا كەلەدى. «تابالدىرىقتان بيىك تاۋ جوق، جامان اعايىننان اسقان جاۋ جوق» دەگەن؛ سونشاما كۇشپەن اقتاسپايعا سالعان ءبىر ۇپاي ءسويتىپ وپ-وڭاي زاياعا كەتەدى دە، قالىڭ قويسال مەن جالعىز ءۇي «كىرمەنىڭ» ەسەبى قايتا تەڭەسەدى.
ول - ول ما، جەكەلەگەن بىرەۋلەردىڭ جىبەرگەن كەمشىلىگىن بىلاي قويعاندا، كوپشىلىكتىڭ دە وزىنە ءتان، جۇرتتىڭ بارىنە ورتاق قاتەسى جانە بولادى. سونىڭ ەڭ باستىسى - ءوزىنىڭ كوپتىگىنە سەنىپ كەتكەندىك. «ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار-اۋ»، «جالعىز ءۇيلى «كىرمە» دە، ۇتىرى كەلگەن جەردە، ءبىر كۇنى ءبارىمىزدى قوساقتاپ ءبىر-اق ۇرىپ كەتەر-اۋ» دەگەندى قالىڭ قويسال استە ويلاعان ەمەس. جۇرت جيىلعان جەردە جالعىز اقتاسپايدى جان-جاقتان جابىلا مۇيىزدەيدى، جابىلا قاجايدى. جەڭىلىپ بارا جاتقان كەيبىر كەراۋىزدارى اكەسىنىڭ اۋزىنان جىبەرەدى. وعان قۇقىلارى بار. اقتاسپاي اشۋلانا المايدى. اشۋلانۋعا قاقىسى جوق. ويتكەنى، مۇنىڭ اكەسى بۇلاردىڭ اپالارىن العان. جەزدەسى! ال جەزدەسىنىڭ اۋزىن قانشا بوقتاسا دا، بالدىزعا رۇقسات ەتىلگەن.
اي، نەعىلاسىڭ! تاپ وسى جەرگە كەلگەندە اقتاسپاي تالاي كۇيدى-اۋ. قويسالدىڭ بالا-شاعاسىنا دەيىن «اكەدەن» جىبەرگەندە ساي-سۇيەگى سىرقىرايتىن. بۇ دا جىبەرەر ەدى، «جيەن ناعاشىسىن بوقتاۋعا بولمايدى» دەگەن بار. ناعاشىلى-جيەندى كىسى ايتىسسا - جيەن جەڭىلۋى كەرەك؛ «كۇش اتاسىن تانىماس» - بۇل جەرگە جۇرمەيدى. نە كەرەك، بارلىق ۇستەمدىك سولاردا. ءتىپتى بۇعان دا قاراماس ەدى، قىزدى-قىزدىمەن بوقتاپ جىبەرسە، جەلىگىپ العان جىگىتتەر جابىلىپ، «سەنىڭ ءبىزدى پالەن قىلاتىن جەرىڭ قايسى ءوزى، مىقتى بولسا كورەلىك» دەپ شالبارىن شەشىپ الۋدان تايىنبايتىنىنان قورقادى. ءاي، نەعىلاسىڭ ەندى!؟ نە قىلارسىڭ؟!
ءوزى ءسويتىپ كۇيىنىپ جۇرگەندە، پىشەن قورىپ ورتالىقتان بىرەر شاقىرىم جەردەگى بازدا جالعىز ءۇي وتىرعان اقتاسپايدىڭ بالاسى ءبىر كۇنى ۇيگە جىلاپ كەلسىن.
- نە بولدى، قاراعىم؟ - دەدى اقتاسپاي استى-ۇستىنە ءتۇسىپ.
- ايتساڭشى ەندى، نە بولدى؟! - دەپ شەشەسى دە بايەك.
اقىرى، انىقتاپ بىلگەندە ۇققانى - ورتالىققا بارعان ەكەن، كىشكەنتاي «ناعاشىلارى» ساباپ جىبەرىپتى.
- وي، ءتايىرى، سول ما؟! يا، نەگە ۇردى؟ - دەدى ءمان-جايدى ۇققانداي بولعان اقتاسپاي كۇلىپ. - شاتاقتارىڭ نەدەن باستالدى؟
- بوقتادى!
