روزا مۇقان. «ماڭگىلىك بالا بەينە» - اڭگىمە

ماڭگىلىك بالا بەينە
فوتو: dalanews.kz

اڭگىمە مەڭىرەۋ قالپى، دەل-سال بولىپ مۇلگىگەن جىم-جىرت ءتۇندى بەتكە الىپ، تەرەڭ سايعا شىققان ءلايلا-قىزدىڭ جولىندا قارا جامىلعان الدە بىر بەينە قاراڭداپ، سۋسىپ بارادى. «جاپان تۇزدە جۇرگەن نەعىلعان جان؟» - دەيدى قىز-كوڭىل الابۇرتىپ.

«مەن ادامدار اۋلەتىنىڭ رۋحىمىن»، دەيدى بەيتانىس ۇرەيلى ءۇن سوناۋ الىس ءبىر جاقتان داۋىس سالىپ. تەرەڭ سايعا بەت العان ءلايلا-قىز بۇل ساتتە بەيمەزگىل رۋح تۇرماق، ادامزات قاسيەتىنىڭ وزىنە دە سەنۋدەن قالعان. تەك قانا وسىنداي مەڭىرەۋ ءتۇندى، سول تۇنمەن ايمالاسىپ، تولىڭسىپ تۇراتىن قياقتاي ادەمى ايدى سىرلاس ەتكەن. كوكىرەگىن كەۋلەگەن مۇڭ-ارىزىن وسى ارادا، تەرەڭ سايدا سىبىرلايتىن. ءدوپ-دوڭگەلەك اي تولىقسىپ، سۇتتەي اپپاق كوركىمەن قارا جامىلعان قاراۋىلعا ءسان بەرەتىن. كەيدە ءۇڭىلىپ قاراپ قالعان كىپ-كىشكەنتاي ءلايلا-قىزبەن، بىت-شىت بولىپ ايىرىلىپ جاتقان قاراۋىلدىڭ جەرىنە ەسىركەي قادالاتىن.

بىرەسە وسى ءتۇندى دە، كىشكەنتاي اۋىلدى دا مەنسىنبەي قيعاشتاي شالقايىپ كەرىلىپ جاتىپ الاتىن. بالكىم، سوندا ۇڭىرەيىپ، ويىلىپ جاتقان جارالى جەرگە قاراپ: «اپىر-اي، سەندە شىنىمەن-اق قاسيەت قالماعان با؟ توزعان شۇبەرەكتەي وسىنشا جىرىم-جىرىم بولدىپ، نە كۇن تۋدى؟ ءتۇن ىشىندە سايعا كەلىپ، جاسىرىنعان مىناۋ نەعىلعان جان؟ ون التىداعى بويجەتكەن قىزدىڭ كەيپى مە؟ سورلى-اۋ ماڭگى باقي بالا كەيىپتە قالۋىڭا نە سەبەپ بولعان، بۇل ازاپتىڭ قاي ءتۇرى؟» - دەپ بۇلاردىڭ وزدەرىنە كىنا ارتىپ تۇرا ما؟ الدە قاراۋىلدىڭ جەرىندەگى بار سويقاندى سەزىپ، الدەكىمدەرگە كوكتەن اڭىراپ، قارعىس ايتا ما، ايتەۋىر، جانىنداعى جۇقالتاڭ بۇلتتارعا ەكى بۇيرەگىن كەزەك تىرەپ الىپ، زارلاپ تۇرعانداي كورىنەدى. ءلايلا ايعا قاراعان قالپى، قالعىپ بارا جاتىر ەكەن، سەلت ەتىپ، كوزىن اشتى.

جانارىنان ۇزىلگەن ءبىر تامشى جاس ءدىر ەتىپ، يەگىنە قۇلادى. «و، جارىق اي، مۇسىركەمە سەن مەنى. مەن كۇناسىز قىز بولامىن. سەزىمىم ءبۇتىن، اقىلىم دۇرىس. ءبىراق مىناۋ تىرشىلىك دۇنيەسىنەن بەزىنگەن جۇدىرىقتاي جۇرەگىم كەك پەن قاسىرەتكە تولى. مەن وزىمە ادام سياقتىمىن، باسقالارعا ادام ەمەس ادام پەيىلىن ءتاۋباعا تۇسىرەتىن مۇگەدەكپىن. قاراۋىلدىڭ ادامدارى مەنى كورگەن سايىن: «مۇنى اللا تاعالا ادامدار تاۋباسىنا كەلسىن، قول-اياعىنىڭ ساۋلىعىنا، ون ەكى مۇشەسىنىڭ ءدىن اماندىعىنا شۇكىر ەتسىن دەپ جاراتقان» - دەيدى. سولاي ما، جارىق اي. مەن ساعان عانا، سەنىڭ وزىڭە عانا سەنەمىن. تىم بولماعاندا ءۇمىتىمدى سەن اقتارسىڭ. سوندا، بۇل جۇرت نەنى ايتادى؟ مەن كىممىن، وسى؟ ماڭگىلىك پە؟ شىنىمەن-اق ماڭگىلىك وسپەي قالعان بالا كەيىپ پە؟». ءلايلا-قىز سويلەپ وتىر.

مىلقاۋ اي دوڭگەلەپ الىستاپ بارادى. ءلايلانى دا، جەردى دە ايمالاپ بارادى. «ءوز جاسىما لايىق قىز بولعىم كەلەدى. ءيا... ءيا... مەنىڭ دە ءاپ- ادەمى، ناپ-نازىك قىز بولعىم كە...ل...ە...دى...»، - ءلايلا، جاڭاعى ءوزى جاسىرىنىپ وتىرعان قاپ-قاراڭعى تەرەڭ سايدان جۇگىرىپ شىقتى. جاساۋراپ، ۇكىدەي قادالعان قىز كوزىنە سۇپ-سۇلۋ، اپپاق. اي ۇركە قاشىپ بارا جاتقانداي كورىندى. سول سەگىز جاسار ماڭگىلىك بالا بەينەدە، وسپەي قاتىپ قالعان ءلايلا، تامىرى ادىرايعان ەگدە قولدارىن سەرمەپ كەككە كوتەردى.

