كەزەك دۇنيە

None
بالتاش اتقا ەلەڭ-الاڭنان قونعان. اياڭشىل اقجال شابدار شۇلعي پىسقىرىنىپ، سۇرلەۋ بويىنداعى جۇپار ءيسى بۇرقىراعان توپ-توپ بويشاڭ كوكباستى جۇرە شالىپ، اۋىزدىعىن سىلدىرلاتا، بورت-بورت شاينايدى. بوكتەردىڭ ءيىن تىرەسكەن ءالدى ءشوبىنىڭ ارا-اراسىنان شىرماۋىقشا ۇيلىعىسىپ، ارال-ارال تاس جوڭىشقا ۇشىراسادى

قىزعىلت-كۇلگىن بۋىلتىق-بۋىلتىق مايدا گۇلى كىسى نازارىن دا، ات نازارىن دا ەرىكسىز بۇرادى. جاتاعانداۋ جەڭسىك اسىن شالماي وتۋگە كوزى قيماي ما، شابدار ات تىزگىن ۇزە، تۇمسىعىن كومىپ-كومىپ الادى. شابداردىڭ بۇل اشكوز قىلىعىنا بالتاش اۋەلدە ونشا ءمان بەرمەگەنمەن، بىرتە-بىرتە مەزى بولۋعا اينالعان، شىپ ەتكىزىپ شابىنان وسىپ جىبەردى. اقجال بەستى سەلك ەتە عاپ، قۇيرىعىن ءبىر بۇلعاپ، بۇلك-بۇلك جەلىسكە اۋىستى. جىل ون ەكى ايدا تاقىمى اتقا ءبىر-اق تيەتىن بالتاشقا ىشەك-قارنىن ارالاستىرىپ، شۇرقىلتايىن سۋىرار توق-توق جەلىس قايدان ۇناسىن، دەرەۋ تىزگىنىن ىركىپ، جانعا جايلى ۇيرەنشىكتى اياڭىنا كوشىرەدى.

بيىلعى مول جاڭبىردىڭ بەرەكەسىنە بالتاشتىڭ جانى سەمىرىپ كەلەدى. جەتى-سەگىز جىلعى ۇدايى قۇرعاقشىلىق زاردابىنان اسىرەسە سوڭعى كەزدەرى جەر رەڭى كۇرت جۇدەپ كەتكەن-دى. قىرعا جولى تۇسكەن سايىن بالا جاستان كوزى قانىق سان الۋان ءشوپ تۇقىمى ۇزاق توسەك تارتقان كىسىشە قاتىپ-سەمىپ ءارى قاتارلارى دا سيرەكسىپ تىربيىپ-تىربيىپ تۇرعانىن كورگەندە، ولار ەندى بۇرلەنىپ قايتا ونبەستەي، ەندى قايتىپ بۇرىنعى سىمبات-كوركىن تاپپاستاي قينالاتىن-دى. بۇگىن بايقاسا، دۇنيە باز قالىبىندا سياقتى. الاۋراعان تاڭعى شاپاق ادەمى مە، قىزىل-جاسىل قۇلپىرعان قىرات جوندار ادەمى مە، ايتۋ قيىن. نەشە جىلدان بەرگى ەسەسىن قايتارعىسى كەلگەندەي ءشوپ تە تىم قالىڭ، تىم بويشاڭ وسكەن: اقجال اتتىڭ شاشاسىنا جارماسىپ، باۋىرىن سىزادى.

«بەۋ، شىركىن، دۇنيەنىڭ تۇنىسىن-اي!»- دەپ قىزىقتى بالتاش. ءدال وسىنداي الا بوتەن سۇلۋلىقتى بۇل وڭىردەن سوناۋ الپىسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا ءبىر كورگەن...

ماڭدايىن كۇنشىعىسقا تىرەپ، يمانتاي بۇلاعىن ورلەي تارتقان بالتاش تابانقايناردىڭ قاراسى شالىنا، ات باسىن تۇستىككە - اناربەك سايىنا قاراي تۇزەدى. نۋ جىنىستى كەڭ اڭعاردا بۇرىندارى ارقار، ەلىك جىرتىلپ ايىرىلۋشى ەدى. بالكىم، قانجىعامدى سول ماڭنان-اق مايلارمىن دەپ ۇمىتتەندى.

تۇيىقتاعى تاس قورالارعا جەتكەسىن، اتىنان ءتۇسىپ، الما اعاشتاردىڭ ىشىنە بارىپ كىردى.ءبىر-ەكى كوك المانى ءۇزىپ اپ، تىستەپ بايقاعان، ۋداي كەرمەك ەكەن. تىجىرىنىپ، تۇكىرىپ تاستادى... كەنەت جادىنا سوناۋ بالالىق شاعى ورالىپ: «اپىر-اۋ، ول كەزدە بۇنى قالاي جەگەنبىز؟»-دەپ تاڭىرقادى. قىرقىنشى جىلدارعى تاپشىلىق كەزىندە كوكقاپتالدىڭ كوكسىرەگەن قاراسيراقتارى جاز ورتاسى اۋعانسىن-اق وسىلاي شۇبىراتىن-دى. وسىناۋ اتام زامانعى قورالار سىرتىنداعى سىڭسىعان نۋعا لاپ قويىپ، تاڭدارى جالتىراپ، اعاشتان-اعاشقا مايمىلشا ورمەلەي، تۇيە قۇمالاعىنداي عانا جابايى كوك المانى ىشتەرى كەپكەنشە جەر ەدى. تىستەرىن قارماپ، جۇرەكتەرىن تۇينەگەنىن ەلەمەي، ءبىر-ءبىر دورباسىن ۇيلەرىنە ارقالاپ قايتار ەدى. ەكى-ءۇش كۇندەي اشىرقانا كەمىرىپ، قۇمارلارى تارقاعاسىن، كەيىنىرەك، ۋىلجىپ پىسكەن شاعىندا تاعى ءبىر قايىرىلىپ سوعار ەدى.

ەسىنە راحاتى دا، قىزىعى دا شامالى جۇدەۋ كەزەڭ تۇسكەنمەن، جۇرەگىنءبىر ءتاتتى ساعىنىش شاپاقتادى. قارىننان باسقا قامى جوق، تاڭەرتەڭ شۇرقىراسىپ تابىسىپ، كەشكە قاراي توبەلەسىپ تاراساتىن باياعى دوستارىن اڭسادى. وسى اڭعارعا سوققان سايىن وزەن بويىنداعى تال دىڭىنە باكىمەن ويىپ ەسىمدەرىن جازاتىن-دى، سولاردان قالعان جۇرناق ۇشىراسپاس پا ەكەن دەگەن ويمەن جۋانداۋ اعاشتارعا دامەتە كوز تاستايدى. الما اعاشتار ءشوجىپ،تالدار سۇيىلىپ كەتكەن. باياعى ءزاۋلىم داراقتار الدەكىمدەردىڭ اجەتىن وتەگەن سياقتى - اينالادا بالتا ىزىنەن كوپ نەمە جوق. «وتاپ تاستاپتى-اۋ، يتتەر!»-دەپ كىنالاي كۇرسىندى. ءىشى ۇلىپ، اينالاسىن قينالا شولدى.

قياق ءشوپتى ەكى بارماعىنىڭ اراسىنا قىسىپ ۇرلەپ، ەلىكتىڭ جاس قوزىعاسىنشا دىبىستىپ، قۇلاق تۇرگەن، جاۋاپ قايتپادى. جاۋاپ قايتپاسىن ءوزى دە سەزىپ تۇر، سوندا دا تاعى دا ءۇش-ءتورت رەت ۇزدىك-سوزدىق شيقىلداتىپ كوردى. ەلىك تۇگىل تۇياقتى ماقلۇقتىڭ تىسىرى ەستىلەر ەمەس. تەك توبە تۇسىندا ساۋىسقان تىنىمسىز شىقىلىقتاپ، ارعى شەتتەن ەكى ساندۋعاشتىڭ جاۋاپتاسقان ۇندەرى كەزەك جەتەدى. «اعاشى عانا ەمەس، اڭى دا سۇيىلدى عوي قايران سايدىڭ!» - دەپ كۇبىرلەدى بالتاش.

اتىنا ءمىنىپ، بوكتەرلەي، كىشى شىڭبۇلاققا قاراي استى. قىرقا ۇستىندەگى مايدا سەلەۋ مەن بوزارا باستاعان تاراقبوز ەرتەڭگى سامالمەن تەڭىزشە تولقيدى. كوكجيەكتەن جاڭا قىلتيعان كۇن ساۋلەسى تولقىن بەتىندە مىڭ قۇبىلادى.

ءارى تۋعان جەر تابيعاتىن تاماشالاپ، ءارى قيال يىرىمىنە مالتىعا، شابداردى جالقاۋ قامشىلاپ، باياۋ ىرعالىپ كەلە جاتقان بالتاشتىڭ قيالىن الدەقايدان وقىرانعان ات ءۇنى ءۇزدى. شابداردىڭ قۇلاعى تىگىلگەن تۇسقا كوز تاستاپ ەدى، قىزىل اتتى، شي قالپاقتى بىرەۋ كورىندى تومەننەن. «قۇلقىن سارىدەن جاپان تۇزدە جورتىپ جۇرگەن بۇل كىم...-دەپ قۇرىستاندى قىزعانىش قىسقان بالتاش.- جوق قاراعان بىرەۋ مە، اڭ قاققان بىرەۋ مە؟»

اككى اڭشى ەندى ول باعداردان اڭ ۇشىراستىرام دەپ دامەتۋ دە ءبىر، عايىپتان تەگىن ولجا كۇتۋ دە ءبىر ەكەنىن ويلاپ، ات باسىن ورگە - كۇنشىعىسقا قاراي بۇرعان. سونى اڭعارعان سالت اتتى تىمىق تۇزدى جاڭعىرىقتىرا:

- بالتاشپىسىڭ-ەي؟- دەپ ايعايلادى. - سالاۋماليكوم! وي، شىرتيعان سىقپىتىڭدى!.. سالەمدەسۋدىڭ ورنىنا قيىستاي تارتىپ، نە قارا باستى سەنى...

بۇل الگىندەگى اناربەك سايىنا كەزىندە تالاي-تالاي بىرگە «جورتقان» كوپ قاراسيراقتاردىڭ ءبىرى - كوككوز بەركىمباي بولىپ شىقتى. امالى قانشا، قايىرىلدى. ەكى بەتىنىڭ ۇشى بۇيرەكشە بۇلتيىپ، شەگىر كوزدەرى سىعىرايىپ، كەتىك تىستەرىنىڭ اراسىنان قىزىل ءتىلىن جىلتىڭداتا، اقسيا كۇلىپ، قولىن ۇسىنا بەردى قۇرداسى:

- وسى تاۋدىڭ بار اڭىن سەن-اق قىرىپ تاۋىستىڭ-اۋ، ءباتشاعار! ودان شىققان ءمۇيىزىڭدى كورمەي-اق ءوتىپ بارامىز. بۇرىنعىڭ - بالالىعىڭ، جاستىعىڭ شىعار، ەندىگىڭ نە؟ اۋزىڭا اتا ساقال بىتكەن شاقتا وبالىنا قاراساڭ قايتەدى؟

- وي، سەنىڭ-اق كىناڭ تاۋسىلمايدى ەكەن! اماندىق-ساۋلىق سۇراسۋدىڭ ورنىنا ايىپتاي جونەلگەنىڭ قالاي؟! تاۋدىڭ تاعىسىن قىزعاناسىڭ با مەنەن؟ - دەپ بالتاش اۋىلداسىنىڭ ازىلىنە اۋىرلاپ قالدى.

كىنالاۋعا قۇمار جۇرتتان جەك كورەرى جوق ەدى بالتاشتىڭ. اقتالىپ جارىتپاسىن سەزدى دە، اڭگىمە بەتىن بۇرىپ، ءجون سۇراعانسىدى. ايتسە دە، قيتىقتانىپ تۇرىپ، قۇرداسىنىڭ جاۋابىنا قۇلاق قويعان جوق.

بىلاي شىعا بەرە: «جاڭاعى نە ءبىتىرىپ ءجۇرمىن دەدى؟»- دەپ ويلادى. جارتى-اق ساعات بۇرىن جابىرقاي اڭساپ ەسىنە العان كوپ دوسىنىڭ ءبىرى ەكەنى قاپەرىنە كىرگەن جوق. سوعان قاراعاندا، كىسى تۇرعىلاسىنىڭ ءوزىن ەمەس، وتكەنىن كوكسەيدى بىلەم. ارعى باسى كىشى شىڭبۇلاقتىڭ اڭعارىنا ۇلاساتىن تەرەڭ شاتقالدىڭ بۇل تۇسىنداعى كۇنگەي جايداقتاۋ ەدى، ىلدي-تومەن ميتىڭداتىپ، ساي تابانىنا ءتۇستى دە، بۇلاق بويلاي، تاعى ءبىراز جەر ءجۇردى. ءبىر كەزدە وڭ قول جاقتان ەسكىلى-جاڭالى نار قامىستارى ءيىن تىرەسكەن كەڭ جىرا ۇشىراسىپ ەدى، ادام تۇگىل، مال تۇياعى سيرەك تيەتىن ساي ەكەنىن پايىمدادى دا، سولاي بۇرىلدى. ىلگەرى وتىڭكىرەپ بارىپ، اتىنان ءتۇستى. شابداردىڭ اياعىن تۇساپ، ەرتوقىمى مەن جۇگەنىن سىپىرىپ الىپ قويا بەردى. ويدا جوقتا ارقاسى بوساعانعا قاتتى قۋانعان شابدار ات مىنا بەيتانىس كىسىنىڭ بۇل قىلىعىن ءتۇسىنىپ جارىتپاي، ايتەۋىر، قايتا اينىپ قالماي تۇرعاندا، بالعىن قۇراقتان قاربىتىپ ۇلگىرەيىن دەگەندەي، شوقاق-شوقاق سەكىرىپ، قالىڭ جىنىسقا جاۋداي ءتيدى.

بالتاش ەر-تۇرماندارىن شەتكەرىرەكتەگى قالىڭ ساسىردىڭ استىنا جاسىرىپ، كەيىن اداسىپ قالىپ جۇرمەس ءۇشىن، تۇسىنداعى جارتاستى بەلگى ەتىپ، كوكەيىنە ءتۇيىپ قويدى. وقشانتايىن بۋىنىپ، جامباسىنا شالاپ قۇيىلعان جالپاق قۇتىسىن بايلادى. ەلەۋسىزدەۋ بولۋ ءۇشىن ادەيى كيگەن كوكشىلدەۋ كەرەگە كوز جەيدەسىنىڭ ءتۇرۋلى جەڭىن ءتۇسىردى: بۇتا، تىكەن تىرناماسىن دەگەن ساقتىعى. اقىرى قاسىنداعى كارى شىرعاناققا سۇيەۋلى تۇرعان قوساتارىن يىعىنا ءىلىپ، سىلدىرلاعان بۇلاق، شىرىلداعان تورعاي ۇنىنەن وزگە قۇلاق ەلەڭدەتەر دىبىسى جوق جىرا ءىشىن ءسۇزىپ كەتە بەردى.