- قالاي بوقتادى؟ نە دەپ بوقتادى؟
- اكەڭنىڭ اۋزىن... - دەدى.
- جايدان-جاي بوقتاماعان شىعار، اۋەلى نە دەپ ءتيىستى.
- مالىكتىڭ ۇيىنە بارىپ ەم، كوكەسى: - قالاي بالا، جىندى اكەڭ امان با؟ - دەدى.
- سوسىن؟
- امان! نەگە ءسىز كوكەمدى «جىندى» دەيسىز؟! جىندى ەمەس، ساپ-ساۋ ءجۇر، - دەگەم.
- ويباي-اۋ، بالا، سەن ءالى بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي. بىزدە جىندى ەمەس جيەن جوق قوي. ءاي، مالىك، حالىق، سالىق، مىناعان تۇسىندىرىڭدەرشى! - دەدى. سوسىن مالىكتەر جابىلىپ: «اي، سەن جىندى اقتاسپايدىڭ بالاسىسىڭ با،جوق پا؟ بىزگە جيەنسىڭ بە، جوق پا؟!» - دەپ مازاقتادى.
- كوكەم سەندەر ايتقانداي جىندى ەمەس... - دەپ ەدىم.
- جىندى اكەڭنىڭ... مىناۋ «كوكەم جىندى ەمەس» دەيدى-اي! - دەپ كەلەكەلەدى.
- سوسىن؟
- سوسىن توبەلەسىپ قالىپ ەك، ءبارى جابىلىپ ۇردى-ە-ە...
- قاپ، قۋ جالعىز-اي!
توبەلەسكەندە مۇنىڭ دا جالعىزدىعى ەسىنە ءتۇستى مە، الدە الگىندەگى ىزاسى تارقاماعان با، بالاسى تاعى ەڭىرەپ قويا بەردى.
«قاپ، بالەم، تۇرا تۇرىڭدار! قالىڭ قويسال، سەندەردى دە ءبىر قاتىرارمىن»، - دەپ اقتاسپاي ىشتەي كىجىندى.
***
شىلدەنىڭ مي قايناتار ىستىعى ەندى-ەندى قايتىپ، كۇن ۇزاق تەرەزەلەرىن تۇمشالاپ الىپ ۇيقى سوعاتىن ورتالىقتاعى جۇرت سىرتقا شىعا باستاعان كەزدە، اقتاسپاي بالاسىن داۋىستاپ شاقىرىپ الدى. ساپارى سۇڭگىدەي قياق مۇرتىنىڭ شالعىسىن كوڭىلدەنە شيراتىپ وتىرىپ:
- قۇلىنىم-اي، سەن ورتالىققا بارىپ، سونداعى ۇيلەردىڭ باس-باسىنا كىر دە: «كەشكە جينالىس بولادى ەكەن. باسقارما ساعات سەگىزگە قۇلىپقا جينالسىن دەپ جىبەردى دە! جاراي ما؟!» - دەدى.
- جارايدى، كوكە! - دەپ بالاسى ۇكىدەي ۇشا جونەلگەن.
- ءاي، تۇرا تۇر! - دەپ توقتاتىپ الدى. - ايت تا قايت! كىدىرمە، ءبىلدىڭ بە؟
- ۇقتىم، كوكە.
ادەتتەگىسىنشە مال قايىراتىن جۋان تورى اتتى ەمەس، كوكپارعا سالاتىن كۇرەڭدى ەرتتەپ جاتقاندا، تاڭىرقاعان ايەلى:
- مۇنى نەعىلايىن دەپ ەرتتەپ جاتىرسىڭ؟ نەعىلعان جينالىس ەكەن ول؟ - دەپ ەدى.
- قىرعىن جينالىس، قاتىن! - دەدى اقتاسپاي كۇلىپ. - سەن دە باراتىن-اق جەر ەدى، ءبىراق شاتاق شىعىپ كەتسە، قولعا ءتۇسىپ قالاسىڭ با دەپ قورقىپ تۇرمىن.
- قويشى، قۇرسىن! نەنىڭ شاتاعى؟ - دەدى ايەلى شوشىپ كەتىپ. - سەن-اق ساۋ باسىڭا ساقينا تىلەيدى دە جۇرەدى ەكەنسىڭ.