- ە...ە...ە...ەي... قاشپا، مەنەن، قاشپا! ءبارىبىر، سەنى تاۋىپ الامىن. جاسقاندىڭ با، سەن دە مەنەن جيىركەنەمىسىڭ، سەن دە مەنەن قورقامىسىڭ جارىق اي؟!

اي بارعان سايىن الىستاپ، سىرعىپ بارادى... مۇگەدەك قىزدى دا جىرىم-جىرىم بولىپ ايىرىلعان جەر بەتىن دە مەنسىنبەي، قاپ-قاراڭعى ءتۇن سەرىگىن قولتىقتاپ، تولىقسىپ، كەرگىپ بارادى، ۇزاپ بارادى. ءلايلا-قىز ودان سايىن داۋىستاپ، قول بۇلعاپ ايعايلاپ تۇر.

- ەرتەڭ دە قايتا ورالشى. ەرتەڭ دە تەرەڭ سايدا كەزدەسەيىك. مەن سەنى سوندا كۇتەمىن. تەرەڭ سايدان كۇتەمىن جارىق اي! ەڭ سوڭعى سوزدەردى ايتقاندا يەگى كەمسەڭدەپ، جۇرەگى قۇرعىر الاي-دۇلەي سوعىپ، ەزىلىپ كەتتى. بۇل جولى قاراۋىلعا بەت العان ءلايلا-قىزعا شىڭعىس تاۋىنىڭ ەڭسەلى بيىك شىڭى بارعان سايىن شوگىپ بارا جاتقانداي كورىندى. بۇل جولى قىز ءتۇن قوينىنداعى ەربيىپ كورىنگەن تاۋ بەلەستەرىنەن ءبىر ءتۇرلى سەسكەنىپ، ۇرەيلەنىپ كەلەدى. الگىبىر «ادام رۋحىمىن» دەيتىن ءتۇن يەسى دە قارتايعان تاۋ ەتەگىنەن پانا ىزدەپ جۇرگەن قارالى كيىمدىلەر مە، كوزى بۇلدىرلاپ كەتتى. ءوزى تۇراتىن قاتيرا تاتەسىنىڭ ۇيىنە جاقىنداي بەرە تىنىسى تارىلىپ، دەمى قالتىراي شىقتى. ەسىكتىڭ تۇتقاسىنان قولىن سوزا بەرىپ، قايتا تارتىپ الا قويدى. ءۇي ىشىندەگى وزىنە توسىرايا قارايتىن، ءىشىپ-جەپ قادالاتىن كوزدەردى كورگىسى كەلمەدى. «جۇرت ۇيقىعا باتقانشا وتىرا تۇرسام دا بولار»، - دەپ ەسىك الدىندا كىدىرىپ قالدى. سول ءسات توسىن شىققان داۋىستان شوشىپ كەتىپ، باج ەتە ءتۇستى. قاتيرا ەكەن.

- ءاي، قاس قارايسا جىن قۋعانداي وسى سەن قايدا كەتەسىڭ؟نە پالەڭ بار، ا؟

ءلايلا ءۇنسىز تومەن قارادى. ءىسىنىپ، قىزارعان جانارىن دا، ابدەن سىلەسى قاتىپ شارشاعان كۇيىن دە تاتەسىنە سەزدىرگىسى كەلمەدى. «مەنىڭ مۇڭىمدى بولىسەر قاتيرا ما، ونان دا ءۇنسىز تۇرعانىمنىڭ ءوزى جاقسى». - دەگەندەي ءلام-ميم دەپ تىس جارمادى.

- قايدا ءجۇرسىڭ دەيمىن مەن ساعان؟

ءلايلا تاعى دا ءۇن قاتپادى. «جوق، جوق. تەرەڭ سايدا وتىراتىنىمدى ەشكىمگە، ەشبىر جانعا ايتپايمىن. مەن ايمەن كەزدەسۋگە، سونىمەن سىرلاسۋعا بارامىن. جارىق ايدان باسقا جانىمدى تۇسىنەر جان تاپپاعان سوڭ تەرەڭ سايعا جۇگىرەمىن. ول ساتتە، مەنى ىزدەمەڭدەر، مەنەن سۇراماڭدار، مەنى كورمەڭدەر!»

- ە، ەندى ساعان جەتپەي جۇرگەنى مەڭىرەۋلىك پە ەدى؟ وعان دا جەتەرسىڭ، مەڭىرەۋ دە اتانارسىڭ.

قىزدىڭ كوزى جارق ەتتى. قاتيرا مىرس ەتىپ، ايىزى قانعانداي قىزدىڭ اياق-قولىنا سۇقتانا قارادى. ءلايلا-قىز مۇگەدەك دەنەسىنە سابىرلىلىق جيناي الماي، ىزاعا بۋلىعىپ، قالشىلداپ بارادى. قولى مەن اياعىنا الدەكىمنىڭ كوزى تۇسە قالسا، قۋ جانىن قويارعا جەر تابا الماي نامىستانىپ، ەسى شىعاتىن. مىناۋ شامادان تىس ۇلكەيىپ بارا جاتقان ەگدە قولدار مەن جەتىلمەي قالعان اياعىنا ەشكىمنىڭ كوزى تۇسپەسە ەكەن، بايقاماسا ەكەن دەپ زار قاعاتىن. ال، قاتيرا بولسا ادەيى قاقشيىپ، شوشىنا يمەنىپ، مۇنىڭ جاندى جەرىنە تيسە تۇسكىسى كەلگەندەي سۇقتانا، جيىركەنە كوز تاستادى. وسىندايدا ءلايلا-قىزدىڭ جانى شىرقىراپ، جاسىرىنار جەر تاپپاي الاس ۇرادى.