بەركىمبايدىڭ الگى ءسوزى اۋىق-اۋىق جادىنا ورالىپ، شىمبايىنا باتىپ كەلەدى. «سول نەمەدەن-اق كوردىم-اۋ كورەسىنى،- دەپ كۇبىرلەدى.- كۇندەس قاتىنشا امسە شالىپ سويلەيتىنى نەسى؟ ۇلانعايىر تاۋ ىشىندە وزگە جول قۇرىپ قالعانداي قارسى الدىنان كەزدەسكەنىن قاراشى، ەي!.. «وسى تاۋدىڭ اڭىن سەن-اق قىرىپ تاۋىستىڭ-اۋ«دەپ... شارۋاسى قانشا ەكەن... الدىنداعى مالىنا يە بولسا دا جەتپەي مە ... ارازدىعى جوق، باقاستىعى جوق، جىل ون ەكى ايدا بىر جولىقسا - جولىعادى، جولىقپاسا، و دا جوق، شاقپاي جۇرسە قايتەدى ەكەن. ەلدىڭ قامقورى ما ول، جەردىڭ قامقورى ما؟!»

نۋ قامىستىڭ جيەگىن بويلاي الدە اڭ، الدە مال تۇياعىنان جىڭىشكە سۇرلەۋ ءىز تۇسكەن ەكەن، سونىمەن تارتا بەردى. ءشوپتىڭ قالىڭدىعىنان ءجۇرىسى ماندىر ەمەس. جول جيەگىندەگى تۇكتى تۇلكىقۇيرىق، سيداڭ اتقۇلاق، جاتاعان جىلانقياق ەركەلەگەن كۇشىكشە قىزىل سيراعىنا ورالسا، سىريعان شىرالجىن، اشقىلتىم ەرمەن، شيپالى اندىز سەكىلدى بويشاڭ، ءالدى وسىمدىكتەر بىردە ماڭدايىنان سيپاپ، بىردە وزىمسىنگەندەي يىعىنان قاعىپ، شىعارىپ سالادى. تابان استىنداعى قاپ-قارا مايلى ساز جاس بالانىڭ ەڭبەگىنشە بىلق-بىلق ەتەدى. تاڭعى كەرىمسال دونەن قىمىز يىسىندەي شىمىر. اۋىق-اۋىق شىرىگەن بورىق ءيسى بۇرق ەتە تۇسەدى. كۇنگەي قاپتالمەن ءاپپاق نۇر ىلدي-تومەن سىرعاناپ كەلەدى. قىزىل-جاسىل تاۋ گۇلدەرى جۇزدەرى الاۋراپ، ۇيالشاق قىزدارشا قىمسىنا جىمىڭدايدى. قىزىل الا، كوك الا، سارى الا ادەمى كوبەلەكتەر وسى گۇلدەردى ماپەلەپ ءوسىرۋشى باعباندارى ىسپەتتى، ءارقايسىسى ءبىر-بىرەۋىن يەلەنىپ، توبەسىنە تونە جەلپىپ تۇر. تاس-تاستىڭ تۇبىندەگى شيە ساباقتاردىڭ ءالى ءازىر سارعايىپ تا ۇلگىرمەگەن تىرناقتاي تۇيىندەرى بالاڭ قىزدىڭ قۇلاعىنداعى سىرعاشا جىلتىرايدى. تەرىسكەي بەت ەرىنشەكتەي ويانىپ، كەرىلە ەسىنەيدى. سوناۋ بيىكتەگى اندىزداعان ۇشقات ۇشى كۇمىس ساۋلە جەلپىگەن تاۋ سامالىنا شاعىلىسا، جالت-جۇلت ويناپ، جىلتىراق ويىنشىعىمەن قۇربىلارىنىڭ كوزىن قىزىقتىراتىن جاس بالالارشا اڭشى كوڭىلىن ەرىكسىز وزىنە بۇرادى...

بالتاش كوكىرەگىنە الىپ-ۇشقان اعىل-تەگىل ءبىر سەزىم قۇيىلدى. ءسۇيسىنۋى باسىم با، قۋانىشى باسىم با، اجىراتار حالى جوق. ايتەۋىر ءبىر كول-كوسىر جەلىك دارىعان سياقتى بويىنا. ءدال قازىر قاسىندا اسەر بولىسەر جان بالاسى جوقتىعنا وكىنەدى.

شاعىن جىرا بيىكتەي كەلە، كەڭ شاتقالعا ۇلاسىپ، الگىدەن وزگەشەلەۋ تاعى ءبىر كورىنىستەر اشىلدى. جاقپار تاستار سىلەمى قۇزار شىڭدارعا جالعاسىپ، ءمۇيىس-ءمۇيىس، قويناۋ-قويناۋدان شوق-شوق توعاي قاراڭدايدى. توعاي ماڭىنان وتكەندە، مىڭ سان تورعاي ءۇنى قۇلاق تۇندىرادى. اعاش باستارى جىپىرلاعان ءۇيا. ەكى-ءۇش مارتە ءدال قاسىنداعى جار باسىنان قاقىلىقتاعان كەكىلىك ۇشىراستى. تۇياقتى ءىرى اڭنان دامەسى بار بالتاش ولارعا الاڭداعان جوق.

ەندى سول يىعىنان كىشكەنە وزەكشە شىقتى. تابانى جايداقتاۋ ءارى سازداۋىتتاۋ ەكەن. ۇلپىلدەگەن جۇمساق شالعىنى مال تۇگىل ادام تابەتىن قوزدىرارداي تۇنىپ تۇر. تاپتاۋرىن بولماعانمەن، اراسىنا ۇزىن-ۇزىن ءىز ءتۇسىپتى. زەر سالا قارادى دا، ءىز بويىنداعى شوپتەردىڭ باسى شالىنعانىن اڭعاردى. دەمەك، بۇل ماڭنان ارقار، ەلىك كەزدەسكەنى عوي. شاماسى، ولار وزەنگە وسى وزەكشەمەن قۇلايتىن بولۋ كەرەك. ايتپەسە، ءبىر وتكەندە وسىنشا شيمايلايتىنداي ءۇيىرلى ارقار قايدان كەلسىن. بۇتا اراسىنا جاسىرىنىپ، جولىن توسسا قايتەدى؟ قاراۋىلعا ەشتەمە ىلىكتىرە الماسا، بالكىم، تۇبىندە سويتەر...

جاسىل شالعىندى سۋسىلداتا كەسىپ ءوتىپ بارا جاتىر ەدى، كەنەت تابان استىنان بورىكتەي بىردەمە پىر ەتە تۇسكەنى. ءتىسقاقتى اڭشى ەكەنىنە قاراماستان، بالتاش سەلك ەتە عاپ، قالت توقتاعان. اۋەلى ول بۇنى بودەنە مە دەپ ويلاپ ەدى، ءبىراق تاۋانى ىرىلەۋ كورىنگەسىن، شىل ەكەنىن سەزە قويدى. وسىلاي ءدال توبەسىنەن تۇسكەنشە تىرپ ەتپەي بۇعىپ جاتىپ، وقىس كوتەرىلەتىن مىنەز كوبىنە بودەنە مەن شىلگە ءتان. قاس قاعىم ءساتتىڭ ىشىندە-اق سونى پايىمداپ ۇلگىرگەن بالتاشتىڭ كوزى وسى مەزەتتە بۇلك-بۇلك قوزعالعان ءشوپ اراسىنا قۇلادى دا، قۇددى جارىلعان گراناتا سىنىعىنشا جان-جاققا بىت-شىت شاشىلا قاشقان بوز-شۇبار بالاپاندارىن شالىپ قالدى. ەڭ كەمى التاۋ-جەتەۋ بار-اۋ. ءاپ-ساتتە جەتەۋى جەتى جاققا ءسىڭىپ جوعالعانى. ولار ەندى تاپتىرماسىن بىلسە دە، ەڭكەيىپ، مايدا قياقتاردى ءارلى-بەرلى جاپىرىپ، ىزدەپ بايقادى. قۇپ-قۇيتتاي بوپ قالاي ۇزاپ، قايدا تىعىلىپ ۇلگىرگەنى بەلگىسىز، زىم-زيا. بۇل ءوزى بالتاشقا بۇرىننان ءمالىم نارسە. ەرتەرەكتە وسىلاي بالالى شىلدىڭ ۇستىنەن شىققاندا، جارىلا شاشىلعان بالاپانداردىڭ قايسىسىنا ۇمتىلارىن بىلمەي ساسىپ، اقىرى بىردە-بىرەۋىن ۇستاي الماي قالۋشى ەدى. «تابيعاتتىڭ شەبەرى-اي!-دەپ تاڭىرقاي ءسۇيسىندى. - كەكىلىكتىڭ بالاپاندارىنشا ءبىر-ءبىرىنىڭ سوڭىنان تىزىلە قاشسا، جازىقتى مەكەندەيتىن بۇل بەيشارا كەز كەلگەن جىرتقىشتىڭ تىسىندە كەتەر ەدى-اۋ، ءا! شىلدىڭ بالاپانىنشا شاشىلىپ، شىلدەي توزىپ دەيتىن ءسوز وسىدان شىققان-اۋ».

سازداۋىت وزەكتەن وتكەسىن، تاس-تاستىڭ اراسىمەن قيالاي، قىرقا ۇستىنە كوتەرىلىپ، كوز جەتەر جەردى تىنتكىلەپ ۇزاق تۇردى. ەشتەمە شالىنار ءتۇرى جوق. كۇن ۇلكەن ساسكەگە تاياپ قالىپتى . ءدال توبەسىندە اق قولتىق قاراقۇس قالىقتاپ ءجۇر. اينالاسىنان ءارتۇرلى مايدا تورعاي مەن شەگىرتكە ءۇنى تولاسسىز ەستىلەدى. ارعى قارسىدان نەكەن-ساياق كەكىلىك قاقىلىقتايدى. كوزگە ەڭ كوپ شالىنار قۇس - قارعا مەن ساۋىسقان ! «بۇل اتاڭا نالەتتەر سونشا نەگە كوبەيىپ كەتكەن! - دەپ كىجىندى بالتاش.- بۇيتە بەرسە، دۇنيەنى قارعا باسىپ كەتەتىن شىعار!»

ەنتىگىن باسقاسىن، قىر جوتامەن ءىلبىپ تاعى ىلگەرى ءجۇردى. ويى سوناۋ شوقىنىڭ وڭ جاعىنداعى شاتقالعا جەتىپ، بەرگى قاپتالدىڭ جىنىستى جىقپىلىن ءسۇزۋ. بارماي-كورمەي-اق ءبىلىپ تۇر: شاتقال ىشىندەگى سوناۋ ءبىر ۇيەزدەگەن جىلقىشا ءار-ءار جەرگە شوقتالعان قالىڭ ۇشقات اراسىنان، ودان تومەنىرەكتەگى تۇتاسىپ، الاسارىپ شالىنعانىمەن، كىسى بويىن جاسىرار نۋ شىرعاناق ىشىنەن ارقار، ەلىك ۇشىراتپاۋى مۇمكىن ەمەس. ال اناۋ جاقپار تاستاردان تاۋ ەشكى قۇلاتارىنا جانە كۇمانى جوق. تۇلكى ياكي قاسقىر كەزدەستىرۋى دە اجەپ ەمەس...

اڭشىلىقپەن اۋەستەنگەن جيىرما جىلدان بەرى سوناۋ شۇباربايتالدان باستاپ، ارپاتەكتىرگە دەيىنگى - ەگەر تۇزۋىنەن ەسەپتەسەڭ، ەڭ كەمى جيىرما بەس شاقىرىمنان اسىپ جىعىلاتىن شىڭدى-قۇزدى تاۋ سىلەمىنىڭ جىقپىل-جىقپىلىن تۇگەل شارلاي ءجۇرىپ، ناق وسى شاتقالعا ات باسىن ەكى-اق مارتە بۇرعان ەكەن. ءبىر جولى ادەيىلەپ سۋىر اتۋعا كەلگەنى بار. ۇمىتپاسا، ول ءوزى الپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭى ەدى. جيىرمانى جاڭا ورتالاعان سالقام سەرى كەزى. سول تۇستا الماتىدا سۋسار بورىك ءسان بولا قالىپ، قولى قىسقا بايعۇس باسى، ءارلى-بەرلى تىربانىپ، ەشتەمە تىندىرا الماعاسىن، وزگە وڭايلاۋ جول ىزدەگەنى بار. بۇنىڭ قولىنان كەلەر ايلا-امالدىڭ ەڭ وڭايى - اڭشىلىق ەدى. تابان قايناردىڭ ءدال تۇبىندە سۋىردىڭ قالىڭ قورداسى بارى وعان بالا كۇننەن ءمالىم-دى. مۇندا-مۇنداعا دەيىن بۇل كولەمدە ەشكىم سۋىر اۋلامايتىنىن دا جاقسى بىلەتىن. ەل اۋزىنداعى اڭىز بويىنشا، سۋىر - ادامنان ازعان ماقلۇق. ولاي دەيتىنى - قاقپانعا تۇسكەن سۋىر ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتا، ادامشا جىلايدى-مىس. ءداتى بەرىك بىرەۋ بولماسا، مۇنىسىن كورگەن ادام، ادەتتە، زارلى ۇنىنە شىداماي، دەرەۋ بوساتىپ جىبەرەدى-مىس. مىلتىقپەن اتىپ الۋ ودان بەتەر قيىن: ەگەر وق سەسپەي قاتىرماسا، ءىن اۋزىنان ۇزاپ جايىلمايتعىن ساق جانۋار جان دالباسامەن بولسا دا، دومالانىپ، ءبارىبىر ىنىنە كىرىپ ۇلگىرىپ، وبالىن تەككە ارقالاتاتىنى راس. ونىڭ ۇستىنە قورداعا جاقىنداپ، مىلتىق قاراۋىلىنا ىلىكتىرۋدىڭ ءوزى كوپ اۋرە. كوزى جەتكەن جايت ەمەس، ايتەۋىر، ەلدەن ەستۋىنشە، الدەبىر كىشكەنە تورعاي ۇياسىن وسى سۋىر ءىنىنىڭ اۋزىنا سالاتىن كورىنەدى. قوردا ماڭىندا ۇشىپ-قونىپ ءجۇرىپ، قاۋىپ-قاتەر اتاۋلىدان ساقتاندىرىپ، ۇنەمى سولار بەلگى بەرەدى-مىس.