اقتاسپايدىڭ قايىرعان جاۋابى:
- دىمىڭ ىشىڭدە بولسىن، قاتىن!
***
پىشەندى توڭىرەكتەگەن مالدى قىرعا قاراي قايىرمالاپ تاستاپ، كولەڭكە باسى ۇزاردى-اۋ دەگەن كەزدە ۇجىمشاردىڭ ورتالىعىنا كەلسە، كلۋب ماڭىنا ءبىراز ادام جينالىپ قالعان ەكەن. بيىك شاتىرلى ءۇيدىڭ مول كولەڭكەسىندە، قوڭىر سالقىن جەلگە كەۋدەلەرىن توسەپ، جاس-كارىسى ارالاس، راقاتتانا اڭگىمە سوعىپ وتىرعان قويسالداردى كورگەندە: «ءيا، ءسات!» - دەپ قويدى اقتاسپاي ىشتەي.
كوزىنىڭ قيىعىمەن بايقاعانى - جۇرت ۇزدىك-سوزدىق كەلىپ جاتىر. ءالى جينالا ءتۇسسىن دەپ، كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى قاعابەرىسكە سالىنعان ۇيگە ات باسىن بۇردى. بۇل - قويسال ەمەس، وسى اۋىلعا باسقا جاقتان بىلتىر كوشىپ كەلگەن وقىتۋشى جىگىتتىڭ ءۇيى-تۇعىن. كەلىنشەگى ءۇشىنشى كلاستا بالاسىن وقىتقان سوڭ تانىسىپ قالعان.
- اسسالاۋماعالەيكۋم! - دەپ شاڭىراققا سالەم بەرىپ كىرىپ كەلسە، شاي ءىشىپ جاتىر ەكەن.
- تورلەتىڭىز، اعا! جوعارىلاڭىز! - دەپ، ەكەۋى بىردەي ۇشىپ تۇرىپ جىك-جاپار بولدى.
اقتاسپاي تورلەدى. قىسقا قايىرىم اماندىقتان سوڭ، وقىتۋشى بالا:
- جينالىس بار دەي مە، نەمەنە، اعا؟! - دەپ ەدى.
- ايتپا! - دەدى اقتاسپاي جۇمباقتاي كۇلىپ. -جينالىس بولعاندا، بۇل - ناعىز قىزىق جينالىس بولعالى تۇر، بالا.
- قانداي ماسەلە قارايدى ەكەن؟
- سۇراما دەدىم عوي! كورگىڭ كەلسە، قازىر ءجۇر مەنىمەن بىرگە.
- بارايىن، بارايىن...
شايدى كوپ سوزباي، ەكەۋى دالاعا شىققان.
- سەن بارا بەر، اينالايىن! - دەدى اقاڭ اتىنا قاراي بۇرىلىپ. - مەن دە قازىر جەتەم.
كلۋب ماڭىندا كىسى قاراسى ابدەن مولايىپتى. جالپى جينالىس دەگەن سوڭ جۇرتتىڭ تايلى-تاياعى قالماي جەتسە كەرەك. ءبىراق ولار كۇتكەندەي جينالىس مەزگىلىندە باستالا قويماعان سوڭ، كەيبىرەۋى تىقىرشي باستاعان دا سياقتى. ءالسىن-ءالسىن ساعاتتارىنا قاراپ، كۇڭكىلدەي باستاعاندارى دا بار.
- ۋاقىتتىڭ ءوزى ءوتىپ بارادى عوي.
- اۋ، بۇ باستىقتار قايدا ءجۇر؟
- ەڭ بولماسا، كلۋبتى الدىن الا اشىپ قويماي ما ەكەن. كىرىپ وتىرا بەرەتىن...
- ءبىز اسىققانمەن، باستىقتار اسىعۋشى ما ەدى؟! - دەسەدى كەۋ-كەۋلەسىپ.
كۇرەڭ اتتى سيپاي قامشىلاپ، وسى كەزدە اقتاسپاي دا جاقىنداي بەرگەن.
- و-و، ءبىزدىڭ جالعىز جيەن دە كەلدى، مىنە!