- قايدا بولدىڭ دەيمىن؟ مال قوراعا قايتىپ، قول جەتپەي ۋ-شۋ بولىپ جاتقاندا، قايدا قاشىپ كەتەسىڭ؟ ايت دەيمىن ەندى، ويباي!

ءلايلا كوزىن جەردەن الماعان قالپى:

- ادام ەمەسپىز بە؟ - دەپ اقىرىن كۇبىر ەتتى.

سول-اق ەكەن قاتيرا ىرشىپ ءتۇستى.

- ءسوزدى قارا! «ادام ەمەسپىز بە»، - دەيدى. ادام سيقى جوق كەيپىڭە نەگە قارامايسىڭ، ا؟

قاتيرانىڭ اششى ءتىلى سۋماڭداپ، ءلايلانىڭ بالا جۇرەگىن قىپ-قىزىل قان-جوسا ەتىپ تىلگىلەپ، پارا-پاراسىن شىعارىپ، ءتۇتىپ جاتىر، ءتۇتىپ جاتىر. بۇرىن وسىندايدا جانىنا تيەر ءسوزدى ەستىگەندە شىر-پىر بولىپ، زار قاعىپ، جىلاپ ەڭىرەيتىن قىز، بۇل جولى بەدىرەيىپ قاتقان قالپى، ءوڭى قۋارىپ، قاتيرادان كوزىن المادى. «سەزىمسىز، جۇرەكسىز، قاتىگەز ادامنىڭ ءتورت تۇلىگى قاشاندا ساي بولادى. تابالايسىڭ عوي، تابالاي بەر، تابالا! مەن وسى قاسىرەتتى قۇدايدان سۇراپ العانمىن! ءيا، ءيا، سەنىڭشە سۇراپ العان تاعدىرىم وسى، وسى! وتىڭمەن كىرىپ، كۇلىڭمەن شىعىپ ءجۇرمىن ەمەس پە، نە جازىپ ەدىم ساعان؟» جەتىلمەي قالعان ءسابي بەتىن جاپ-جالپاق الاقانىمەن باسىپ الىپ، جۇرەسىنەن وتىرا كەتتى. سول قالپى پىسىلداپ باستاپ، ءتوزىمى تاۋسىلىپ، كوز جاسىنا ەرىك بەردى.

مۇندايدا بۇكشيىپ، بوساعادا جىلاپ وتىرعان ءلايلا-قىزعا بىردە-ءبىر جان: «اي، مىناعان نە بولدى، تيىسكەن كىم؟» - دەپ سۇرامايدى دا. بالكىم، وسىلاي بەيشارا كۇي كەشىپ، جىلاپ وتىرۋى زاڭدىلىق دەپ ويلاي ما؟ «ەي بايعۇس، كوز جاسىڭدى ءبىز ەمەس، قۇداي كورسىن. سونىڭ ءىلتيپاتىن كۇت، پەيىلىن كور!» - دەي مە، تەرىس قاراپ كۇبىرلەپ وتە شىعاتىن. ءلايلا مۇنى دا سەزەتىن. ءتۇن ىشىندە جارقىراپ، تولىقسىپ شىعاتىن مىلقاۋ ايدى ەسىنە الىپ، تەرەڭ سايعا قاراي جۇگىرە جونەلگىسى كەلەتىنى دە سوندىقتان. تەرەڭ سايعا تۇسكەن اي ساۋلەسى بۇرىنعىسىنان دا جاپ-جارىق. جەر بەتىن كەزىپ، جىلجىعان قالپى ءلايلا-قىزدى ىزدەپ ءجۇر. قاراۋىلدىڭ سۋىنان دا، جەرىنەن دە، تاۋىنان دا سۇراپ بەۋ-بەۋلەپ ىزدەۋ سالادى.

«قايدا كەتتىڭ؟» نەعىپ بۇگىن تەرەڭ سايدا جوقسىڭ؟» دەپ انا-داۋىس جىپ-جىلى الاقانىمەن قولىن جايىپ، ساي ىشىندە قالىقتاپ جۇرگەندەي. ءتۇن جامىلعان ساي ءىشى جاپ-جارىق اي تاڭ اتقانداي اعارتىپ بارادى. «قۇلىنىم-اي» - دەگەن انا-داۋىس ەمىرەنىپ كەلىپ، ساي ءىشىن جاعالاپ كەتتى. سول-اق ەكەن تىپ-تىنىش ءبىر الەم ورنادى دا كوكىرەگى قارس ايىرىلىپ، انا-بەينە داۋىس سالدى. «سەن قۇرساقتا جاتقاندا دەگەلەڭ تاۋىنىڭ تۇبىنەن جەر استىن دۇمپىلدەتىپ، جارىلىس بولىپ جاتۋشى ەدى، سول باسىلدى ما؟ ىڭگالاپ، بەسىكتە جاتقان سەن تالاي رەت سول جارىلىستان قورقىپ، شىر ەتىپ، قولدى-اياققا تۇرماي بەزىلدەپ كەتۋشى ەدىڭ. سول ادەتىڭ ەس بىلگەنشە قالماپ ەدى...

سەن شىڭعىس تاۋىنىڭ ەتەگىنەن كوتەرىلگەن اۋاداعى قىپ-قىزىل، ساڭىراۋقۇلاق ىسپەتتى لاۋلاپ تۇرعان الاۋعا قىزىعىپ، جۇگىرە جونەلەتىن ەدىڭ، قازىر شە؟ «اپا، تاۋ جاقتاعى اۋەدە قالىقتاپ تۇراتىن ساڭىراۋقۇلاق بۇگىن تاعى دا تۇسىمە كىردى» - دەيتىن ەڭ. سوندا اجەڭ جارىقتىق: «و، قارعاتايىم-اۋ! سەن دە، قۇداي جەتكىزسە سول ساڭىراۋقۇلاق سياقتى، جۇرتتىڭ كوزىنىڭ جاۋىن الىپ، لاۋلاپ تۇراتىن بولاسىڭ»، - دەپ مەيىرلەنىپ، ماڭدايىڭنان ءسۇيۋشى ەدى.