وسىنداي اڭىز-اڭگىمە قۇلاعىنا سىڭگەن جەرگىلىكتى جۇرت بۇل زالالسىز ماقلۇققا استە تيمەيتىن.

سىرتتا جۇرگەن بالتاش ەل قۇلقى وزگەرگەنىن قايدان ءبىلسىن، باياعى بالا كۇنىندە كورگەن كوپ سۋىر قىلشىعى قىيسايماستان سول كۇيىندە سامساپ ءورىپ جۇرگەن شىعار دەگەن ويمەن سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەلمەي مە. جالعاندا ساق، سەكەمشىل اڭ قورداسىنا جاقنداپ، سىرتىنان تورىپ ۇزاق وتىرعان. قانشا اڭدىعانى قازىر ەسىندە جوق، ايتەۋىر، قاراۋىلعا بىرەۋىن ىلىكتىرەم بە دەپ توسا-توسا جالىققاسىن، ورنىنان تۇرەگەپ، اۋماعى ەكى قورا قويدىڭ ورنىنداي بوپ دوڭكيىپ جاتقان قوردا ىشىنە بارىپ كىرگەن عوي. بۇل باياعى ءوزى بىلەتىن قوردا ەمەس، يەسىز جۇرت ەكەنىن بىردەن اڭعاردى. ىندەر ەسكىرىپ، اۋزىنا ورمەكشىلەر ايقۇش-ۇيقىش تور قۇرىپ تاستاپتى. اڭشىلار قىرىپ تاۋىستى ما، الدە تۇراقتارى اياق استىنا اينالىپ بارا جاتقاسىن، وزدەرى قونىس اۋىستىردى ما، كىم بىلەدى. بالتاش ەندى امالسىز وسى شاتقالعا قاراي اسقان. تومەنىرەكتەگى، ساي تابانىنا تاياۋىراق ءبىر قوردانى ەكى كۇن تورىپ، «كەرەڭ» مىلتىقتىڭ ون شاقتى وعىن شىعىنداپ، ءبىر تىماقتىق ءۇش تەرى ولجالاپ، قۋانا-قۋانا قالاعا قايتقان.

ول جولى بار ىنتا-پەيىلى سۋىرعا اۋىپ، وزگە اڭ-قۇسقا نازار بۇرماعان-دى. ايتسە دە، ءار-ءار تۇستان قىلاڭ بەرىپ، قۇلدىراقتاي قاشقان ەلىك، ارقاردىڭ نوبايىن شالىپ، قىزىققانى ەسىندە. ال بۇگىن سولار نەگە زىم-زيا؟ ەكى-ءۇش ساعاتتان بەرى، تىم قۇرماسا، بىرەۋى كوز ۇشىنان قاراڭداسا قايتەدى. ەپتەپ دەلەبەسى قوزىپ، كوڭىل دەمدەر مە ەدى.الدە بۇل ماڭ دا اڭشى اعايىندار ءجيى يەكتەيتىن اياق استى پۇشپاققا اينالعان با؟..

وسىنى ويلاعاندا، بالتاش كوكىرەگىندە قىزعانىش بىقسىعان. قورۋسىز يەن جاتقان تاۋداعى تاعى اتاۋلى بۇنىڭ وزىنەن وزگە دە مىلتىعى بار، قىزىلعا اۋەس كوپ جۇرتتىڭ كوزىن قىزىقتىرىپ، كوڭىل قۇرتىن قوزدىرۋى ابدەن ىقتيمال ەكەنىن، ولاردىڭ دا جىلىنا بىرەر جەتى تۇزدە تۇنەپ، بوي سەرگىتۋگە، بىردى-ەكىلى اڭدى قۇلاتىپ، كوڭىل جەلپىندىرۋگە ناق بالتاش عۇرلى حاقىسى بار ەكەنىن ەسكەرگىسى كەلمەدى. سۇلۋتوردىڭ ەتەكتەگى تاعىسىن تاۋىسىپ ءبىتىپ، ەندى شىڭ-قۇزدى سۇزۋگە كوشكەن بەيتانىس ارىپتەستەرى وسى توڭىرەكتىڭ ادامى ەمەسىن، كوبىنە-كوپ ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز شاقىرىم قاشىقتان «گازيك»، «نيۆا» ءمىنىپ، توبىمەن سەرىكتەسىپ جەتەتىن «بوتەن» اعايىندار ەكەنىن دە ءىشى سەزەدى. وزەگىن قىزعانىش تىرنالايتىنى سودان.

...تۇندە عانا تۇنەپ اتتانعان سيىر فەرماسى - كىشكەنە اۋىل كوكقاپتال - سوناۋ ەلۋىنشى جىلدارى ءوز الدىنا جەكە ۇجىمشار ەدى. باس-اياعى ەكى شاقىرىمعا جەتەر-جەتپەس جالعىز كوشەلى شاعىن اۋىلدا ول كەزدە قولىنا مىلتىق ۇستايتىن ەركەك كىندىك - بالتاش قانا. بۇنىڭ ءوزى دە جاڭا تالاپ جاس. وقتا-تەكتە، ءۇي ءىشى قىزىلسىراعان كەزدەردە، اۋىل الدىنداعى ءبىر جارىم شاقىرىمداي قاشىقتاعى ارقالىق سىرتىنا ۇزاڭقىراپ شىعىپ، ەگىن ىشىندە بۇعىپ وتىرىپ، قياق شوپپەن ءبىر-ەكى ىسقىرىپ قالسا، تاناداي قىزىل ەلىك ءوزى جۇگىرىپ كەلەر ەدى. تەك ءبيداي ساباعىنىڭ قاي تۇستان سىلدىرلاعانىن دەر ۋاعىندا اڭعارىپ، مىلتىعىن كەزەپ ۇلگىرسە، ءبىتتى...

ال ەندى ودان ەرتەرەكتە شە؟.. پاي-پاي-پاي!.. ءالى ەسىندە، ءبىر جولى جازعىتۇرىم اۋىلدىڭ بەس-التى قارا سيراعى مانا ءوزى ۇستىنەن وتكەن يمانتاي بۇلاعىنىڭ اياعىنا جۋا، تاتىران تەرە بارعانى بار. تىكەندى ويعا اپارار قارا جولدىڭ ىپ-ىستىق بوس توپىراعىن جالاڭ تاباندارىمەن بورپ-بورپ كەشىپ، سوڭعى كەزدەرى «كومباين قۇلاعان ساي» اتانىپ كەتكەن تەرەڭ وزەككە جەتكەسىن، كۇنگەي قاپتالمەن كۇنباتىسقا بۇرىلعان-دى. جىڭىشكە وزەك بىرتە-بىرتە كەڭەيىپ، ۇلكەن اڭعارعا اينالاتىن. ءدال وسى قىلتا مويىننىڭ كەڭىر تۇسىنا جەتكەندە، تۇنىپ تۇرعان تاتىراننىڭ ۇستىنەن توپ ەتە تۇسكەندەرى!.. بالا-شاعا تۇگىل ساقالدى قاريانىڭ سىلەكەيىن شۇبىرتاتىن جەڭسىك ءدام عوي، ءبىر-بىرىنەن قىزعانعاڭداي ۋلاسا-شۋلاسا جۇگىرىپ، جاۋ تيگەندەي جايپاسىن كەپ. بىلەكتەي-بىلەكتەي سولقىلداق تاتىراندى تۇبىنەن بىرت ءۇزىپ اپ، قابىعىن تىستەرىمەن وپ-وڭاي سىدىرىپ جىبەرىپ، بورىقتاي بوپ-بوز قىشقىلتىم وزەگىن قىشىرقانا كۇرتىلدەتسىن ءبىر. اۋىزدارىندا دا تىنىم جوق، اياقتارىندا دا تىنىم جوق. جۇگىرىپ ءجۇرىپ جەيدى، جۇگىرىپ ءجۇرىپ تەرەدى.

قۇشاقتارى تاتىرانعا لىق تولعاسىن، بارشاسى ءبىر جەرگە جينالىپ، داۋلەت سالىستىرسىن. ءبۇرلى كۇلتەسىنەن، ارتىق بۇتاق، جاپىراقتارىنان ارىلتىپ، كىل ءبىر ادەمىسىن، كىل ءبىر ءتۇزۋىن، كىل ءبىر ءىرىسىن ىرىكتەپ، قارا قوعامەن جاقسىلاپ بۋىپ، ارقالاپ كەرى قايتسىن.

كوك تاتىران دا ءبىر، قورعاسىن دا ءبىر. قارا جولعا قايتا ىلىككەسىن، ءارى جۇكتەرىن اۋىرلاپ، ءارى ىشتەرىن اۋىرلاپ، دىمدارى قۇرىعان بالالار جيەكتەگى كوك شالعىنعا قۇلاي-قۇلاي كەتىسكەن-تۇعىن. شالقالارىنان تۇسكەن كۇيى تاتىراندارىن جاستانىپ، سويلەسۋگە دە ەرىنشەكتەپ، تىم-تىرىس جاتىر ەدى، كەنەت سايدىڭ ارعى بەتىنەن سۇيىقتاۋ شاڭ كوتەرىلدى. ىلە جول ۇستىنە شۇبىرىپ ءىرى-ءىرى قويلار شىعا كەلدى. ەڭ الدىدا - شاڭىراق ءمۇيىزدى، جوڭكەرىلگەن سۇر قوشقار، سوڭىندا - جارداي-جارداي ساۋلىقتار. اۋىق-اۋىق پىسقىرىنىپ قويادى. سول ساتتە بالالاردىڭ بىردە-ءبىرى بۇل جانۋارلاردىڭ ارقار ەكەنىن بىلگەن جوق. جابايى اڭ قارا جولمەن شۇباپ سۋاتقا قۇلار دەپ كىم ويلاعان؟ اۋىلعا ايداپ بارا جاتقان قالقوز مالى شىعار دەپ ۇيعارىستى. بالالاردىڭ ءبىرى: «وهو، جاقسى بولدى عوي، تاتىرانىمىزدى ارتىپ قويىپ، ايداسا بارامىز!»-دەپ قۋانسىن.

وسى كەزدە شۇبىرعان قويدىڭ سوڭى شورت ۇزىلگەن. قويشىسى دا زىم-زيا. مالدىڭ الدى ەڭكىلدەي جەلىپ، بۇلاققا جەتىپ توقتادى. ەرىندەرىن سۋعا مالىپ ۇلگىرگەن جوق، بالالاردىڭ دابىرىن شالىپ قاپ، سەكەم العان ءۇيىرلى اڭ ءاپ-ساتتە ءدۇر ۇركىپ، تەرىسكەي قاپتالمەن ورگە - يمانتاي سايىنا قاراي قۇيعىتا جونەلسىن عوي. سودان ولار كوز ۇشىنا ءسىڭىپ جوعالعانشا بەس-التى بالا وڭەشتەرىن جىرتا، قيقۋعا باسىپ، اڭعار ءىشىن جاڭعىرتتى دا تۇردى...

ەندى ويلاسا، سول ءۇيىر ون بەس، جيىرمادان كەم سوقپايدى ەكەن. جانە وزدەرىنىڭ جۇرگەن جەرلەرىن ايتساڭشى! «كومباين قۇلاعان ساي»-اۋىلدىڭ ءدال وكپە تۇسى، مىقتاسا، ەكى-ءۇش شاقىرىم جەر. سوعان قاراعاندا، اڭ دا، قۇس تا ول كەزدە قاپەرسىز تىرشىلىك كەشكەن جايى بار-اۋ. شىركىن-اي، سونداي ءۇيىر ەندى كەزىگەر مە ەدى!..

جۋىق ماڭدا كوزىنە اڭ شالىنا قويماعاسىن، بالتاش قيالى ەرىكسىز وتكەنگە قايىرىلا بەرگەن. ايتسە دە، ول تۋىپ وسكەن ولكە توسىندەگى اڭ-قۇستىڭ جىلدان-جىلعا تاۋسىلىپ، سيرەپ بارا جاتقانىن ويلاپ، قابىرعاسى سوگىلگەن جوق. باياعىداي اۋىلدان كوپ ۇزاماي-اق، بىرەر ساعات الەتىندە تەگىن ولجانى الدىنا كولدەنىڭ وڭگەرىپ اكەپ، ەسىك الدىنا دومالاتا سالار مولشىلىقتى عانا كوكسەيدى. زاۋدە ءبىر اڭ قاعىپ، بوي سەرگىتىپ قايتۋ ءۇشىن سوناۋ الماتىدان ات ارىتىپ جەتكەندە، قايداعى ءبىر قيانعا شىعانداپ، ارام تەر بولعانى ءوز الدىنا، تىم قۇرماسا، دەلەبە قوزدىرىپ، ءىرىلى-ۇساقتى اڭ قاشىپ جاتساشى دەپ رەنجيدى. باعاناعى كوككوز بەركىنبايدىڭ رەنىشىن دە قازىر ايقىنىراق ۇققانداي. «قايتسىن، بايعۇس،- دەپ مويىندادى ىشتەي.- مالشى ادام، تاۋدى دا، تاستى دا كۇندە ارالايدى. سونان سوڭ باياعى جىرتىلىپ ايىرىلاتىن اڭداردى ىزدەپ، ءىشى اشيدى دا».

قيالى قيان كەزگەنمەن، جانارى اينالا توڭىرەگىن ساقشىداي ءجىتى شولادى. كوبەلەك، شەگىرتكە قاعىپ، جەر باۋىرلاي ۇشاتىن قول باسىنداي سارى الا تورعاي-اق كوڭىلىن ەلەڭدەتىپ مەزى ەتىپ ءبىتتى. كۇن كوزىنە جونىن توسىپ، جالتىراپ جاتقان تاستاق ۇستىنەن الدەنە قاراڭداعاسىن، نازارىن تىگە قويىپ ەدى، سويتسە، اشەيىن كوكتە قالىقتاعان باعاناعى اق قولتىق قارا قۇستىڭ كولەڭكەسى بولىپ شىقتى. قايتا-قايتا ەمەكسي بەرگەندىكى مە، الداپ شاقىرىپ، ارسالاقتاتىپ قايتارعان بالاشا كوڭىلى قوڭىلتاقسىپ، قيتىقتانا تۇسەدى.