- ءوي، ماجىگۇن، جينالىس تارقايىن دەپ جاتقاندا مىنانىكى نە، ەي؟
- جوعالعان تايلاققا ۇقساپ، نەعىپ ءجۇر ءوزى؟
- اۋ، بۇل تۇگىلى ءبىز كىرە الماي تۇرعاندا، بۇعان نە جوق دەسەيشى، ا؟
- ويباي-اۋ، جالعىز جيەن قاتىناسپاسا، جيىلىستىڭ ءسانى بولا ما؟!
- مۇنى شاقىرىپ جۇرگەن قاي ماجىگۇن تاعى؟ - دەسىپ جۇرت جان-جاعىنان شۋلاسىپ قويا بەردى.
اقتاسپايدىڭ كۇتكەنى دە وسى ءسات ەدى. جۇرتتىڭ نازارى تەگىس وزىنە اۋعان كەزدە، كۇرەڭ اتپەن وڭاشالاۋ جەرگە شىقتى دا:
- ال، ناعاشىلار! - دەدى سالەم بەرەتىن كىسىگە ۇقساپ داۋسىن كوتەرىپ. - كىل قويسال ءبىر جەرگە جينالىپ قالعان ەكەنسىڭدەر. شارۋا بىلاي... ءارقايسىڭنىڭ ۇيىڭە، باس-باسىڭا كىرىپ شىقسام دا بولاتىن ەدى، ءبىراق وعان وسى زاماندا مۇرسا بار ما؟ ونىڭ ۇستىنە، ايتارىمدى جەكە-جەكە ايتسام، ءبىرىڭ مويىنداعانمەن، ءبىرىڭ مويىنداماي كەتەسىڭدەر. ءتورت كوزدەرىڭ تۇگەل تۇرعاندا ەسكەرتەيىن: جينالىسقا شاقىرتقان - مەن! وسى ۋاقىتقا دەيىن اكەمدى ابدەن تانىتىپ كەلىپ ەدىڭدەر، ەندى مەنىڭ كەزەگىم كەلگەن سياقتى. وسى تۇرعان ءبارىڭنىڭ اكەڭنىڭ اۋزىن... سىپىرا الدادىم. ال! جينالىس ءبىتتى! ەندى تاراي بەرىڭدەر.
- نە دەيدى ەي، مىناۋ!
- ۇستاسايشى ءيتتى! ۇستا! - دەسىپ، ورە تۇرەگەلگەندەرىنشە، ساق-ساق كۇلگەن اقتاسپاي كۇرەڭ اتپەن ىتىرىلىپ شىعا بەردى.
- قاپ، ءيت-اي، قاتىردى-اۋ!
- وڭدىرماي كەتتى-اۋ، ءيت!
- بۇدان تۋرا بوقتاعانى جاقسى ەدى.
- اي، اتەڭەلەت، «جيەن - ەل بولماس، جەلكە - اس بولماس!» دەگەن وسى ەندى، - دەسىپ جۇرت شۋلاسىپ قالا بەردى.
***
ناعاشىلى-جيەندى كىسىنىڭ ءسوزى قۇرسىن... سايقىمازاقتىقپەن ناعاشىلارىن ءبىر قاتىرۋىن قاتىرسا دا، اقتاسپاي اۋىلدىڭ ورتالىعىنا بارۋدان قالدى. العاشقى كەزدە «قولدارىنا تۇسسەم، كوزىمە كوك شىبىن ۇيمەلەتەر» دەپ شىن قورقىپ جۇرسە، كەيىنىرەك، «كىشكەنە ءىزى سۋىسىن» دەپ كىدىرگەن.
ءسويتىپ جۇرگەندە، ارادا ەكى-ءۇش اي ءوتىپ كەتىپتى.
ءبىر كۇنى مال قايىرىپ ءجۇرىپ، جوق ىزدەپ شىققان اۋىل ادامىنىڭ ءبىرىن جولىقتىرعان. قىسقاشا اماندىقتان سوڭ الگى:
- ءاي، جىندى جيەن، ءبىزدىڭ سيىردى پىشەنگە ءتۇستى دەپ قوراعا قاماپ قويعان جوقپىسىڭ؟ - دەپ، جوعالتقان مالىنىڭ جاي-جاعدايىن سۇراپ كەتتى.