«قازىر قايداسىڭ؟ قايدا كەتىپ قالعانسىڭ؟» ساي ىشىندەگى داۋىس السىرەپ ءسونىپ، اي كوتەرىلىپ، بيىكتەپ بارا جاتقانداي بولدى. سول قالپى، تەرەڭ سايداعى ءار توبىلعىنىڭ تۇبىنەن ءلايلا-قىزدى ىزدەپ، كەزىپ بارادى. ءبىراق بۇل جولى اي بەتىنە ەمىرەنىپ قارايتىن تەرەڭ سايداعى قىز بەينەسى كورىنبەدى. ادامدار قارا-قۇرىم بولىپ، كوپ جينالعان جەردەن بويىن اۋلاق سالىپ، كوزگە تۇسپەۋگە تىرىسىپ ءجۇرۋشى ەدى.

قاتيرا قويار دا قويماي بۇعان جىك-جاپار بولىپ، جابىسىپ الدى.

- ءجۇر، قاراۋىلدا توي بار. سوندا بارايىق. سەن سورلى دا ءبىر سەيىلىپ قايت.

ءلايلا نە ايتارىن بىلمەي، كەزەرگەن جۇقالتاڭ ەرنىن ىگىستەلەي بەرگەن: «ەلدىڭ كوزى-اق... جۇرتتىڭ ءسوزى...» بۇل ويىن قاتيراعا سەزدىرىپ، ءمۇساپىر كۇي تانىتقىسى كەلمەدى. سىلتاۋراتىپ: «شارشاپ وتىرمىن»، - دەگەن.

- قوي-ەي، ءجۇر ەندى، ءجۇر! - دەپ، ايەل قىزدى جۇلمالاي بەردى دە، كونبەيتىن بولعاسىن، قولىن ءار جەردەن ءبىر سۋماڭداتىپ، قىتىقتاي باستادى. قىز قارقىلداپ كەپ، قىستىعىپ كۇلە ورنىنان كوتەرىلدى دە، ءۇپ-ۇلكەن الاقانىمەن ايەلدى كەۋدەسىنەن يتەرىپ قالدى. سول ءسات، قاتيرانىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ كەتتى.

- بارماساڭ قوي ءارى!

- بارامىن! - كەنەت ءلايلا الدەكىمگە ەرەگىسكەندەي، «بارامىن» دەدى.

«شىركىن-اي، شىركىن-اي دەسەيشى! مەنەن باسقانىڭ ءبارى دە باقىتتى، ءبارى دە كوڭىلدى. بۇل دۇنيەنىڭ بار باقىتى - ون ەكى مۇشەڭنىڭ ساۋلىعىندا ەكەن عوي. كوپكە قيعان باقىتتىڭ وزىنە زار بولعان قانداي سورماڭداي ەدىم». ءلايلا توي ءوتىپ جاتقان ءۇيدىڭ كوڭىلدى ادامدارىنا قىزىعا قارادى. بۇرشاق-بۇرشاق بولىپ توگىلگەن كوز جاسىن ءالسىن-ءالسىن ەل كوزىنەن جاسىرىپ سۇرتە بەردى. «بىلەمىن، وسپەيمىن. قۇدىرەت-اۋ، باسقا مازاعىڭ جەتپەگەندەي، ءالى كورسەتەر قاسىرەتىڭ كوپ پە؟ ونان دا ءبىرجولا جوق ەتىپ نەگە جىبەرمەيسىڭ. نەگە نەگە؟ ساعان دا كەرەگىم جوق پا، مەنىڭ قاسيەتسىز بەينەمە ىرجالاڭداپ كۇلگىڭ كەلە مە؟ كوڭىلىڭە باسقا ەرمەك تاپپاي، ماڭگى وسپەيتىن قىز تاعدىرىن قىزىقتايىن دەدىڭ بە؟»

- ءلايلا، لايلەك! اق ءلايلا!

قىز جىپ-جىلى جىگىت داۋسىنا ەلەڭ ەتتى. قاپتاعان جۇرتتىڭ اراسىنان الدەكىم جىرىلىپ قولىن سوزىپ بۇعان قاراي جاقىنداي ءتۇستى. «وي...ي، - دەپ تاڭداندى قىز.

- قۇماردى قارا، قۇمار! قانداي ادەمى بولىپ ءوسىپ كەتكەنسىڭ. عاجاپ! وزىممەن ءبىر پارتادا وتىرعان قۇمارىم عوي، كورشىم عوي. قۇمار... ءيا، سەن مەنى ۇنەمى «لايلەك، اق لايلەك دەيتىنسىڭ. لايلەك دەگەن قۇستىڭ اتى. ول سونداي نازىك، سۇيكىمدى قۇس دەيتىنسىڭ!» قىز ءبىر ءتۇرلى ەسىنەن اداسقانداي ەسەڭگىرەپ تۇرىپ قالدى.

- تانىدىڭ با؟ - دەدى جىگىت اقىرىن جىميىپ.

- تانىدىم. نەگە تانىماۋىم كەرەك؟ سەن سونداي وزگەرىپ، ادەمى بولىپ كەتىپسىڭ. باقىتتىسىڭ عوي... كەشىر مەنى، رەنجىمە...

- سەن دە... سەن دە باقىتتىسىڭ، لايلەك. قۇمار، قىزدىڭ ماڭگىلىك قۇرىسىپ قاتىپ قالعان بالا بەينەسىنە ءمان بەرمەدى، كورمەگەنسىدى، بىلمەگەنسىدى. قىزدىڭ ونسىز دا وزىنە قادالعان مۇڭلى جانارىنا جارا سالعىسى كەلمەدى. ونىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ ويسىراپ تۇرعانىن دا سەزبەگەندەي، قىزدىڭ كىپ-كىشكەنتاي يىعىنا قولىن سالىپ:

- لايلەك، ءجۇر بيلەيىك. مەن سەنى بيگە شاقىرۋعا كەلدىم.