ءبىر كەزدە وڭ يىقتاعى قالىڭ قاۋ قۇيىن ءجۇرىپ وتكەندەي وقىس دۇرلىگىپ، شالعىن بەتىن قۋالاي مايدا تولقىن جۇگىردى. جالت قاراسا، جونى بوزاراڭداپ، الدەبىر ماقلۇق زىتىپ بارادى. مىلتىعىن لىپ كەزەپ، قاراۋىلعا ىلىكتىرە بەرگەن. سول مەزەتتە بۇل ماقلۇقتىڭ دومالانعان بورسىق ەكەنىن دە ءارى ونىڭ وزىنە تۇككە قاجەتى جوعىن دا باعامداپ ۇلگىرگەن-دى. ايتسە دە، ەركىنەن تىس ءبىر كۇش شۇرىپپەدەگى ساۋساعىن لىپ بۇگىپ قالدى. مىلتىق ءۇنى تىپ-تىمىق شاتقال ءىشىن دۇر سىلكىندىرىپ، تاۋ-تاسقا جاڭعىرىعا، ۇزاي بەرگەن. مانادان بەرى قانى قارايعانداي ءوز-وزىنەن تاۋسىلىپ، جۇيكەسى جۇقارىڭقىراپ كەلە جاتقان بالتاشتىڭ كەنەت قۇرىسى تاراپ، جولىنداعى قىزىل تەرىسكەندى اربىڭ-قۇربىڭ اينالىپ ءوتتى دە، بورسىقتىڭ قاسىنا تايادى. ەڭكەيىپ، ءارلى-بەرلى اۋدارىپ بايقاپ ەدى، وق تۋرا وڭ قولتىقتان ءتيىپتى.ءوزى دە ادەتتە سول تۇستى الا كوزدەيتىن. كوكىرەگىنە اڭشىلار عانا تۇسىنەر ماقتانىش دارىپ، ءجۇزى جادىراپ سالا بەردى. بورسىقتى ارتقى سيراعىنان كوتەرىپ، بويعا سىڭگەن ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن سالماقتاپ كورگەن، قورعاسىنداي شىمىر ەكەن، باتشاعار. ىرىم ءۇشىن ءبىر شىمشىم تۇگىن جۇلىپ الىپ، قانجىعا مايلاعانعا بالادى دا، جەيدەسىنىڭ ءتوس قالتاسىنا سۇڭگىتتى. سەمىز بورسىق قارعا-قۇزعىنعا ولجا بوپ قالا بەردى.

اڭشىنىڭ كانىگى قۇلاعى جاڭا الگىدە مىلتىق داۋسىنان شوشىنىپ، بۇكىل كىشى شىنبۇلاق اڭعارىن دۇرلىكتىرە، ءتۇپ-تۇگەل كوككە شانشىلعان مىڭ سان مايدا قۇستىڭ شۋىلىمەن قاتار قورىم شاعىلدى شاقىرلاتا كەشىپ، ورعي قاشقان تۇياق ءدۇبىرىن دە شالعانداي ەدى. قۇلاق قۇرىشىندا ۇيىپ قالعان الگى دىبىستى قايتا تىڭداپ كورىپ، تۇياق تەگەۋرىنى الدە قۇلجا، الدە تاۋ تەكەگە كەلەدى-اۋ دەپ ءتۇيدى.

ەندى ول تۇيەتايلى قاپتالدىڭ بۇتا، ءشوبىن دەمەۋ عىپ، وڭمەڭدەي ۇمتىلدى. بايقايدى، ەكى قارا سانى سالدىراپ، سىر بىلدىرە باستاعان سياقتى. ونشا-مۇنشا ءجۇرىستى ەلەڭ قىلماۋشى ەدى، مىنا تىك قيانى اۋىرلاپ كەلە مە، جوق، الدە جاستىقتىڭ ارتى، كارىلىكتىڭ الدى ىسپەتتى ءتورتىنشى مۇشەلىن اۋىرلاپ كەلە مە، بەلگىسىز. ءسال ايالداي ەنتىگىن باسىپ، ساي تابانىنا كوز سالعان، قۇلدىراپ سوناۋ تومەندە قالىپتى. تاۋدىڭ قۇزار توبەسىنە تاقاعان ءتۇرى بار. ۇستىنەن ۇيدەي-ۇيدەي جارتاستار قۇديا ءتونىپ، ەگەر بالتاش اياعىن ءسال شالىس باسسا، ءىلىنىپ ازەر تۇرعان ورنىنان وقىس قوزعالىپ، جولىنداعىسىن اپىرا-جاپىرا، ىلدي-تومەن زىمىراي جونەلەتىندەي سۇستاندى. ويدا جوقتا ءناسىپ بوپ ەلىك تۇگىل مارال اتىپ السا دا، اقجال شابدارىن تۇساپ كەتكەن اناۋ سايعا سۇيرەپ جەتكىزۋ دە قيامەت-اۋ...

الگىندە تۇياق ءدۇبىرىن ەستيتىندەي-اق بار. ءوزى سەكىلدى ولەرمەن انتۇرعاندار بولماسا، وسىنشا بيىككە جانىن قيناپ كىم ورمەلەي بەرمەكشى. ادام تابانى سيرەك تيەر تاراپتان اڭ تۇياعى تۇراق تابارى - ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى ەمەس پە؟..

بالتاش ەندى تاۋعا ورمەلەي بەرۋدى ءجون ساناماي، تەرىسكەيمەن قيالاي تارتتى. كەنەت تىمىسكى كوزى سوناۋ بيىكتەن - جاقپار تاستار اراسىنان - تاۋ ەشكىنىڭ نوبايىن شالعانى. قالت توقتاپ، دۇربىمەن سىعالاپ جىبەرىپ ەدى، شى-نىندا دا - تاۋ تەكەنىڭ ناق ءوزى. بۇدان مۇلدەم قاپەرسىز سياقتى، بار قاۋىپ-قاتەردى تەرىسكەي-شىعىستان كۇتە مە، ماڭدايىن سولاي بۇرىپ، قالشيا قاتىپ قالعان. ساقالىنىڭ استىندا ەشكىسىنىڭ باسى قىلتيادى. شاماسى، جۋساپ جاتقان سىڭارى بولۋ كەرەك.

تۋ سىرتىنان تاياۋ ءۇشىن، بالتاش تاس-تاستىڭ قالقاسىمەن قايتادان ورگە تىرمىستى. قانشا اسىققانمەن، بايقاماسا، تاعى قيىن. اياق استىنان ابايسىزدا دومالاعان جالعىز كەسەك بۇگىنگى بار بەينەتىن زايالاپ، دۇنيەنى دۇرلىكتىرۋى وپ-وڭاي. تىرس ەتكەن دىبىس قۇلاعىنا شالىنسا، تاۋ ەشكىنى تۇسىمدە كوردىم دەي بەر...

بالتاش ەمپەڭدەي ورمەلەپ، ءولىپ-تالىپ جارتاسقا جەتكەن. اينالاسى قۇج-قۇج قورىم ەكەن. ءور جاعىنان جاقىنداسام، قاشار جولىن كەسەم بە دەپ ەدى، قايدا-ا! تاۋدان سىنىپ قۇلاعان تاس اتاۋلى ادەيى بۇرىلىپ كەپ، وسى جارتاستىڭ ەتەگىنەن ورىن تەبە بەرگەن ءتارىزدى. شاقىرلاعان قىزىل شاعىلدان مىسىق تابانداپ دىبىسسىز ءوتۋ مىسىقتىڭ قولىنان كەلمەسە، بالتاشتىڭ قولىنان كەلەر شارۋا ەمەس ەدى. امالى قانشا، قيىن دا بولسا، جاقپار تاستاردىڭ پىشاق ۇشىنداي سوياۋ-سوياۋ ىستىكتەرىنە تابان تىرەپ، بۇيىرىنەن ورمەلەۋىنە تۋرا كەلدى. وكپەسى وشكەنىنە قاراماستان، دەمىن ىشىنە تارتىپ، ارتىق سىبىس ەستىرتپەۋگە تىرىسىپ باعادى. بۇتكىل جالپاق جالعاندا مۇيىزدەرى قالقيعان ەكى ەشكىدەن وزگە قىزىق تا، مۇرات تا قالماعانداي. وسى ءبىر ولەرمەن قيمىلىن سىرتتان باقىلاعان بىرەۋ بولدى ما، قۇداي اقى، ءداپ قازىر ونىڭ ادام ەكەنىن دە، اڭ ەكەنىن دە اجىراتا الماس ەدى. ءبىراۋىق جارعا جارماسقان جارقاناتشا جاربيا جابىسىپ، ەندى بىردە ءتورت اياقتاي، ايۋشا قورباڭداپ، يرەك-يرەك قوزعالىپ، ايتەۋىر ولەرمەندىكپەن ورلەپ بارادى. ەندى بىرەر ىشقىنسا، دىتتەگەن تۇسىنا ىلىگۋى داۋسىز ەدى. كەنەت... تابان تىرەگەن تەكپىر تاستىڭ ۇشى مورت ۇشىپ، وڭ اياعى تايىپ-اق كەتكەنى. جۇرەگى سۋ ەتە عاپ، «قۇرىدىم» دەگەن ۇرەيلى وي ساناسىن وسىپ وتكەن. قارمانۋعا مۇرشاسى قالعان جوق، تومەن قاراي دومالاي جونەلدى. جولشىباي ەكى مارتە سويداق-سويداق تاس قىرىنا سوعىلىپ، جارتاس تۇبىندەگى قالىڭ توبىلعى ۇستىنە جالپ قۇلادى. كۇتىر ەتكەن الدەبىر دىبىستى قۇلاعىمەن ەمەس، بۇكىل بولمىسىمەن ەستىگەڭدەي ەدى. اۋەلدە ونىڭ سىنعان توبىلعى دىبىسى ەكەنىن دە، الدە ءوز دەنەسىنەن شىققان دىبىس ەكەنىن دە اجىراتا الماعان. «ءبىر جەرىم كۇيرەدى!»-دەپ ويلاپ ۇلگىردى. كوزى قاراۋىتىپ بارا جاتقانى ەمىس-ەمىس جادىندا، سونان كەيىنگىسىن بىلمەيدى.

ءبىر مەزگىلدە جانىنا باتقان اۋرۋ زاردابىناي ەس جيدى. ىلكى بەتتە قاي جەرى اۋىرىپ جاتقانىن ۇعا الساشى. ايتەۋىر ءبىر جەرى قاقساپ پا، سىزداپ پا، اكەتىپ بارادى. جايلاپ كوزىن اشتى. شالقاسىنان جاتىر ەكەن: سوناۋ كوكتە - توبەسىنەن قۇديعان جارتاس جيەگىنە تاياۋ تۇستا - اق قولتىق قاراقۇس قالىقتاپ ءجۇر... جانارى شالعانى بولماسا، وعان ءمان بەرەر حالى جوق ەدى. كىرپىگىن قايتا ايقاستىرىپ، بىرەر ءسات تىڭ تىڭداعاڭداي سۇلىق جاتتى. ەپتەپ وزىنە-ءوزى كەلە باستاعان بولۋ كەرەك، اقىرى جانىنا باتقان اۋرۋ بوكسە جاقتا ەكەنىن شامالادى. «بەلىم مەرتىككەن بە، جوق، جامباسىم سىنعان با؟»-دەپ ويلادى. ەكى شىنتاعىن جەرگە تىرەي، كەۋدەسىن كوتەرۋگە ىڭعايلانىپ ەدى، بوكسەسىندەگى اۋرۋ تۋرا ميىنا بارىپ ساق ەتكىزىپ ۇرعانى عوي. اۋىرسىنعاننان وكىرىپ جىبەرىپ، قايتادان سۇلق قۇلاي كەتكەن. تۇلا بويىنان سۋىق تەر بۇرق ەتە تۇسكەنىن سەزدى.

بالتاش تىرپ ەتپەستەن سول كۇيى ۇزاق جاتتى. «ەندى قايتتىم؟» دەگەن ساۋالدان وزگە ەشتەمە ويىنا ورالار ەمەس. ءبۇيتىپ ارەكەتسىز جاتا بەرۋى ءجون ەمەسىن دە، ال تۇرىپ كەتەر ءال-دارمەنى جوعىن دا ەپتەپ سەزەدى. سەزگەنمەن نە پايدا؟.. جايلاپ اياقتارىنىڭ ۇشىن قيمىلداتىپ بايقادى - قيمىلدايتىن ءتۇرى بار. سول اياعىنىڭ تىزەسىن بۇكتى - ساۋ سياقتى. وڭ اياعىن قوزعاي بەرىپ ەدى، جاڭاعى تانىس سوققى تاعى دا سولق ەتكىزىپ ميىنا قاراي شاپتى. «جاراقات وڭ اياعىمدا»،- دەپ ءتۇيدى ول. تۇيگەن جوق-اۋ، اۋزى-باسى قيسايا تىجىرىنىپ جاتىپ، بار بولمىسىمەن ءتۇيسىندى. «سوندا قالاي مەرتىكتىم ەكەن؟»-دەپ ويلادى. نەگە كەۋدەسىن كوتەرە المايدى؟ قاقساعان اياعى ەمەس، جامباس تۇسى سەكىلدى عوي... ەگەر جامباسى كۇيرەگەن بولسا، قۇرىعانى-اق. ساي تابانىنداعى اتىنا جەتۋى مۇڭ بولادى دا. قاپ، اتتەگەن-اي، تىم قۇرماسا، باعانا بورسىق اتقان قولاتقا تامان مىنە كەلمەگەنىن قاراشى. تاۋ ەشكى مەن ارقاردا ءوشى كەتكەندەي وسىنشا شىعاندار ما!..

ول قولاتقا دەيىن ات مىنە كەلگەن كۇننىڭ وزىندە وعان قازىر قالاي جەتەرىن ويلاعان بالتاش جوق. شابدارعا جەتۋ ءۇشىن الدىمەن ورنىنان قوزعالۋعا ارەكەت جاساۋى كەرەگىن كەيىنىرەك بايىپتادى. ءتىپتى تۇرۋ ءۇشىن دە ەمەس، تۇزەلىپ جاتۋ ءۇشىن قيمىلداۋى قاجەت ەدى. ۇيەلەي قۇلاعان با، ءىش قۇرىلىسى تۇگەلدەي القىمىنا كەپتەلىپ، ءارى جوتا تۇسىنا الدە توبىلعى، الدە تاس باتىپ، شىداتپاي بارادى. قاسىنداعى شىرالجىنعا قولىن سوزىپ، جاپىراعىن ساۋساق ۇشىمەن قارمادى دا، قيسايتا جىعىپ، جۋان ساباعىنان مىقتاپ ۇستاپ الدى. سونان سوڭ ەكىنشى قولىن جەرگە تىرەي زورلانىپ، كەۋدەسىن تىكتەۋگە تىرىستى. مەرتىككەن بوكسەسى شىبىن جانىن كوزىنە كورسەتىپ، شىتىناپ قويا بەرگەن، ايتسە دە، ماناعىنداي قايتا قۇلاي كەتپەي، كوزىن تارس جۇما تىستەنگەن كۇيى، ەڭسەسىن تۇزەپ وتىرىپ الدى. وتىرۋعا جاراعاسىن، بەل-ومىرتقا امانىن سەزدى. بار بالە وڭ جامباستا ياكي قارا ساندا جاتقان سياقتى. سوندا قالاي، جامباسى شىققان با، جوق توقپان جىلىگى سىنعان با؟ ۇستاپ بايقاسا، قارا ساننان مىقىنعا دەيىنگى ارالىق قول تيگىزبەيدى. باسى دا مەڭ-زەڭ. تۇلا بويىندا اۋىرسىنبايتىن مۇشەسى جوق ءتارىزدى. جاڭا اڭعاردى، كوزىنىڭ الدى كولەڭكەلەنە باستاپتى. «بۇنىسى نەسى؟»- دەگەن ويمەن سيپالاپ كورىپ ەدى، الاقانى شودىرايعان ىسىككە بارىپ ءتيدى.