«اها! - دەپ ويلادى اقتاسپاي ىشتەي. - اناداعىنى جۇرت ۇمىتايىن دەگەن ەكەن». جۇرەگى ورنىنا تۇسەيىن دەدى. ەشقانداي قامالعان مالدىڭ جوقتىعىن، اقتاسپاي قويسالدارعا ۇقساپ قورىلداۋدان باسقانى بىلمەيتىن ماۋباس ەمەستىگىن، پىشەنگە مال اتاۋلىنى جولاتىپ كورمەگەنىن ايتا كەلىپ:
- ءيا، جارار! ال، اۋىلدارىڭدا نە جاڭالىق بار؟ - دەپ ەدى.
- وي، قۇداي، نە جاڭالىق بولسىن... امانشىلىق! - دەي بەرىپ، الگى ءوز سوزىنە ءوزى تۇزەتۋ ەنگىزدى. - ايتپاقشى، شوپىر كارىمنىڭ اكەسى كوپتەن ناۋقاس ەدى عوي. سو كىسى قايتتى.
- يماندى بولسىن! - دەدى قازاعا شىنىمەن ورتاقتاسقان اقتاسپاي بەتىن سيپاپ. - قاشان قايتتى؟
- ەكى كۇن بولدى. ەرتەڭ شىعاراتىن شىعار.
- ىهم-م! ال، سوندا حابار بەرمەي مە ەكەن؟! الدە وزدەرىڭ كوپ بولعان سوڭ، قويسالعا جيەننىڭ «تيە بەرسىنى» ارتىق بولادى دەدىڭدەر مە؟
- وي، قۇداي-اي، سەن دە كىسىنىڭ ىزىنەن قالمايدى ەكەنسىڭ.. جاسى كەلگەن كىسى.. ءارى كوپتەن توسەك تارتىپ جاتقان سوڭ، بىلەدى دەگەن شىعار.
- ءوي، جارىمەس! - دەدى اقتاسپاي دا مىنانىڭ سوزىنە وراي، - توسەك تارتىپ جاتقان كىسىنىڭ كوزى جۇمىلماي تۇرىپ، ولدىگە ساناعاندى قاي اتاڭنان كوردىڭ؟!
- «ەستىگەن شىعار» دەپ ويلاعان بولار، - دەيىم داعى...
- قايدان «ەستيىم»، كىمنەن «ەستيىم؟» مەنىڭ قۇلاعىما كەلىپ سىبىرلاپ كەتەتىن اقسايتانىم بار دەپ جۇرمىسىڭدەر؟!
- ەستىمەسەڭ، ەندى ەستىدىڭ عوي. بار ەرتەڭ... - دەپ، ماۋباس ناعاشىسى تورساڭداپ بۇرىلا جونەلدى.
قازاق وشتىك-قاستىعىن دا، قىجىلىن دا تورقالى توي، توپىراقتى ءولىم ۇستىندە ۇمىتۋعا تىرىسادى. ەڭ بولماسا، ەلەمەي جىبەرەدى. ءبىرىنشى كورگەندە تۇتانباي قالعان ەسكى كەكتەرىن كەيىن قۋىسپاي، كەشىرىسىپ كەتەتىن دە كەزدەرى ءجيى بولادى... ەلدىڭ وسى ءبىر مىنەزىن جاقسى بىلەتىن اقتاسپاي اناداعى وقيعادان كەيىن جۇرتپەن قايتا كورىسۋدىڭ قولايى كەلگەنىنە قۋانسا دا، انشەيىندە ءبارى: «جالعىز جيەن»، «ءبىزدىڭ جىندى جيەن» دەپ بىردە ەركەلەتىپ، بىردە مۇيىزدەپ ءجۇرىپ، ەندى رەتتى جەرىندە حابار بەرمەگەندەرىنە قاتتى قاپا بولدى. «ولار ايتپاسا دا، جالعىز ءۇي كىرمەمىن» دەپ ءوزىم ايتا بەرەتىنىم وسى عوي..- دەدى ىشتەي نالىپ. - كىرمەلىگىڭدى بۇلار وسىلاي ىستەرىمەن كورسەتەدى عوي. ايتپەسە، حابار بەرە سالماس پا ەدى؟! ايتپايىن دەيسىڭ-اۋ...» - ءتىلى قىشىپ، ءبىر ءسوزدى ايتىپ جىبەرگىسى كەلىپ وتىردى دا، ناعاشىلارىنىڭ قازىر قانداي جاعدايدا ەكەنىن سىرتتاي كوز الدىنا ەلەستەتىپ، اۋىر سوزگە قيمادى. ونىڭ ۇستىنە، «بالكىم، ۇلگەرمەي جاتقان بولار. ءانى-ءمىنى حابارى كەلىپ قالماس دەيمىسىڭ!؟» دەپ ءوزىن-ءوزى جۇباتىپ، كوڭىلىن باسۋعا دا تىرىستى.