سول ءسات، جاۋدىرەپ قاراعان لايلا-قىزدى جەردەن كوتەرىپ الىپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى. قىز جۇرەگى ەزىلىپ كەتتى. جىگىت، قىزدى كوتەرگەن قالپى، قاپتاعان كوپشىلىكتىڭ ءدال ورتاسىنا ەنىپ بارادى. ەكەۋى دە بۇكىل دۇنيەنى ءبىر سات ۇمىت ەتكەندەي، اينالىپ بيلەپ ءجۇر. لايلا-قىز كوزىن جۇمدى. باسى اينالىپ كەتتى مە، الدە ۇمىت بولعان قىز سەزىم سەلت ەتىپ، مۇنىڭ ءالسىز دەنەسىنىڭ تىنىشىن الدى ما، كوزىن اشا المادى. سول قالپى قۇماردىڭ موينىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ قاتىپ قالىپتى. جىگىت ءسال سىبىر ەتىپ:

- لايلەك! اق ءلايلا، - دەدى. قىز ەسەڭگىرەپ بارىپ كوزىن اشتى.

- تويعا كەلىپ ەدىك. اۋىلدا ەشكىم دە قالماۋعا اينالعان با، قالاي؟ سەنى كورىپ قۋانىپ كەتتىم...

قىز جۇزىنە قىزعىلت رەڭ پايدا بولدى. ءبىر ءتۇرلى قىسىلىپ، ۇيالىپ تۇر. ۇستىنە كيگەن قىپ-قىسقا شىت كويلەگىنەن دە، قاتيرانىڭ قوياردا-قويماي مۇنى بالا سياقتى ەتىپ، ءدال توبەسىنە قىپ-قىزىل بانتيك تاعىپ بەرگەنىنە دە نامىستانىپ، كۇيىپ بارادى. ءبىرى بالالىقتان قول ءۇزىپ، بوزبالانىڭ كۇيىن كەشىپ ءجۇر. ءبىرى، كەرىسىنشە، بولاشاقتان قول ءۇزىپ، ماڭگىلىك، ماڭگى باقي وسپەي، جەتىلمەي مۇگەدەك كەيىپتە قالعان. الدە تاعدىر دەگەننىڭ ءوزى وسى ما؟ وزىنە سويلەپ تۇرعان جىگىتتىڭ داۋسى بۇل جولى اسەرسىز بولدى ما، الدە تاعى ءبىر سۇرەڭسىز، سۇرعىلت ويدىڭ شىرماۋىنا ءتۇسىپ كەتتى مە، ايتەۋىر، قۇماردىڭ بىردە-ءبىر سوزىنە قۇلاق اسپادى. مەڭىرەۋ ادامشا سىلەيىپ قاتىپ قالىپتى. قىز ەگدەلەپ كەتكەن قولىن جاسىرا قويدى. ۇيقىدان ويانعانداي ەسىن جيىپ، جان-جاعىنا قارادى. جالعىز ءوزى.

- قۇمار، قۇمار! قايداسىڭ؟..

قىز جان-جاعىنا جالتاقتاي قارادى. ىعى-جىعى حالىقتىڭ اراسىنان جىگىتتى ىزدەگەن قىز، الاسۇرىپ، ادامدارعا تىكسىنە قاراپ:

- قۇمار قايدا؟ قايدا جىبەردىڭدەر، قايدا كەتتى؟ قايدا... قايدا؟! - دەپ سۇراستىرا بەرگەن. ومىرىندە العاش رەت ادامدارمەن قاتارلاسىپ، ارمان دۇنيەسىنىڭ جالىنان مىقتاپ ءبىر ۇستاعانداي ەدى، ول دا سۋسىپ قولىنان شىعىپ كەتتى. جاڭا عانا بار قاسىرەت اتاۋلىدان ءبىرجولا ارىلىپ، اۋەدە قالىقتاپ ءجۇر ەدى، توپ ەتىپ، قارا جەرگە قايتا ءتۇستى. قىز تاعى دا جانۇشىرا: «قۇمار!» دەپ داۋىستاپ قالىپ ەدى، الدەكىمدەر مىرس-مىرس ەتىپ كۇلگەنىن، پىش-پىش ەتىپ سويلەگەنىن سەزدى.

«ازاپتان، وسى ءبىر ازاپتان قۇتقارىڭدارشى مەنى»، - دەپ قىز شىڭعىرىپ جىبەرگىسى كەلگەن. سوندا عانا، سوندا عانا الگى ءبىر مەيىرىمى مول، جاپ-جارىق ايدى ىزدەگەن. سوعان قاراي ەنتەلەپ ۇشىپ، توبىلعىسى سىرەسكەن تەرەڭ سايعا بەتتەگەن. ءلايلا-قىز كوككە قادالىپ، جاس ىركىلگەن جانارىمەن جالاڭاش ايدى ايمالاپ، يەگىن كوتەرىپ، عارىشتاعى جارىق ايعا بەتىن توستى. بۇل كەزدە قاراۋىل قارالى كۇيدە ەدى. قارتتار جاعى كۇڭىرەىنپ، تاياعىنا سۇيەنىپ، كۇرسىنىپ تۇرعان. قارا جامىلعان ايەلدەر ءبىر-بىرىمەن داۋىس سالىپ كورىسىپ، ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتىپ زارلاپ جۇرگەن. باستارىن ارەڭ كوتەرىپ: «ايىرىلدىق قوي!» - دەيدى.