«تالقان بولعان ەكەن، ءا؟»- دەپ، ەندى بەت-اۋزىن تۇگەل سيپالاعان. سامايدان تومەنىرەك، قۇلاق تۇبىنە قان ءۇيىپتى. ايتسە دە، جانىنا قاتتى باتپاعانىنا قاراپ، «ونشا ۇلكەن جاراقات ەمەس-اۋ» دەپ پايىمدادى.

بىرتىڭدەپ باسىنىڭ زەڭگىگەنى باسىلىپ، ساناسى تۇنا تۇسكەن. باعانادان بەرى الدەبىر ىشكى تۇيسىگىمەن كوبىرەك سەزىنگەن مۇشكىل حالىن ايقىنىراق ءتۇسىنىپ، الدا كورەر تاۋقىمەتىن كوڭىل تارازىسىنان وتكىزگەندە، تۇلا بويى تۇرشىكتى. نە ىستەۋ كەرەك، اپىر-اۋ؟ قۋ جاپاندا ۇزىنىنان سۇلاپ جاتا بەرۋگە بولمايدى عوي. باۋىرىمەن جورعالاسا دا، ساي تابانىنا قاراي جىلجىپ، اتىنا جەتۋگە ءتيىس ەمەس پە؟

وسى كەزدە ەسىنە مىلتىعى ءتۇستى دە، جان-جاعىنا كوز جۇگىرتتى. قايدا جوعالعانى بەلگىسىز، كورىنبەيدى. الگىندە ءوزى قۇلاعان تۇستان بەرگى ارالىقتى تۇگەل ءسۇزدى. جەر جۇتقانداي زىم-زيا. ءور جاعىندا ساۋ كىسى ءبىر ۇمسىنىپ ءىلىپ الار جەردە ءدۇربىسى جاتىر. موينىن بۇرىپ، تۋ سىرتىنا نازار جىعىپ ەكى-ءۇش قادامداي قاشىقتان مىلتىعىنىڭ ۇڭىرەيگەن وقپانىن كوردى. بايقايدى: بەلىنەن قاق بولىنگەن سياقتى. «قاپ، اتتەگەن-اي، ءبىر قولتىعىما دەمەۋ بولاتىن ەدى»،- دەپ وكىندى. سونان سوڭ سىرقىراعانىنا قاراماي اۋىرسىنا تىستەنىپ، ورنىنان تۇرەگەلە بەردى دە، بوكسە تۇستان ۇرعان ءبىر كەرەمەت سوققىدان جالپ ەتىپ ۇشىپ ءتۇستى. بۇل جولى جانى القىمىنا تىعىلعانمەن، ەسىنەن تانعان جوق. ەتپەتىنەن قۇلاعان كۇيى كوزىنەن جاسى سورعالاي، بوكتەردىڭ ولەڭ شوبىن شەڭگەلدەي جۇلىپ، ىڭىرانىپ ۇزاق جاتتى. بىرتە-بىرتە الگى قۋ جانىن شىرقىراتقان جامباستاعى جويقىن اۋرۋ تاراپ، سىزداعانى دا، قاقساعانى دا بەلگىسىز ماناعى ءبىر تاۋسىلمايتىن، بىتپەيتىن تانىس كۇيىن قايتا سەزىندى.

ءبىر مەزگىلدە، اۋرۋدان ابدەن قاجىپ، تالىقسىپ بارىپ كوزى ىلىنگەن. شاقىرايعان اششى كۇن قاقتاي-قاقتاي، اۋزى كەبەرسىپ، شولدەپ وياندى. دەرەۋ جامباسىنا قول جۇگىرتىپ، قۇتىسىن ىزدەپ ەدى، بار ەكەن. وي، مۇنشا قۋانار ما! جىپ-جىلى شالابى بال تاتىپ، سىلقىلداتا سىمىرسىن. بايقايدى: كىشكەنە قۇتىنى ءبىرجولا سارقىپ جۇتار سىڭايى بار. ويتسە، سوڭىرا وڭباي وكىنەرىن باعامدادى: بۇل تىعىرىقتان قۇتىلار امالدى ءالى ءازىر كورىپ تۇرعان جوق، تاعى دا تاڭداي جىبىتۋگە كەرەك بولار-اۋ... ىشكە ءنار جۇگىرگەندىكى مە، ءبىر ۋاقىتتا جۇرەگى سازىپ قويا بەرگەنى. «سازباق تۇگىل، قاسقىر بولىپ ۇلىساڭ دا بەرەر تۇگىم جوق»،- دەدى ول ىزالى كەكەسىنمەن.

بالتاش بۇگىنشە قوزعالا الماسىن بىلگەن. قيمىلداۋعا جۇرەگى دە داۋالار ەمەس. «كۇن دە كەشكىرۋگە اينالدى، اۋرەلەنبەيىن، بالكىم، ەرتەڭگە دەيىن اۋىرعانى باسىلار»،- دەپ دامەلەندى.

ەپتەپ ميى شايقالعاننان با، الدە، مەرتىككەن سانىنىڭ زاردابىنان با، بالتاش بۇل كۇنى قايداعى جوقتى ويلاپ، قيالعا مالتىعا قويمادى. ماڭگىرىك كىسىشە سۇلەسوقتاۋ. ۇزىك-ۇزىك ويلارى دا جۇيەسىز. جىلت ەتىپ بوي كورسەتەتىن وتكەن-كەتكەن ەلەۋسىز جايتتەر بىرەر مينۋت قانا ەرمەگىنە جارايدى. سونان سوڭ جاڭا ءبىر وي قىلتيادى. قۇددى تاڭ الدىنداعى شىم-شىتىرىق ءتۇس سەكىلدى. ەتپەتىنەن جاتا-جاتا ءتوس سۇيەگى سوگىلىپ، موينى تالدى. «شىركىن-اي، شالقاما اۋنار ما ەدىم»،- دەپ بولىمسىزدى ارماندايدى.

ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا كوزىنە ۇيقى تىعىلىپ، ءۇستى-ۇستىنە ەسىنەي باستادى. قارا سانى زار قاقسايدى. قىزۋى كوتەرىلىپ، ونسىز دا تۇرشىگىپ جاتقان دەنەسىن اڭقىلداي ەسكەن سارى جەل سيىرشا جالاپ، ودان بەتەر تىتىركەندىرە تۇسەدى. اقىرى ءتىسى تىسىنە تيمەي ساقىلداسىن-اي. ساعاتىنا ءۇڭىلىپ ەدى، ءتىلى قايسى، سيفرى قايسى، اجىراتا المادى.تاۋ ءىشى وسىنشا قاراڭعى بولار دەپ كىم ويلاعان... تاڭ ءالى ۇزاق ەكەنىن ساعاتسىز دا ءبىلىپ جاتىر. كۇن كوتەرىلىپ، جەر بەتى قايتا جىلىنعانشا وسىلاي قالتىراسا، نە قۋ جانى قالماق، اپىر-اۋ! تىم قۇرماسا، اۋناپ، شالقاسىنان جاتار ما ەدى؟!

اۋىق-اۋىق: «ازار بولسا، جاڭىمدى تاعى ءبىر كوزىمە كورسەتەر، شالقاما اۋنايىنشى»،- دەگەن وي يەكتەيدى. سانىن سيپالاپ بايقاسا، بۇرىنعىدان بەتەر قول تيگىزەر ەمەس. تاقىمىن كەپتەپ، مىقىنىنا قاراي ورلەگەن ىسىك اياعىنىڭ ۇشىنا جايىلايىن دەسە كەرەك، تۋفليى بۋناي بەرگەسىن، ەكىنشى وكشەسىمەن ءارلى-بەرلى تۇرتكىلەپ، شەشىپ تاستادى.

ءتۇن سالقىنداي ءتۇستى. وسى تاۋلى ولكەدە تۋىپ-وسكەن جىگىت قوي، الاتاۋدان لىقسىعان بۇل سالقىن جەل تاڭعا سالىم اۋانى بۇدان دا گورى سۋىتا تۇسەرىن بىلەدى. جاتقان جەرى ىقتاسىن دا ەمەس، جەلدىس ناعىز ءوتى ەكەن. جامباسىنداعى توتەننەن جابىسقان كەسەلى ايازشا قارىعان تۇنگى جەلدىڭ ازابىنان الدەقايدا جەڭىل كورىنە باستاعانداي ەدى. بەت الدىنداعى كىشكەنە جارتاستىڭ ىعىنا قالاي دا جەتۋگە بەل بۋدى دا، جاراقاتىنىڭ سىرقىراعانىنا قاراماستان، شارت تىستەنىپ، باۋىرىمەن جىلجىپ بايقادى. سول ساتتە تۇلا بويىنان توك ءجۇرىپ وتكەندەي ءبىر الاپات سوققى دەرەۋ ونى جەرگە قايتا جاپسىرا سالدى. التى قىردان اسقاندا ارقاسى تەرشىمەيتىن قايران جىگىت-اي، التى-اق اتتام جەردەگى ىقتاسىنعا جەتە الماسىن بىلگەندە، جىگەرى قۇم بولىپ، كوزىنەن جاسى ىتىپ-اق كەتكەنى. اقىرى: «ءاي، ولسەم ولەيىن» دەدى دە، بەلدىگىن شەشىپ الىپ، جارالى اياعىن ءدال تىزەدەن ساۋ اياعىنا قوسىپ تاڭدى، دەمىن ىشىنە تارتا تىستەنىپ، بوينداعى بۇكىل قۋات-كۇشىن ەكى ۋىسىنا جيىپ ۇستاپ، سول جامباسىنا قاراي لىپ اۋنادى. اۋناپ بارا جاتقانداعى جانىنا باتقان اۋرۋ زاردابىن ءتىرى جاننىڭ ماڭدايىنا جازباسىن! باسىنداعى ءار تال شاشى، دەنەسىندەگى ءار تال تۇگى، قارا تىرناعىنىڭ ۇشىنا دەيىن تۇگەل تۇيسىنگەن شىعار. جاپان تۇز، تىمىق تۇندە بەبەۋلەگەن داۋسىن جەتى قىردىڭ استىنداعى قۇلاقتى ماقلۇق تەگىس ەستىگەن بولار-اۋ. ءبىر تاۋدان ءبىر تاۋ قاعىپ الىپ، كەلەسىسىنە اسىرىپ، كۇللى اتىراپتى جاڭعىرىقتىرا، ۇزاتىپ اكەتىپ بارا جاتقان ءوز داۋسىن ەستىگەندە، بالتاشتىڭ قۇيقا تەرىسى شىمىرلادى. تۇڭعىش رەت كوڭىلىنە ۇرەي دارىدى. تاۋدىڭ جىرتقىش تاعىسىنان قاۋىپتەنگەنىن دە، جوق، اشەيىندە ويعا كىرىپ-شىقپايتىن، تەك وسىنداي قىسىلتاياڭ شاقتا جادىڭا ورالاتىن ءىبىلىس، شايتان سەكىلدى جۇمباق «مىقتىلاردان» سەسكەنگەنىن دە ءوزى انىق بىلمەيدى. دەگەنمەن، ۇرەي ۇزاق يەكتەگەن جوق: ءتان ازابى ماعىناسىز قورقىنىشتان گورى باسىمداۋ ەدى.

ءبىر زاۋدەن سوڭ جوتاسىنا جەردىڭ جىلى تابى ءوتىپ، ەس جيايىن دەدى. دەرەۋ ەكى جاعىنداعى شوپتەردى بىرت-بىرت جۇلىپ، قاپتالىن قىمتادى...

جازدىڭ قىسقا تاڭى زارىقتىرىن اتىپ، اينالا توڭىرەك اشىلعاسىن، بالتاش بۇگىنگى تىندىرار ارەكەتىن ويلاستىرا باستادى. ەگەر بۇگىن دە كەشەگىدەي سۇلق جاتىپ تاعى ءبىر كۇنىن تەككە ولتىرسە، اجال شەڭگەلىنە داۋسىز ىلىگەرىن تۇسىنەدى. سوڭدا نە ىستەۋى كەرەك؟ ايتالىق، مەرتىككەن اياعىن، بەلدىكپەن موينىنا اسىپ السىن دەلىك. نە قولتىعىنان دەمەيتىن بالداعى جوق، نە جەر تەگىس ەمەس، جالعىز اياعىمەن قالاي قوزعالادى؟ باۋىرىمەن جورعالاي الماسىن كەشە-اق بىلگەن. ەگەر توبىلعىدان سىپىرتقى بۋىپ، سونىمەن تومەن سىرعاناسا قايتەدى؟

مىنا اقىل كوڭىلىنە ورالعانداعى قۋانىشىن ايتپا! ايەلى ۇل تاپقاندا دا وسىنشا قۋانباعان شىعار. جالما-جان قولى جەتكەن بۇتالاردى بىرت-بىرت سىندىرىپ، تومەنىرەكتەگى ەكىنشى توبىلعىنىڭ ءتۇبى نە تاستاي بەردى. سونان سوڭ سولاي تامان جىلجۋدىڭ امالىنا كىرىستى. بىرەۋدەن قۋلىق اسىرعالى وتىرعان كىسىشە قۇيرىعىمەن ءبىر سۇيەم، جارتى سۇيەمنەن جىلجىپ، ايتەۋىر جەتتى-اۋ. كىل ءبىر ەسكى توبىلعى ەكەن، جىڭىشكەلەۋىن، بۇتاقتىلاۋىن تاڭداپ سىندىرىپ ۇلكەن سىپىرعىشتىڭ باسىن قۇراستىردى. ونى بەلدىگىمەن ەكى جەردەن بۋىپ، ساۋ جامباسىنا تاقاي قويدى. جاڭاعى ادىسىمەن ءبىر ەلى، ەكى ەلىدەن ابايلاپ جىلجىپ، ۇستىنە شىعىپ وتىردى. اقىرىن-اقىرىن قوزعاپ، وڭ اياعىن الدىنا وڭگەردى. «سىپىرعىشىنىڭ» باسىن قايقيتا ۇستاپ، ءبىر قول، ءبىر اياعىمەن امالداپ، تومەن سىرعاناي باستادى. ون، ون بەس قادام ۇزاماي-اق، ءال-دارمەنى سارقىلعان. شارشاعاندىكى مە، ىشەك-قارنى شۇرقىراپ، ءنار سۇرادى. سول كەزدە ەسىنە قۇتىداعى شالابى ءتۇسىپ، دەرەۋ جامباسىن سيپاپ ەدى، قولىنا ەشتەمە ىلىكپەگەنى. جاڭاعى ورنىندا ۇمىت قالدىرعان ەكەن. وزەگىن ۋداي وكىنىش شىم ەتكىزىپ ورتەپ ءوتتى. ساماي شاشىن شەڭگەلدەي ۋىستاپ، ەسەڭگىرەپ وتىرىپ قالدى. «اقىر ولگەن جەرىم وسى ەكەن، نەسىنە ايانام»،- دەپ، ىشقىنا-ىشقىنا قوزعالىپ ەدى، ساق ەتكىزىپ جامباستان ۇرعان سوققى ەسىن وپ-وڭاي جيىپ، الاقانىنا قىستىرا قويدى. ول ەندى وزگەشە ءبىر ولەرمەندىكپەن ەكى قولىمەن كەزەك يتەرىپ تومەن قاراي جىلجي جونەلدى.