كۇن باتتى.
تاڭ اتتى.
ەش حابار كەلگەن جوق.
«بۇلار اكەلەرىن ۇرلاپ كومەيىن دەگەن بە؟!» دەپ ىزا بولعان اقتاسپاي، كولدەنەڭ كوك اتتىدان ەستىسە دە، قازاعا بارماي قالۋعا ۇيالىپ، ورتالىققا تارتتى.
ءىشى قىجىلداپ-اق كەلەدى. تيىسەرگە قارا تاپپاي دال. «قاپ، بۇلاردى-اي، ا؟! - دەيدى ىشتەي ءتىسىن قايراپ. - ءوستىپ ءجۇرىپ تە ماعان جول-جوبا ۇيرەتپەك بولادى-اۋ، ءا؟! ماقاۋلىقتارىن قايتىپ بەتتەرىنە باسسام ەكەن، بۇلاردىڭ؟!»
ا دەگەنشە ورتالىققا كەلىپ تە قالعان ەكەن. اۋىل ۇستىندە پالەندەي ابىگەر بايقالمايدى. قايتا اناۋ كورىنگەن شاعىن بەيىت باسىندا كىسى-قارا مولىراق سەكىلدى مە، قالاي!؟» - دەپ قاۋىپ ويلاعان اقتاسپاي، ەڭ بولماسا اقتىق ساپارعا شىعارۋىنا ۇلگەرەيىن دەپ، ات باسىن سولاي بۇردى.
جاقىنداپ كەلسە، قابىر قازۋشىلار ەكەن. كوبى قىلشىلداعان جىگىتتەر. ارالارىندا ءجون-جوبا كورسەتۋشىلەرى مە، بىرەر قىرما ساقال دا ءجۇر. ءبارى، قۇددى، قابىر ەمەس، قۇدىق قازىپ جاتقانداي، كەۋ-كەۋ سويلەپ، قارق-قارق كۇلىسىپ قويادى. تاياپ كەلگەن مۇنى كورىپ:
- ءاي، مىنانى قاراڭدار! - دەدى بىرەۋى ەسەك كورگەندەي ايقايلاپ، - ءبىزدىڭ جىندى جيەن كەلە جاتىر!
- قايدا؟ كانە...
- و، جاقسى بولدى! جۇمىسقا وسىنى سالۋ كەرەك. ءاي، بەرمەن كەل! كەل، كەل! قورىقپا.
- ءيا، جىگىتتەر، ىستەرىڭە ءسات! كومەر كوبەيسىن! - دەدى اقتاسپاي مىنالاردىڭ كوڭىلدى ءتۇرىن كورىپ. قالاي اۋزىنان شىعىپ كەتكەنىن اڭداعان جوق. ءاسىلى، الاقالجىڭعا ادەتتەنىپ كەتكەن اۋزى تۇسكىر، ءوزى ايتسا كەرەك. مىنالاردىڭ كوڭىلدى، قامسىز تۇرى دە سوعان يتەرمەلەدى مە... كىم ءبىلسىن!؟
- ءوي، جاعىڭ قارىسسىن، اكەڭنىڭ!
- نەعىپ تۇرسىڭدار، ۇستاساڭدارشى!
- جىبەرمە، ۇستا!
- كەتتى عوي، ويباي! قۋىڭدار...
- قۋىڭدار اناۋ اتپەنەن! - دەگەندەرىنشە، اقتاسپاي تاعى ايداي جونەلدى.