بولاشاقتان ءۇمىت جوق بەيباق بولدىق قوي. ۇرپاقسىز تۇل قالدىق قوي. اتا-بابا جەرى ەدى، كۇلىن كوككە ۇشىردى عوي. السىرەگەن ايەلدەر ءبىرىنىڭ يىعىنا ءبىرى باسىن سۇيەپ، ەڭىرەپ جىلاۋلى. ەسى شىققان ءلايلا قاتيرانى ىزدەپ تابا المادى. قاراۋىلعا نە بولعانىن، نەگە وسىنشا اڭىراپ، زارلاپ جاتقانىن ۇقپادى. كوزى اتىزداي بولىپ، شاراسىنان شىعىپ كەتە جازداپ تۇر. «ويپىر-اي، نە كۇن تۋعان؟ نە بولعان ادامدارعا؟!» قىزدىڭ قول-اياعى قالش-قالش ەتىپ، كوزى جۇمىلىپ بارا جاتتى. قاراۋىلدىڭ تۇرعىندارى سول كۇنى قاق ايىرىلىپ، ۇڭىرەيىپ جاتقان جەردى كوردى. تارتىلعان سۋ مەن تۇتىلعان ايدى كوردى.

سول كۇنگى ەڭىرەگەن قالىڭ جۇرتتىڭ داۋىسى الدەكىمدەردىڭ قۇلاعىنا جەتكەن بە، اق كيىم كيىپ بەيتانىس جاندار ءتۇن ىشىندە كەلىپ، جەتىلمەي قالعان، ماڭگىلىك بالا بەينە اۋلەتىنىڭ ءبارىن جيناپ، بىتەۋ قارا ماشيناعا تيەپ جاتتى. ىشىنەن شىققان بالاسى ەمەس پە، قيماستىقپەن بوزداعان اتا-انا زارلاپ قالا بەردى. بۇل ساتتە ءلايلا تەرەڭ سايدا ەدى. ونى ىزدەگەندەر دە، ىزدەسكەندەر دە تابا المادى. ادەتتەگىدەي ەل كوزىنەن جاسىرىنىپ كەلگەن ءلايلا-قىز تەرەڭ سايعا جەتىپ، جارىق ايمەن كەزدەسكەن.

ۇزاق ۇنسىزدىكتەن كەيىن، بالالىق بار ارمان تىلەگىن، قۇمارعا دەگەن قىز سەزىمىنىڭ بوي كوتەرگەنىن، جاسىرماي اعىنان جارىلىپ تۇنگى ساي ىشىندە جالعىز ءوزى كۇبىر-كۇبىر ەتكەن. سوندا اي جارىقتىق قىز سەزىمىنىڭ تىرشىلىگىنە ءسۇيسىنىپ، دىرىلدەپ، جىلاپ تۇرعانداي كورىنگەن. سول ءتۇننىڭ سۋىق ىزعارىن دا ۇمىتىپ، ەكى تىزەسىن ەبەدەيسىز ءوسىپ كەتكەن ەكى قولىمەن قۇشاقتاپ الىپ لايلا ۇزاق وتىردى. ورنىنان تۇرا بەرە، بۇرىنعىداي ەمەس دەنەسىنىڭ اۋىرلىعىن سەزدى. بويىن كۇزدىڭ قارا سۋىعى الىپ قالدى ما، الدە ىستىعى كوتەرىلىپ تۇر ما، ەگدە قولدارىنىڭ كۇشى قايتىپ، قايراتى تاۋسىلىپ، قاتيرا ءۇيىنىڭ ەسىگىن زورعا اشتى. ايەلدىڭ شاتىناعان كوزدەرى قادالىپ، مۇنىڭ ونسىز دا جارالى جانىن ونان ءارى جانىشتاپ جىبەردى.

- ايتپادى دەمە، ەندى كەشىگەدى ەكەنسىڭ، كۇز بولماق تۇگىلى، قىس بولسا دا ۇيدەن قۋىپ شىعامىن، ءبىلدىڭ بە؟

قاتيرا ەكىلەنىپ الىپتى. قىزدىڭ قۇلاعىنا الىستان تالىپ قاسقىردىڭ ۇلىعانى ەستىلدى.

- قۋماشى!، - دەدى جالىنا قاراپ يەگى دىرىلدەپ، كوزى بوزارىپ كەتىپتى.

ءلايلا كوزىن اشا المادى. مۇپ-مۇزداي قولىمەن اياعىنا الدەنە ءتيىپ كەتسە بولدى-اق، ەرىندەرى قىبىرلاپ: «قۇمار، قۇمارمىسىڭ... سەن قايدان ءجۇرسىڭ؟ مەن سەنى سول كۇنى ۇزاق ىزدەدىم ەمەس پە. كەل، وتكەندەگىدەي مەنى بيىككە كوتەرىپ، اينالىپ بيلە. كەل... قۇمار!» - دەپ ساندىراقتايدى. قىزدىڭ اۋىر حالىنە ەشكىم دە الاڭداپ كوڭىل بولمەگەندىكتەن، ونىڭ نە ايتىپ، نە سويلەپ جاتقانى ۇيدەگىلەرگە بەيمالىم ەدى. تەك سول كۇنى تۇندە دارىگەر كەلىپ كەتكەننەن كەيىن عانا قىز السىرەپ باسىن كوتەردى. باس جاعىنداعى ءوزىن باعىپ وتىرعاندارعا كوز سالدى. ەكەۋى دە كورشى اۋداننىڭ باسشى ازاماتتارى سياقتى.

- ءوزىڭنىڭ كوڭىلىڭدى دە سۇراي كەلدىك، - دەگەندەرىنە ءلايلا ماسايراپ، ءوڭى قاشقان جۇزىنە قىزعىلت رەڭ جۇگىرىپ، كوزىن جەرگە سالدى. وسى كەلىپ وتىرعان ەكەۋدەن قىز جاقسىلىقتىڭ نىشانىن كۇتىپ، ءسوزدىڭ اياعىن باقتى.