اقىرى ەكى قارى سالدىراپ، وكپەسى وشكەن شاقتا ارتىنا شالقالاي بۇرىلىپ ەدى، بيىك جارتاس سول بۇرىنعى كۇيى جەلكەسىنەن قۇديا ءتونىپ تۇر! ەندى كۇيىنبەي قايتسىن! سونشا قينالعاندا، ورنىنان انىق ەلۋ قادام ۇزاماعان ەكەن. سوناۋ سايتابانىنا توبىلعى ءمىنىپ جەتە الماسىن ايقىن ءتۇسىندى. جارالى اياعىن قايتادان ساۋ اياعىنا قوسىپ تاڭىپ، ەندى جامباستاي، قۇيرىعىمەن جىلجىسىن. اۋەلگى بەتتە بۇل توبىلعى مىنگەننەن گورى وڭايلاۋ كورىنگەن، سويتسە، اشەيىن الدامشى نارسە بولىپ شىقتى. سىرعىتىپ وتىراتىن تەپ-تەگىس بەتكەيدى بۇنىڭ استىنا كىم توسەپ قويسىن. الدىنان شودىرايىپ جەرتاس كەزدەستى. كەشىپ وتۋگە ساۋ كىسىنىڭ دە باتىلى جەتە بەرمەيتىن شوعىر-شوعىر قىزىل تەرىسكەن كولدەنەڭدەدى. ءارى-بەرىدەن سوڭ ابدەن تيتىقتاپ، شالقالاپ قۇلاي كەتكەن.

دەل-سال حالدە ماڭگىرىپ ۇزاق جاتتى. باسىنا ەشقانداي وي جولامايدى، اقىل-ەس قالدىرماي، ءبىر ۇرەي بيلەپ العان بويىن: «بىتكەن جەرىم وسى! قۇرىعان جەرىم وسى!» اۋىق-اۋىق جارتاس تۇبىندە ۇمىت قالدىرعان شالابى ەسىنە تۇسەدى. ارا-كىدىك ۇيدەگى بالا-شاعاسىن ەلەستەتىپ، ءىشى قان جىلايدى. كۇن قاقتاپ، ءشول قىسا ءتۇستى.

ءبىر مەزگىلدە ۇستىنە كولەڭكە قۇلاعانىن سەزگەن. بىرەۋ بەتىنە ۇڭىلە ءتونىپ تۇرعانداي كورىنگەنى. «قۇتقارۋشىم بولعاي!» دەگەن ۇمىتپەن كوزىن اشىپ الىپ ەدى، ەشكىم جوق. «اپىر-اۋ، الگى كولەڭكە قايدان ءتۇستى؟»-دەپ تاڭىرقادى. جاي ەلەس بولعانى ما؟ قوي، ەلەس بولۋى مۇمكىن ەمەس. قۇدايعا شۇكىر، ازىرشە اقىل-ەسى ورنىندا عوي. كەنەت كوزىنە تۇۋ بيىكتە قالىقتاپ جۇرگەن اق قولتىق قاراقۇس شالىندى. كەشەگى قۇس ەكەنىن تانىعان. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بالتاشتىڭ ۇستىنەن اينالىپ كەتپەيدى. وسى ماڭدا ۇياسى بار ما؟..

باسىنداعى بەينەتىنەن قالاي قۇتىلارىن بىلمەي ابدىراعان بالتاش ءبىر مەزگىلدە، قاراقۇستىڭ قوزعالىسىن باقىلاي-باقىلاي جالىققاندىكى مە، ونى ويشا قاراۋىلعا ىلىكتىرىپ، بۇرقىلداتىپ «اتا» باستادى: سۇق قولىن شوشايتىپ، ءبىر كوزىن قىسىپ العان. ەرنى كۇبىر-كۇبىر ەتەدى: پۋح! پۋح! پۋح!.. «ولە الماي جاتىپ قۇس اتقان نەمدى العان!»- دەپ كەكەتتى ول ءوزىن سونان سوڭ. «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەگەن وسى ەكەن دە. ايتپەسە، ءدال قازىر بالانىڭ قىلىعىن ىستەي مە كىسى. ابدەن قانىنا سىڭگەن اۋرۋ ەكەن... الىپ جەيتىن اۋرۋ... الىپ جەگەنى ەمەي نەمەنە ەندى. ايدالادا جاتىپ جان تاپسىراتىن شىعار... بالەنباي جىلعى ءلاززاتتىڭ سوڭى وسىلاي بىتەر دەپ كىم ويلاعان.

بالتاش تاۋسىلا كۇرسىنىپ، قولىنا تۇڭعىش رەت مىلتىق ۇستاعان كۇنىنە لاعنەت ايتتى.

...ون ءتورت، ون بەستەردەگى كەزى ەدى. سول جىلى اكەسى «ەڭبەك كۇندى» ەڭ مول تاپقان وزات مالشى ەسەبىندە قالقوزدان بايگە العان. بايگەگە جالعىز وقپاندى دۇيدەي «ون التىنشى» مىلتىق تيمەسى بار ما. شاماسى، باسشىلار ونى مالشى ءۇشىن وتە ءبىر ءزارۋ بۇيىم دەپ ۇيعارسا كەرەك. ءبىراق اكەسى ونى قولىنا ۇستاماي-اق ءوتتى. قىزىعىن كورگەن بالتاش. اۋەلى اۋىل سىرتىنداعى كەزەڭدى اسىپ بارىپ، قاراۋىلعا ەسكى باقىر اتقانى ەسىندە. سوڭىرا قاڭىلتىر قالبىر، سىنىق قۇمىرا سياقتى كور-جەر اجەتىنە كوپ جارادى. بىرتە-بىرتە تورعاي، كەپتەر اتىپ جاتتىقتى. نە كەرەك، ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە كوزدەگەنىن سۇلاتاتىن مەرگەن بولىپ الدى.

ءاۋ باستا اڭشىلىقتى ەرمەك سانايتىن. كەيىننەن قۇمارعا اينالدى. قولى قالت بوساسا، يىعىنا مىلتىعىن ءىلىپ، ساي-سايدى كەزەدى. ۇيگە قۇر قول قايتۋى كەم. ەڭ قۇرىعاندا، كەكىلىك، شىل ۇستاپ قايتادى. كوبىنە ولجاسى - ەلىك. سوعىستان كەيىنگى ەل اۋزى اسقا ونشا جاري قويماعان ول كەزدە بالتاش اكەلگەن اڭ ەتى ءوز ۇيىمەن قاتار كورشى-قولاڭنىڭ قازانىن قوسا مايلايتىن. اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى بىردەي جاس اڭشىنى پاراڭ كوتەرىپ، جوتاسىنان قاعادى. بالتاشتىڭ توبەسى كوككە ەكى-اق ەلى جەتپەيدى. وقتا-تەكتە قاسىنا سەرىك ىلەستىرىپ، ارقار اتۋعا اتتانادى...

كەيىن وقۋ ءبىتىرىپ، الماتىدا قىزمەتتە قالعانمەن، سۇلۋتوردىڭ اڭ-قۇسىنا ءوزىن ۇمىتتىرماي، جىلىنا ءبىر سوعىپ قايتۋ - بالتاشقا پارىز ىسپەتتى ەدى. راس، كەلىنشەگى اۋەلدە ونىڭ جىلداعى دەمالىسىن جىلدا تاۋدا تەنتىرەپ وتكىزۋىنە قارسى بوپ، داۋ ءورشىتىپ ءجۇردى. ونىڭ دا اڭسايتىن اۋىلى، ايمالايتىن باۋىرى بار دەگەندەي... بالتاشتىڭ جاقسى جەرى - بالقيامەن ەرەگىسپەيدى. توركىنىنە ەرتىپ اپارىپ، ون-ون بەس كۇن ماۋقىن باستىرادى دا، ءوزى اۋىلعا تارتىپ كەتەدى. كوكقاپتال مەن ارپاتەكتىردىڭ ەكى ورتاسىنداعى جىقپىلى تەرەڭ اڭعارلاردىڭ نۋ جىنىسى مەن سالت اتتىعا اسۋ بەرمەس جاقپار قۇز، قورىم تاستارىن تىنتە ءسۇزىپ، تابان توزدىرادى.

كىم بىلەدى، كەلىنشەگىمەن تاجىكەلەسۋدەن جالىعىپ، بىرتە-بىرتە قۇمار تىرلىگىنەن سۋىنار ما ەدى، قايتەر ەدى. ءبىر جولى ويدا-جوقتا شاش ەتەكتەن پايداعا كەنەلگەنى عوي. ۇمىتپاسا،ول ءوزى الدە الپىس ءتورتىنشى، الدە الپىس بەسىنشى جىلدىڭ جازىنداعى وقيعا. قان جايلاۋدىڭ كەزى ەدى. ويجايلاۋ، جەلساز، قوياڭدىنىڭ ۇستىندەگى قويشى-مالشى اعايىن، جەكجات-جۇرات، دوس-جاراندارىن ارالاپ ءبىر اي دەمالعان. كۇندىز كۇنى بويى اڭ اۋلايدى، كەشكە قاراي نە باعلان قوزىنىڭ جىلىگىن ءمۇجىپ، نە ءوزى اتىپ اكەلگەن اڭنىن ماي قۋىرداعىن قاربىتا اساپ، شىرىن قىمىزدى مەلدەكتەي جۇتىپ، قارىن سيپالاپ جاتادى. ءار ۇيگە ەكى-ۇشتەن ارتىق تۇنەۋ جوق. سول ەكى-ءۇش كۇننىڭ ىشىندە الگى شاڭىراقتىڭ قازانىنا ءبىردى-ەكىلى ارقار، ەلىكتىڭ جىلى-جۇمساعىن سالادى. ەتكە كەندە بولماعانمەن، مالشىلارعا اڭ ەتى تاڭسىق. اسىرەسە، بالا-شاعا اۋەس. ءوز سولىنە بۇقتىرىپ قۋىرعان سىرباز قۋىرداقتى جەگەندە، قاي-قايسىسى دا تاڭدايىن سورىپ جۇتىپ قويا جازدايدى.

ەكى-ءۇش قويدىڭ ەتىندەي ەتتى اقىسىز-پۇلسىز تەگىن جەگەسىن، ءۇي يەسى بالتاشتى قۇر قول اتتاندىرا الماي قيپاقتايدى ەندى. ءارى-بەرى تولعانىپ، ايەلىمەن وڭاشا كۇڭكىلدەسش، توقتى ۇسىنادى...

انىق ەسىڭدە، بالتاش سول جولى سەگىز توقتى تابىس تاۋىپ قايتتى. سودان باستاپ كەلىنشەگى دە تىستەي قاتىپ تىزگىندەۋىن دوعارعان، ءوزى دە دانىككەن...

اڭ تۇقىمى ازايدى ما، جوق، اۋىپ كەتتى مە، سوڭعى جىلدارى اۋزىنىڭ سالىمى كەم. كەيدە تاۋدى اپتالاپ شارلاعاندا، ىرىمسىز ورالادى. ەسىك الدىنا دومالاتىپ تاستايتىن ولجاسى سيرەگەسىن، اعايىننىڭ قوشامەتى دە سۇيىلعان. توقتى اتاماق تۇگىل، قاشان اتتانىپ كەتكەنشە، جابىلا قاجاپ بىتەدى:

-سەنىڭ وسى ءجۇرىسىڭ نە، تابانىڭنان تاۋسىلىپ؟ ەتكە قۇمار بولساڭ، ءبىز قۇساپ مال باق. ايتپەسە، قۇداي بۇيىرتقان سارى شايىڭدى سوراپتاپ، جات جايىڭا...

بۇل ولاردىڭ قالجىڭى، ارينە. ايتسە دە، «ويناسا دا، ويىنداعىسىن ايتادى» دەگەن ءسوز بار. ءازىل استارىن تۇسىنبەيتىن اقىماق ەمەس بالتاش تا.

--وي، سەندەر اڭشىلىقتىڭ قادىرىن قايدان بىلەسىڭدەر،- دەپ شىجبالاقتايدى بۇل.-مىنا مەن وسى دۇنيەگە قىڭق دەپ شىكەرتتەنگەن پەندە ەمەسپىن. اۋرۋحانا تۇگىل، كۋرورتىڭنىڭ بەتىن كورمەي ءوتىپ بارام. ول نەنىڭ ارقاسى؟ وسى اڭشىلىقتىڭ ارقاسى! ءبىر اي تاۋ كەزگەندە، ءبىر جىلدىق دەنساۋلىق ولجالاپ قايتام.

وسىنداي ءبىر اڭگىمە ۇستىندە كەشەگى جولدا جولىقتىرعان قۋ اۋىز بەركىمباي:

- سەنىڭ ساۋلىعىڭدى جابايى اڭنىڭ قانىنا مالىپ قويعان قۇداي-تاعالادا دا ادىلەت جوق ەكەن،- دەمەسى بار ما.