ا دەگەندە بەتى اۋعان جاققا بەزگەن ەكەن. ءبىر بۇرىلىپ قاراعاندا مىنالاردىڭ شىنداپ قۋۋعا اينالعانىن بايقاپ، ەسىن جيىپ الا قويدى. سول-اق ەكەن، اۋىل شەتىندەگى قارامەندى قارتتىڭ ۇيىنە قاراي سالدى.
قارەكەڭ وسى اۋىلدىڭ اقىلگويى، اق ساقالدى اتاسى دا ەدى. قالاي ەسىنە تۇسكەنىنە اقتاسپايدىڭ ءوزى ايران-اسىر.
اپالاقتاپ كىرىپ كەلگەنىندە، سەكسەننەن اسىپ سەلكىلدەپ وتىرعان قاريا پەش تۇبىندەگى جەتى قابات جەر توسەگىنىڭ ۇستىندە باسىن كوتەرىپ وتىر ەكەن. قۋانىپ كەتتى. اپىل-عۇپىل سالەم بەرىپ ۇلگەردى مە، جوق پا، سىرتتان دا ات تۇياعىنىڭ ءدۇرسىلى ەستىلدى. كىدىرۋگە مۇرشاسى جوق اقتاسپاي:
- اتا، مەن ءبىر تەنتەكتىك جاساپ كەلدىم، - دەدى ىشقىنىپ. - تورەلىگىن ءوزىڭىز بەرىڭىز.
- و، نەمەنە! بىرەۋدىڭ باسىن جارىپ، كوزىن شىعاردىڭ با؟ الدە قازانىن تەۋىپ، قارا شاڭىراعىن بىلعادىڭ با؟
- ولاي ەمەس، ءبىراق ودان وڭاي دا ەمەس.
- ە، وتىر ەندەشە، قالعانىنىڭ ءبىر ءجونى بولار. قۇدايا، ءبىزدىڭ جامان جيەن نە ءبۇلدىرىپ جارىتتىم دەيسىڭ، ءتايىرى! - دەپ قاريا سەلك-سەلك كۇلدى.
سونىڭ اراسىنشا قاڭعىر-كۇڭگىر سويلەسىپ قۋعىنشىلار دا اۋىز ۇيدەن كەپ قالعان:
- ۇستا، ءيتتىڭ بالاسىن!
- بايلاپ ال! - دەپ ۇمتىلىسا بەرىپ ەدى.
-ءتايت! توقتات باسسىزدىقتارىڭدى! - دەپ شال اقىرىپ قالدى. - شاڭىراققا قاراڭدار، جوسىقسىز نەمەلەر!
قۋعىنشىلار سەلتيىپ-سەلتيىي تۇرىپ قالدى.
- ءيا، نە بولدى؟ - دەدى قارەكەڭ داۋسىن وزگەرتپەستەن. - ۇيگە شاۋىپ كىرەتىندەي قاي جاۋ شاپتى سەندەرگە؟
- ويباي، اتا.. مىناۋ.. مىنا اقتاسپاي بەيىت باسىندا ءبارىمىزدىڭ ولگەنىمىزگە تىلەك قىلدى.
- نە دەدى سوندا؟
- قابىر قازىپ جاتىر ەدىك، «كومەر كوبەيسىن!» - دەدى.
- نە دەيدى؟! - شالدىڭ كوزى شاقشاڭ ەتە قالدى. - نە دەپ ساندالعانىڭ، ءاي اقتاسپاي؟
- ءدات، اتا!...
- ايت ءداتىڭدى! ايتپەسە، مىناۋىڭ ءۇشىن...