- قاراعىم ءلايلا، سەنىڭ دە كورگەن قاسىرەتىڭ از ەمەس. - جاڭاعى ءسوز باستاعان كۇمىلجىپ وتىرىپ قالدى دا: - ەرتەڭ بىزدىڭ اۋداندا قارالى جيىن وتپەك. ءوزىڭ سياقتى بالالاردى وتكەندە قالا جاققا الىپ كەتكەن. سودان ءالى كۇنگە دەيىن حابار جوق. ەندى، مىنە، كوزگە كورىنەر ءوزىڭ قالعان ەكەنسىڭ. ەرتەڭ وتەتىن قارالى جيىنعا ءوزىڭدى قولعا ۇستاپ كوتەرىپ شىقساق، دەگەن وي كەلىپ ەدى. سول-اق ەكەن، قىزدىڭ قۇلاعى شۋلاپ، باسى اينالىپ كەتتى.

- الاپات كۇننىڭ بەلگىسى رەتىندە، ەل باسىنا قاتەر تۇنعان كۇننىڭ بەلگىسى رەتىندە. ءيا... ءيا، ايتەۋىر جاقسىلىقتىڭ ەمەس، جاماندىقتىڭ تەك جاماندىقتىڭ بەلگىسىمىن. و، قۇداي...

- ال، ءلايلا، جولعا جينالساق...

قىز تالىقسىپ بارىپ كوزىن اشتى. بۇل جولى الگىبىر اعىل-تەگىل بولىپ، جانارىنا تولىپ كەتەتىن جاس كورىنبەدى. ءبىراق ءالسىن-ءالسىن وكسي بەردى. جاماندىقتىڭ بەلگىسى بولعىم كەلمەيدى. مەنى اياڭدارشى. مەن ەل كوزىنە وعاش، مۇگەدەك بولعانىممەن، جاقسىلىقتى عانا اڭسايمىن. مەن تەك جاقسىلىقتى... وتىرعاندار تۇنەرىپ، ءۇنسىز قالدى. قىزدىڭ ونسىز دا ۇزىلگەلى تۇرعان نازىك جانىن ەشكىم تۇسىنە المادى.

- نامىسقويىن قاراي گور! جامان نەمەنىڭ! - دەپ، قاتيرا كۇڭك-كۇڭك ەتتى. ءلايلا كوزىن قايتا اشىپ، وتىرعان ادامدارعا ۇزاك تەلمىرىپ جاتتى. سوسىن، ولارعا سىبىرلاپ:

- قۇمار دا بولا ما؟ ول دا سول قارالى جيىنعا قاتىسا ما؟ - دەدى، ارەڭ جۇتىنىپ. وتىرعاندار ەشنارسە تۇسىن-بەدى. ءلايلا كوزىن قايتا جۇمىپ، ۇزاق جاتتى دا، ءبىر ۋاقىتتا اپ-انىق ەتىپ:

- بارمايمىن، بارا المايمىن. كىدىرمەي جۇرە بەرىڭىزدەر، - دەدى.

- تۇڭعىشىمنىڭ دا قىزىعىن كورۋگە جەتكىزدى. وسىعان دا ءتاۋبا، وسى دا جەتەدى، - دەپ سامپىلداعان قاتيرانىڭ داۋىسى توسەك تارتىپ جاتقان ءلايلاعا اپ-انىق ەستىلدى. «ءومىر قانداي ارزان. ءبىر عانا ىستىعى باسىلماعان قۋانىش ۇستىندە جانىڭدى قيا سالۋ قيانات ەمەس پە. وي، بايعۇس توقتاتسايشى. توقتات! - دەپ، ءلايلانىڭ داۋىستاعىسى كەلگەن. ءبىراق ءۇنى شىقپادى. قاتيرا ۇيىنە كەلگەن بىرەۋگە داۋرىعىپ، سويلەپ جاتسا كەرەك.

- توي وتكەننەن كەيىن-اق قاراۋىلدان كەتەمىن.

«قاسيەتتى جەر ەدى، قادىردەن ابدەن جۇرداي بولدى. «جاقسىنىڭ ارتى جىن» دەۋشى ەدى. شىنىمەن-اق ادام ەستىپ، كوز كورمەگەن قاسىرەتتىڭ ءبارى اباي اتا باسقان توپىراقتان شىعىپ جاتقان جوق پا؟ اللانىڭ ءامىرى دەگەن وسى دا!» دەپ ويلادى ءلايلا-قىز. توسەك تارتىپ جاتقان قىز بەتىنە اي ساۋلەسى ءتۇستى. قاراۋىلدىڭ بارلىق تەرەزەسىنەن سىعالاپ، ىزدەپ،ءتىنتىپ ءجۇرىپ، ءلايلا-قىزدى ارەڭ تاۋىپ العان سياقتى. ءاپپاق بولىپ، دوڭگەلەنىپ، ەرەكشە ءبىر نۇرمەن قىز بەتىنە ءتونىپ تۇر. ناۋقاس قىز ايعا قاراپ العاش رەت جىميعان. كوپتەن كۇتكەن جان اشىرىن، سىرلاسىن تەرەزە سىرتىنان بايقاپ قالىپ، قىز-جۇرەگى ەلجىرەپ سالا بەرگەن. ءوز تاعدىرىنا، ادامدارعا دەگەن وكپەسى سول كۇنگى اعىل-تەگىل كوز جاسىنا اينالدى. سول ءسات جاپ-جارىق ايدان ماڭگىلىك اداسىپ قالاتىنداي تاعاتسىزدانا ءسۇيسىنىپ تاعى دا قارادى.

- قاسىرەت شەككەن جان يەسىنىڭ جالعىز عانا سىرلاسى ءوزىڭ ەكەنىڭدى ۇمىتپا! - دەدى.

اي دا، قىز دا ءبىر-بىرىمەن اجىراسا الماي، ءبىرىن-ءبىرى قيماي ۇزاق ايمالاستى. جارىق اي ءلايلا-قىزدى قارا جەرگە قيمادى. ءلايلا دا العاش رەت ايدى ءتۇن قوينىنا قيماعان. ۇزاق كىدىرىستەن كەيىن، ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن تارتىلىس سەزىمى السىرەي بەردى. ەكەۋى ەكى تىرشىلىكتىڭ ەلشىسىندەي ەلەڭدەپ، الشاقتاپ قاشىپ بارا جاتتى. جاپ-جارىق اي قىز بەن جەردى اينالىپ، الىستاپ بارادى. لايلو-قىزدىڭ جانارى ايعا قادالعان قالپى ايرىلعىسى كەلمەدى. سونشالىق قينالىپ جاتىپ تىرىسىپ ەدى، جىگەرى جەتەتىن ەمەس. بويىنا بىتكەن كۇش-قايرات مۇلدەم ازايىپ بارادى، ءبىتىپ بارادى.