تاعى بىردە:

--سەنىڭ دەن-ساۋلىعىڭ تابيعات اناعا تىم قىمباتقا ءتۇسىپ ءجۇر-اۋ،- دەپ ازىلدەگەن.- قولىڭا مىلتىق ۇستاعالى، مىنە، شيرەك عاسىردان اسقان ەكەن. وسى ۋاقىت ىشىندە ورتا ەسەپپەن جىلىنا ون اڭ قۇلاتساڭ دا، ەكى جۇز ەلۋ جانۋاردىڭ وبالىن ارقالاپسىڭ. تۇبىندە سەنى وبال تابار. بۇل دۇنيەدە سازايىڭدى تارتپاساڭ، و دۇنيەدە الدىڭنان ءبىر شىعار-اۋ...

قۇرداسسىنىپ، ازىلگە شاپتىرا ايتقانمەن، بۇل ونىڭ كوڭىلدەگىسى ەكەنىن بالتاش ۇققان. سوندا دا پارىقتاماعان كىسىنىڭ قۇلقىن تانىتىپ، قارق-قارق كۇلىپ قۇتىلعان-دى. شىنىمەن-اق كەر اۋىز، كوك كوزدىڭ سول «قارعىسى» كەلگەنى مە؟ زاۋال كۇنى تۋعانى وسى شىعار؟ تاۋدىڭ تاعىسىن اكەسىنىڭ مالىنشا قىزعانۋشى ەدى، ەندى قۇتىلار. بالتاش اۋلاماعاندا، سۇلۋتوردىڭ اڭى قايتا كوبەيگەنىن كورەر... تەگىندە، سول شەگىر بۇنى كورە المايتىن بولۋ كەرەك. كەزىندە ەكەۋى ءبىر كلاستا وقىدى. كوزىن كوكشيتىپ الىپ، العىر ەدى ءوزى. ساباق ايتقاندا، اۋزى اۋزىنا جۇقپاي، تاقىلداپ تۇرا-تىن. بايعۇس، اكەسى سوعىستا قايتتى دا، جەتىمدىك اياعىن تۇساپ، ۇزاپ وقي المادى. سودان دا: «اۋ باستا سەنەن مەن ارتىق ەدىم»،- دەيتىن بولۋ كەرەك. ايتپەسە، «قارىنبايدىڭ مالىن» ەلدەن ەرەك قىزعاناتىن نە ءجونى بار؟ اتتەڭ، قولىنان كەلمەيدى، قولىنان كەلسە ول قۋ بۇنى تۇرمەگە جاپتىرا سالۋدان تايىنباس ەدى...

قۇلاق تۇبىنەن وقىس ەستىلگەن ساۋىسقان ۇنىنەن سەلك ەتىپ، بالتاش قيال جەلىسىن ءۇزدى. كوزىن اشىپ، الگى داۋىس شىققان تۇسقا مويىن بۇرعان: جەتى-سەگىز قادام جەردەگى ۇشقات باسىندا وتىر ەكەن. بالتاشتىڭ نازار اۋدارعانىن اڭعارعاسىن، شوشىنا شىقىلىقتاپ، پىر ەتىپ ۇشتى دا كەتتى. ارادا بەس-ون مينۋت ءوتتى مە، وتپەدى مە، ءدال جاڭاعى اعاشقا ەكىنشىسى كەپ قونىپ، تاۋ جاڭعىرىقتىرا شىقىلىقتاپ دىبىس بەردى. «اۋ، سەن كىمسىڭ؟ مىنا جاتىسىڭ - نە جاتىس؟»-دەگەندەي ەستىلدى ول.

بۇلاردىڭ ولەكسە شوقيتىن قۇس ەكەنى ەسىنە تۇسككەن بالتاش كەنەت قۇيقا تەرىسى شىمىرلاي، باسىن كوتەرىپ الدى. مىنا ءبىر نيەتى بۇزىق پالەكەتتەرگە ءوزىنىڭ تىرىلىگىن ايگىلەگىسى كەلگەن. ونىڭ دارمەنسىز، بەيشارا حالدە جاتقانىن قايدان ءبىلسىن، سەكەم العان ساۋىسقان توڭىرەكتى دۇرلىكتىرە شىقىلىقتاپ، قىر اسىپ جوعالدى...

بالتاش ءبىر مەزگىل تۇرەگەپ وتىرسام با دەپ ەدى، وعان شاماسى جەتپەدى. بولدىرعاندا دا ابدەن دىڭكەلەگەن ەكەن. قولىن ارتىنا تىرەي، شالقالاعان كۇيى اينالاسىن ازداپ شولدى دا، قايتادان سىلق قۇلادى. كوزىنە بىردەن اق قولتىق قاراقۇس شالىنعانى. قالىقتاي اينالىپ توبەسىندە ءالى ءجۇر. «بۇل اتاڭا نالەتتىڭ نە سەزگەنى بار؟»- دەپ شوشىندى ول. اشەيىندە ءجۇز كورسە دە، كوڭىل مازالامايتىن جاي نارسە ەندى وعان ۇرەي دارىتتى. ساي تابانىنا ءوز بەتىمەن تۇسە الماسىن باعانا-اق مويىنداعانمەن، ءالى دە جاقسىلىقتان ءۇمىتسىز ەمەس-تۇعىن. اينالسوقتاي باستاعان ولەكسەشىلەر سول قىلدىرىقتاي ءۇمىت وتىن قاناتىنىڭ لەبىمەن ءوشىرىپ كەتەردەي تىكسىندى... شىنىندا دا، قاراقۇس بىردەمە سەزەتىن شىعار؟ بالتاشتىڭ دامەلەنەتىن نەسى قالدى؟ عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن كەپ قول ۇشىن ۇسىنباسا، بۇنى كىم قۇتقارادى مىنا تىعىرىقتان؟ ەلسىز، مەكەنسىز ۇلان تاۋدىڭ قۋ شەتىنە كىم كەلمەك؟ الدە جوق قاراعان بىرەۋ-مىرەۋ ۇستىمنەن تۇسەر دەي مە؟ نە ءوزى سەكىلدى ەسەر اڭشىنىڭ ءبىرىن تاعدىر ايداپ اكەلەر دەي مە؟..

عايىپتان جەتەر كەزدەيسوق باقىتتى اڭساپ، قيال يىرىمىنە كۇمپ قۇلاعانىن سەزبەي قالدى. ءوزىنىڭ الدەكىمنىڭ يىعىندا سالاقتاپ بارا جاتقان كەيپىن ەلەستەتتى. ونشا كەلىستى كورىنىس ەمەس، ارينە. ءبىراق، قازىر نامىس كۇيتتەيتىن جايى بار ما. امالداپ، تاۋدان تۇسسە جەتەدى دە. ساي تابانىنا ءبىر ىلىكسە، شيە ءتۇيىن شەشىلەر. سايدا اقجال شابدار بار. ەر-توقىمىن قاي ساسىردىڭ تۇبىنە جاسىرعانىن كورسەتۋگە شاماسى جەتسە بولدى. تەك ەسى بۇتىنىندە بارسا ەكەن... ساسىردىڭ سىرتىندا، وڭعا تامان، ۇلكەن جارتاس بار ەدى عوي، اداسا قويماس... شىركىن، اقجال شابداردىڭ ۇستىنە ءبىر مىنسە... اياڭى سونداي جايلى عوي جانۋاردىڭ. كوكقاپتالدىڭ شەتىنە ىلىنسە، ءبىر «جيگۋلي» تابىلار ەدى. ار جاقتا الماتى ءتيىپ تۇر... دوعدىردىڭ قولىنا ءبىر تيمەيدى-اۋ، تيسە، جانى تىنىپ-اق قالار ەدى. ءارى كەتسە، اياعىن قارا ساننان كەسىپ تاستار. مەيلى، اتاسىنا نالەت، باستان قۇلاق ساداعا! جانى قالسا، بولدى. جالعىز اياقپەنەن-اق كۇن كورەر. تەك مىنا قۋ جانىن قۋىرداقشا قۋىرعان اۋرۋىنان قۇتىلسا ەكەن...

مەزگىل تۇسكە تايادى. قاق توبەدەگى شاقىرايعان كۇن ساۋلەسى ءوزى ءالسىز كىسىنى ودان بەتەر السىرەتىپ، قاقتاي تۇسەدى. تۇكىرىگى تاڭدايىنا جابىسىپ، ءتىلى اۋزىنا سىيار ەمەس. ءشول قىسقان سايىن جوعارىدا ۇمىت قالدىرعان قۇتىسىن ويلايدى. قايىرىلىپ، ەكى ورتانى مولشەرلەيدى. باعانا قارعا ادىم جەر ۇزاي المادىم-اۋ دەپ كەيىسە، ەندى وسىنشا اۋلاق كەتكەنىم-اي دەپ وكىنەدى. اقىر ساي تابانىنا جەتە المايتىن بولعاسىن، سول ورنىمنان بەكەر-اق قوزعالعان ەكەم دەيدى. ەلۋ قادام جوعارى جاتتى نە، ەلۋ قادام تومەن جاتتى نە!؟ ءارى قۇتىسى قاسىندا ەدى، ءارى كولەڭكەسىن پانالايتىن توبىلعىسى بار ەدى. بالكىم، انەۋ ءبىر ۇشقات تۇبىنە جەتىپ الۋى كەرەك شىعار؟ بار-جوعى جەتى-سەگىز-اق قادام جەر عوي. جانە ءوزى ەڭىس بەتتە.

كوكەيى سولاي دەگەنمەن، ءوزى بىلق ەتكەن جوق. ول سەگىز قادام جەر سەگىز قىردان اسقاننان قيىنىراق تيەرىن سەزىپ، جۇرەگى شايلىعادى. ءتۇبى ولەتىن بولعاسىن ۇشقات تۇبىندە جان ءتاسىلىم قىلدىم نە، وسى ورنىمدا جان ءتاسىلىم قىلدىم نە، قۇداي قيناپ جاتقان جاندى ءوزىم قوسىلا قينامايىنشى دەپ ويلايدى ءبىراۋىق.

سالدەن كەيىن وزىنە-ءوزى باسالقى ايتتى: «قوي، سەن ويتپە. ەگەر شاماڭ كەلسە، بۇتا تۇبىنە جەتىپ ال. اشتىققا شىدارسىڭ، شولگە شىداۋىڭ قيىن. اش كىسى بۇرالىپ جاتا بەرەدى. قاتالاعان كىسىنىڭ قانى تەز قويۋلاناتىنىن بىلمەيسىڭ بە. ول قاۋىپتى. كۇنگە قاقتالماي، كولەڭكەگە جات. سەنىڭ ءىز-توزسىز جوعالعانىڭدى كورگەسىن، بالكىم، ەسكەرەتىندەر تابىلار...»

مىنا قيسىن بالتاشقا اجەپتاۋىر قۋات دارىتقانى. ەڭسەسىن كوتەرىپ، تىكتەلىپ وتىردى دا، باشپايلارى باربيىپ گۇپ بوپ ءىسىپ كەتكەن اياعىن ەكىنشى اياعىنىڭ ۇستىنە ايقاستىرا ارتىپ، ءبىر جامباستاي تاعى سىرعانادى. تۇيەتايلى تەرىسكەي قانشا قيا بولعانمەن، جىلجۋ قيامەت ەدى. ەگەر باسىن ىلديعا بۇرىپ، باۋىرىمەن جىلجىسا، الدەقايدا وڭايلار ما ەدى. ول قولىنان كەلمەيدى.

قۋ جاننىڭ ءتاتتىسى-اي! ءبىر جىلجىپ، ءبىر اهلاپ، ولەرمەندىكپەن دىتتەگەن ۇشقاتىنا دا جەتتى. قىسقا كولەڭكەسىنە كەۋدەسىن جاسىرىپ، شالقالاي كەتىپ ەدى، تۇلا بويىن ءبىر راحات سەزىم شارپىعانى. جاڭا عانا اپشىسىن قۋىرا اڭقىلداعان اڭىزاق بوي سەرگىتەر سامال بوپ جەلپىدى. «وي، شىركىن-اي، قازىر قاسىما بىرەۋ كەلە قالسا عوي... جوعارىدا قالعان شالاپتى الدىرتىپ، سىلقىلداتا جۇتاتىن...»

وسى ساتتەن كەيىن-اق بالتاشتىڭ بۇكىل ىنتا-پەيىلى جارتى قۇتى شالابىنا ءبىرجولا اۋدى. وزگە ەشتەمە ويلاۋدان قالعان سياقتى. قيالداسا دا، سول قۇتىنى توڭىرەكتەپ قيالدايدى. تالىقسىعان شاقتاردا كىرپىگى ءىلىنىپ كەتسە، سولاي قاراي ورمەلەپ بارا جاتقانى ەلەستەيدى. قۇتىنىڭ بۇجىر-بۇجىر ەرنەۋىنە ەرنىن جاپسىرىپ قينالا سورعانى ەلەستەيدى. ۇلدارى ەسىنە تۇسسە دە، دەرەۋ: «انەۋ جەردەگى قۇتىنى اكەپ بەرە سالىڭدارشى،- دەيدى جالبارىنىپ.- مەن سەندەردى كۇندە جۇمساپ زارازاپ ەتكەندەي ءتىل الۋدان قالىپسىڭدار عوي. ءاي، بالقيا، ايتساڭشى مىنالارعا». بالقيا بالالاردى قۇتىعا جۇمساۋدىڭ ورنىنا وزىنە تيىسەدى: «سەنىڭ تۇبىڭە مىلتىق جەتەر دەۋشى ەدىم، ايتقانىم كەلدى مە!؟ وسىنى-اق تاستا دەدىم، كونبەدىڭ. ەندى نەگە جىلاناسىڭ؟» جيىرما بەس جىل وتاسقان قوساعىنىڭ ءسوزىن كوردىڭ بە؟ وسى بالقيا ايتار ءسوز بە؟ بۇل تابالاعاسىن، وزگە جۇرت نە دەمەيدى..»

ۇيقىسى قايسى، وياۋى قايسى - بەلگىسىز. ۇيىقتادىم دەيىن دەسە، اينالا توڭىرەگىن تۇگىل كورىپ جاتىر. تىرشىلىك ءۇنىن انىق ەستيدى. وياۋمىن دەپ ايتۋى جانە قيىن. شىندىق پەن قيال اراسىن اجىراتار حالى جوق. ونى ءوزى دە ەپتەپ سەزەدى. «ەسىم اۋۋعا اينالعان عوي،- دەپ ويلادى.- ەسىم اۋايىن دەگەن شىعار... ەسىم اۋايىن دەگەن شىعار...»