- ايتسام... بەيىت باسىنا بارعانىم راس. ءبىراق كىسىمىز ءولىپ ەدى دەپ، جالعىز جيەن وكپەلەپ جۇرەر، ەستىسىن دەپ قايسىڭ حابار بەردىڭدەر!؟ ءسىز حابار بەرگىزدىڭىز بە، اتا؟ سەندەر حابار بەردىڭدەر مە، قۇرتپاق بولعان قۋعىنشىلارىم؟ جوق! ەكىنشىدەن، «قابىر قازىپ جاتىر ەدىك دەيسىڭدەر»، وندا نەگە قارق-قارق كۇلىسىپ، قاستارىڭا بارعاندا «قارا جۇمىسقا سالۋ كەرەك» دەدىڭدەر؟ كىسىلەرىڭنىڭ ولگەنىن ەستىرتپەسەڭدەر، وزدەرىڭ اراق ءىشىسىپ، قارق-قارق كۇلىسىپ تۇرساڭدار، بەيىت باسىندا سەندەر قابىر قازىپ جاتسىڭدار ما، ۇرا قازىپ جاتسىڭدار ما، مەن ونى قايدان بىلەم. باياعى قيىنشىلىق جىلداردا اتالارىڭ استىعىنا ۇرا قازىپ، بەيىتكە اپارىپ كومىپتى دەگەندى ەستىپ ەدىم. تاعى ءسويتىپ جاتقان شىعار دەپ، «كومەر كوبەيسىن!» دەگەنىم راس. ال، كەسسەڭىز مىنە، باس!
- ءاي، يتتەر-اي، قاتەلىك وزدەرىڭنەن ەكەن عوي... وزدەرىڭنەن ەكەن عوي، - دەي بەردى قاريا بالالارىنا قاراپ. اپپاق ساقالى كەۋدەسىنە ءتۇسىپ كەتتى. - قويىڭدار ەندى! مۇنىكى ءجون ەكەن. جەڭىلدىڭدەر، جەڭىلدىك!
اقتاسپايدىڭ كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى. اكەسىنىڭ جالعىز بولعانى، ءوزىنىڭ جالعىزدىعى، سوڭىنان ەرگەن قۋ تۇياقتىڭ دا جالعىز جۇرەر تاعدىرى ەسىنە ءتۇستى مە، الدە قىسىلعاندا قول ۇشىن بەرەر، ساسقاندا جانىن ساقتاپ قالار مىناداي ءبىر ءسوز بىلەتىن، ءجون بىلەتىن قاريانىڭ ءالى دە بولسا ارالارىندا جۇرگەنىنە (ول جوق بولسا، قايتەر ەدى) ءىشى ۋىلجىپ كەتتى مە، ايتەۋىر القىمىنا تاس تىعىلىپ وتىرىپ قالدى.
- ءجا، ءبارى ويىن-قالجىڭ بولسىن، ءبىراق جاڭاعى ءسوزىن قايتىپ العىزىڭىز، اتا، - دەدى قۋعىنشىلاردىڭ ءبىرى الدەن ۋاقىتتا بەتىنە بۇلدىر كۇلكى ءۇيىرىلىپ. -«جيەن قارعىسى جامان بولادى» دەگەن، قايتىپ السىن ءسوزىن...
- ءيا، سەن دە كىناسىز ەمەس ەكەنسىڭ، تەنتەك جيەن... - دەدى قارەكەڭ ەندى داۋسىن ءسال باسەڭدەتىپ. - جاقىن ادامنىڭ وكپەگە قيارى بولسا دا، ولىمگە قيارى بولماسقا كەرەك، شىراعىم! وكپەڭ ورىندى. ءبىراق ارۋاققا شەت بولماسىن دەسەڭ، اقسارباس شالىپ، اۋىل-ايماقتى شاقىرىپ، ءسوزىمدى قايتىپ الدىم دە. قالتىلداپ جۇرگەن قارامەندى اتاڭ دا قاشانعى جۇرەر دەيسىڭ ەندى. كوزىمىزدىڭ تىرىسىندە كەيىنگى بالالاردىڭ ءبارىنىڭ تاتۋ بولعانىن كورىپ اتتانايىق. ناعاشىلارىڭ دا، جيەندەرىڭ دە امان بولىڭدار. ءاۋمين!
***
ءسويتىپ، ناعاشىلارىمەن ايتىسامىن دەپ ءجۇرىپ، اقتاسپاي جارتىلاي ايىپتى بولىپ، اقسارباس شالىپ قۇتىلدى-اۋ.. ال، ناعاشىلارى ما؟ ناعاشىلارى:
- ءاي، جىندى جيەن، بىرەۋىمىزدى تاعى بوقتاي سالسايشى. سەبەپپەن ۇيىڭە بارىپ، ءبىر مارقاڭنىڭ باسىن ءمۇجىپ قايتايىق، - دەپ قالجىڭدارىن قايتا باستاپتى.
قاجىعالي مۇحانبەتقالي ۇلى