قىز بەتىنە تۇسكەن اي ساۋلەسىنەن سامايىنا قاراي قۇلاپ، جول سالىپ، دوڭگەلەپ جاتقان كوز جاسى انىق كورىنەدى. جانارىنداعى كولكىلدەگەن جاستىڭ اسەرى مە، قىز كوزىنىڭ ساۋلەسى ازايىپ كەتكەندەي بولدى. جانتالاسىپ، ەگدە قولدارىمەن كوز جاسىن ءسۇرتىپ تاستاۋعا تىرىسىپ ەدى،قوزعالتپادى. ءلايلا-قىز مۇڭايىپ جانارىن ءبىر جۇمىپ، دەم الىپ تاعى اشامىن دەگەن، ءبىراق... جان تاپسىرعان توسەكتەگى قىز سۋرەتىن ۇزاق ايمالاعان اي بيىكتەپ، جىلجىپ كەتتى. ماڭگىلىك قوشتاسىپ كەتتى. ەكى تىرشىلىك: ءبىرى - جەر بالاسى، ءبىرى - ءتۇن بالاسى. قاتيرا تويعا دايىندالىپ ءجۇرىپ، ادەتتەن تىس ۇزارىپ، سۇلاپ جاتقان لايلانىڭ قاسىنا ەنتەلەپ جەتىپ بارادى دا، ۇڭىلە قارادى:

- ويباي، مىنا بەيباق ءولىپ قالعاننان ساۋ ما؟ قۇداي-اۋ، ءولىپ قالىپتى. ەندى قايتتىم؟ قىرسىقتى نەمەنىڭ ءدال توي كۇنى ولەتىنىن كىم بىلگەن. قاتيرا وزىنەن-ءوزى سويلەپ، ءارلى-بەرى ءجۇرىپ، سەندەلىپ قالدى.

«قاپ، ءدال توي كۇنى قىلجيا قالعانىن كورمەيمىسىڭ. قاسيەتسىز نەمە. توي ۇستىندە كىمگە بارىپ، ات ءۇستى ءولىمدى حابارلايسىڭ. جاتسىن ەندى، مەنەن باسقا مۇنى ءازىر سەزە قويعان ەشكىم جوق»، - دەگەن ايەلدىڭ سۋماقاي جۇيرىك ويى ءبىر ساتتە شەشىم قابىلداپ، كەزەرىپ جاتقان قىز ءجۇزىن ورامالمەن جاسىرىپ جابا سالعان. سول بويى ۇيدەن جۇگىرىپ شىققان قاتيرا ساسىپ قالدى. الىستان، وزىنە تانىس زارلى اۋەن تالىپ ەستىلدى. قارا جامىلعان قاراۋىلدىڭ توپ-توپ ادامدارى اڭىراپ، تاعى دا كەرىسىپ ءجۇر. ايتقان سوزدەرىنەن توبە قۇيقاڭ شىمىرلاپ، ساي-سۇيەگىڭ سىرقىرايدى.

- ويپىر-اۋ، ولتىرە مە، قايتەدى. تۇندە تاعى... تاعى دا... جارىلىس بولدى.. قاتيرا ءدىر-ءدىر ەتتى.

«الگىنىڭ ولىمىنە سول جارىلىستىڭ اسەرى بولماسىن...» - دەدى ىشتەي سىبىرلاپ. ەڭىرەپ جاتقان سوناۋ قارالى توپتى توي بولاتىن ۇيىنە جاقىنداتقىسى كەلمەدى.

- اۋلاق! اۋلاق! تۇڭعىشىمنىڭ قىزىعىن تويلاتۋعا دا مۇرشا بەرمەدىڭدەر مە؟ ولگەندە ءبىر كورگەن قىزىعىمدى قيساڭدارشى، تىم بولماعاندا! سوسىن ءالى ۇيىنەن شىقپاعان ءلايلانىڭ سۇيەگى ەسىنە تۇسكەندە السىرەپ، ءوڭى قۋارىپ، بۇك ءتۇسىپ، وتىرا كەتتى. قاراۋىلدىڭ قارالى توبىرى وسىلاي قاراي بەت الىپتى، شۋلاپ كەلەدى. قاتيرانىڭ دىبىسى شىقپادى... بىرەسە الاقانىن جايىپ، كوپتەن جاردەم سۇرايدى. بىرەسە ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ، اڭىراپ، بوساعاسىنا قاراي تەڭسەلىپ قۇلاي بەرەدى. قالىقتاپ جىلجىعان اي ساۋلەسى قاراڭعىدا قالىپ بارا جاتقان قاتيرانىڭ جۇزىنە سوناۋ الىستاعى قالپى ءجىپ-جىڭىشكە بولىپ ءتۇستى. ءوزى شالقايىپ جاتىر. قاتيرانىڭ كوزىنە اي جارىلىپ، ەكىگە بولىنگەندەي كورىندى. - ويپىر-اي، - دەدى ول سىبىر-سىبىر ەتىپ: - ەندىگى جەردە قاراۋىلدىڭ ايى بۇرىنعىداي تولىقسىپ ءسان بەرمەيدى دەسەڭشى. سۇتتەي اپپاق بولىپ، قاپ-قاراڭعى ءتۇننىڭ كوزىن اشپايدى دەسەڭشى! ساۋساقتارى ءدىر-ءدىر ەتىپ، كەۋدەسىن قىسىپ بارا جاتقان بەشپەتىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتا بەردى، اعىتا بەردى...

روزا مۇقان

سوڭعى جاڭالىقتار