ءبىر ءسوزدى قايتالاپ جاتىپ قور ەتە ءتۇستى. ءارى تۇنىمەن كىرپىك ايقاستىرماعانى بار، ءارى تاڭ اتقالى بەرمەن جانىن قيناپ قيمىلداعانى بار، ابدەن زورىقسا كەرەك، بىردەن ءولى ۇيقىعا شىم باتىپ، ىڭىرانا تىنىستادى. قاتتى ۇيىقتاعانى سونشا، جانىنا باتقان جاراقات زاردابىن دا، ازابىن دا جارتى ساعاتتان سوڭ عانا قايتا سەزدى. ءبىراق وزىنشە، وزگەشە ءتۇيسىندى... الماتىدا ما، سۇلۋتوردە مە، ايتەۋىر ساپىرىلىسقان حالىقتىڭ ورتاسىندا ءجۇر ەكەن. الدىنان يت جەتەكتەگەن سىلقىم بيكەش قارسى ۇشىراستى. ءيتى سونداي كەرەمەت ۇلكەن. ءيت ەمەس، ايۋ ما دەرسىڭ. كەنەت ءداۋ توبەت بۇعان تاپ بەرىپ، قارا سانىنا اۋىزدى سالماسى بار ما! «ويباي، قارىنداس، قۇتقار!«- دەيدى بالتاش شىڭعىرىپ. بيكەش شيق-شيق كۇلەدى. ايۋداي قارا توبەت سان ەتىنەن ءتىسىن ايىرماي شايناپ ءبىتتى. «ءاي، سەن سۋ ءىش! سۋ ىشسەڭ، يت جايىنا كەتەدى»،-دەپ الدەكىم اقىل ۇيرەتتى. «سۋىڭ قايسى؟»-دەيدى بالتاش. ءوزىنىڭ بالقياسى، مىڭ جاساعىر بالقياسى، ءبىر ساپتى اياق سىرانى ۇستاتا قويعانى. سىڭكىلدەتە ءسىمىرىپ جاتىر، ءسىمىرىپ جاتىر. بايقاپ، قاراسا، قولىنداعىسى ساپتى اياق ەمەس، ۇلكەن اق باقىر. قانشا سىمىرگەنمەن، ءشولى قانار ءتۇرى جوق. قارا سانىنا جارماسقان ءىرى توبەت تە جاعىن اجىراتار ەمەس. بيكەشتىڭ دە كۇلكىسى باسىلمايدى. «توقتات!»-دەيدى بالتاش وعان جەكىرىپ. بيكەش تىڭدار ەمەس. «توقتات!»- دەپ اقىردى بالتاش تاعى دا.

بالتاش ءوز داۋسىنان وياندى. ءتورت-بەس قادام جەردەگى ۇشقات باسىندا قويماي-قويماي شىقىلىقتاپ وتىرعان ساۋىسقان دا شوشىنىپ، ارىرەك بارىپ قوندى. الگى بيكەش بوپ سىقىلىقتاعان وسى ساۋىسقان ەكەنىن پايىمدادى. «ءاي، اتاڭا نالەت-اي!- دەدى كۇبىرلەپ.- وسى يتتەر ۇيىقتاپ جاتقانىمدا، ەكى كوزىمدى ويىپ جەپ قويىپ جۇرمەسىن!» نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كوكتەن اق قولتىق قاراقۇستى ىزدەدى. ءالى قالىقتاپ ءجۇر ەكەن. جالعىز ەمەس، ۇشەۋ-تورتەۋ بولىپ كوبەيگەن سياقتى. «مىنالاردىڭ بارى شىنىمەي مەنى اڭدۋعا كوشكەن بە؟-دەپ جۇرەگى زىرق ەتە ءتۇستى.- بۇلار قاراقۇس ەمەس، مەنىڭ اجالىم شىعار تورىعان. قۇدايدىڭ ماعان جۇمساعان ازىرەيىلى وسىلار بولماعاي!»

ۇيىقتاپ ويانعانعا كادىمگىدەي قۋناپ قالعان ءتۇرى بار. جارىق دۇنيەنىڭ قادىرىن وزگەشە ءبىر سەزىممەن، سەزىممەن دە ەمەس-اۋ، جان-تانىمەن بە، تۇيسىك-بولمىسىمەن بە، ايتەۋىر، بۇرىنعىدان الدە قايدا ايقىنىراق، الدە قايدا تەرەڭىرەك ۇققانداي ەدى. وزەگىن وكىنىش پە، ارمان با - بەيمالىم ۋىت ورتەيدى. بىتپەي قالعان شارۋاسى بار سىقىلدى. ورىندالماي قالعان ارمانى بار سىقىلدى. ول نە شارۋا؟.. ول نە ارمان؟..

جادىنا كەشەگى اتقان بورسىق ورالدى. ونى نەسىنە اتتى؟ وزىنە تۇككە قاجەتى جوعىن ءبىلىپ تۇرىپ-اق بۇرق ەتكىزدى-اۋ... ۇمىتپاسا، قانشىق سىقىلدى ەدى. باۋىرىنان اجىراتپاعان كۇشىكتەرى بار ما، قالاي؟ ەمشەكتەرى اق جەم بوپ تىرسيىپ تۇرعانى ەسىندە. بالالارى جاس بولسا، وبال جاساعان ەكەن دە. قاپ، اتتەگەن-اي!...

وسى ساتتە بىرەۋ ءدال قۇلاق تۇبىنەن: «نەمەنە، تاۋباڭە كەلەيىن دەگەنبىسىڭ؟-دەپ سىبىرلاسىن.-ايتپەسە، سەنىڭ جاساعان قياناتىڭ جالعىز بۇل ەمەس قوي!» تانىپ تۇر، قۋ اۋىز بەركىمبايدىڭ داۋسى. وسى-اق قىر سوڭىنان قالمايدى ەكەن! تىلەگىنە جەتتى عوي، ەندى نە قىل دەيدى؟!

بالتاش ءوز-وزىنەن قيتىقتانىپ، تۋلاپ-تۋلاپ باسىلدى دا، قۇرداسىنىڭ الگى ءسوزىن تارازىلاپ بايقادى. ەشكىم ەستىپ تۇرعان جوق قوي، ەگەر ادالىنا كوشسە، بەركىمبايدىڭ سوزىندە جان بار سياقتى. تالاي ماقلۇقتىڭ وبالىن ارقالاعانى راس. ەمشەگىندەگى ءسۇتىن سورعالاتىپ، قانشا ەلىك اتىپ الدى دەسەڭشى. ال ەندى ءبىر قۋىرداققا جارامايتىن قانشا قوزىعا، قانشا قودى، قانشا لاق قۇلاتقانىن جالعىز ءتاڭىرى ءبىلسىن. جازىقسىز بەيشارالاردى تەككە قىرعانشا، ولەكسەشى سۇمىرايلاردى قىرساشى!.. اتتەڭ، دۇنيە-اي، اجىراماس جەردە مىلتىعىنان اجىراپ... ايتپەسە، سوناۋ قاراقۇستاردى شەتتەرىنەن بىتىرلاتار ەدى. وسىنشا باسىندىرماي، شىقىلىقتاعان ساۋىسقانداردىڭ كوزىن قۇرتار ەدى. مىلتىق داۋسى ءبىر ەستىلسە، ءادىل جاننان ءتۇڭىلىپ، بەت-بەتىنە بەزەر ەدى-اۋ وزدەرى دە. نيەتى بۇزىق ارامزالار!..

بالتاش ءتۇندى ەسىنەن شالا تانىپ، ساندىراقتاپ جاتىپ وتكەردى. كىشى شىڭبۇلاقتىڭ اڭعارىن جاڭعىرىقتىرا ايعايلاپ، الدەكىمدەردى سىباپ، الدەكىمدەردى اينالىپ-تولعانىپ، جاعى تىنعان جوق. كەلەسى تاڭعا ابدەن جۇدەپ، سالدىراپ جەتكەن. جامباسىنىڭ سىرقىراعانى باسىلعان سياقتى. الدە اۋرۋعا ەتى ءولىپ قالعان با؟ قارنى مۇلدەم اشپايدى. تەك قانى كەۋىپ، ءبىر جۇتىم سۋدى اڭساي بەرەدى. قۇپ-قۇرعاق تىلىمەن كەزەرگەن ەرنىن جالاپ-جالاپ قويادى. وقتا-تەكتە قولىن ەربەڭدەتىپ، بەتىنە قونعان شىبىندى ۇركىتەدى. ونىڭ ءتىرى ەكەنىنەن بەلگى بەرىپ تۇرعان وسى قيمىلى عانا. ىڭىرانعان ءۇنى كەشەگىدەي ەمەس، تىم ءالسىز.

بالتاشتىڭ سۇلق جاتىسى ولەكسەشى قۇستاردى دامەتتىرە باستاعانداي. ساۋىسقاندار ءجيى سوعىپ، حال-احۋالىن باقىلاپ ءجۇر. بۇگىن بۇل ماڭعا قۇزعىن قارعا دا ءۇيىر بولا باستادى. اق قولتىق قاراقۇس نەشە مارتە تومەندەپ ۇشىپ، ۇشقات استىنا ءۇڭىلىپ كەتتى.

ءتۇس اۋا، بالتاشتىڭ ەسى كىرگەن. مۇلدەم السىرەپ، ءولىم حالىنە تايانعانىن سەزدى. ۋاقىت مولشەرىن ايىرۋدان قالعان ەكەن، ۇشقات تۇبىندە نەشە كۇننەن بەرى جاتقانىن ەسىنە تۇسىرە المادى. عايىپتان جەتەر كومەكتەن ءتۇڭىلدى. كوڭىلىن نەمقۇرايدى سەزىم بيلەيدى. ولىمنەن دە سەسكەنەر ءتۇرى جوق. «قوش، بالقيا! ءتىلىم تيگەن، رەنجىتكەن كەزدەرىم بولسا، كەش!-دەدى كەمسەڭدەپ. بويىندا ىلعال قالماعان با، كوزى جاساۋرامادى.- باقۇل بول!»

اينالاسىنا نازارى ءتۇسىپ ەدى، تالتاڭداي، كەردەڭ-كەردەڭ باسىپ، اينالسوقتاپ جۇرگەن بىرنەشە قۇزعىندى اڭعاردى. دەرەۋ جانارىن كوككە بۇرعان: بەس-التى قاراقۇس قالىقتاپ ءجۇر. الدىڭعى كۇننەن بەرگى تانىسى اق قولتىق قاراقۇس تا ورتاسىندا. «قاپ، تۇنەۋ كۇنى بورسىققا شىعىنداعان وقتى وسىعان جۇمساماعانىم!»-دەپ تاعى وكىندى. وسى كەزدە الدە قايدان تالىپ جەتكەن تۇسىنىكسىز دىبىس شالىندى قۇلاعىنا: قليۋ-قليۋ... «قۇرۋ-قۇرۋ» دەي مە؟«سالدەن سوڭ الگى ءۇن قايتا ەستىلدى: قليۋ-قليۋ... داۋىس اسپاننان، قۇلايتىن سياقتى ما؟ قليۋ-قليۋ... كوكىرەگىندە لاپ ەتىپ جانعان ءۇمىت وتى لىپ ءسونىپ، جانى قۇلازىپ سالا بەردى.

اق قولتىق قۇس وزگەلەرىنەن ءبولىنىپ تومەندەي ۇشتى. جەرگە تامان جاقىنداپ كەپ، ۇشقات ۇستىنەن اينالىپ ءوتتى. سورايعان يمەك تۇمسىعى مەن باۋىرىنداعى بۇرىسكەن تىرناعىنا دەيىن انىق كورىندى بالتاشقا. تالتاڭداعان قۇزعىندار توبى قاراقۇستان سەسكەنىپ، زىتا جونەلدى. اق قولتىق قالىقتاپ بارىپ، سولاردىڭ ورنىنا قوندى. دەنەسى زور، ءتۇرى سۇستى ەكەن. ارباڭ-ارباڭ اتتاپ، بالتاشقا قاراي بەتتەدى. وسى ساتتە قاراقۇس وعان جان العىش ازىرەيىلدىڭ ءوزى بولىپ ەلەستەگەن. كەۋدەسىنە قونجيا قونىپ الىپ، ەكى كوزىن شوقىپ جەي باستار ما ەكەن، قايتەر ەكەن؟ ايعايلاپ شوشىتام با دەپ ەدى، ءۇنى شىقساشى. ساسقانىنان بەت-اۋزىن قوس قولداپ بۇركەي بەردى.

تاڭ اتقالى بەرى ەش قيمىلسىز سۇلق جاتقان «ولىكتەن» مۇنداي قىلىق كۇتپەگەن اق قولتىق قۇس جالباڭ ەتىپ قايتا ۇشتى.

ازىرەيىل قۇس كەۋدەمە قاشان مىنەر ەكەپ دەپ كۇتىنگەن بالتاش جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ءدىر-ءدىر ەتەدى: «باقۇل بول، بالقيا! باقۇل بولىڭدار، بالاپاندارىم!.. مەنىڭ اجال ءساتىم جەتتى. ازىرەيىلىم قاسىمدا وتىر. جيىرما بەس جىل اۋلاپ ەم وسى قۇستاردى. قۇستار ەندى مەنى تورىپ ءجۇر. دۇنيە كەزەك دەگەن وسى!..»

بالتاش قولدارىنىڭ اراسىنان سىعالاپ، اق قولتىقتى ىزدەپ ەدى، جەردەن كورىنبەدى. سونان سوڭ بەتىن جاسقانا اشىپ، كوككە قاراعان: ازىرەيىلى اينالا قالىقتاپ، ۇستىندە ءجۇر ەكەن...

بوشالاپ كەتكەن بيەسىن بۇگىن ازەر تاۋىپ، ۇيىرگە ايداپ قايتقان بەركىمباي ساي ىشىندەگى اقجال شابداردىڭ ۇستىنەن تۇسكەن. الدىڭعى كۇنى بالتاشتىڭ استىنان كورگەنىن ەسىنە الىپ:

- وسى شىركىن اڭعا سونشا نەگە قۇمار بولدى ەكەن؟- دەپ ويلادى.- يەن تۇزگە تۇنەپ جاتىپ اۋلاۋعا كوشكەن بە؟

كوڭىلىنە بوتەن وي جولاعان جوق. قاي ماڭدا ءجۇر ەكەن دەپ اشەيىن اۋەستىكپەن جان-جاعىنا كوز تاستاپ، ءىلبىپ جۇرە بەردى. جاڭا اياقتانعان جاس قۇلىننىڭ اۋەنىنە توڭكەرىلىپ كەلەدى.

ءبىر كەزدە كوكتەگى بەس-التى قاراقۇسقا نازار اۋداردى. ولەكسەشىلەر تەگىننەن-تەگىن جينالمايتىنى وعان اۋەلدەن بەلگىلى. ول بوكتەردە الدەنەنىڭ ولىمتىگى جاتىر-اۋ دەپ ءتۇيدى. بالتاش جارالاعان اڭ سوندا بارىپ قۇلادى ما ەكەن؟ دۇربىسىمەن سىعالاپ ەشتەمە اجىراتا المادى. بالتاشتىڭ قاراسى شالىنباس پا دەپ اندا-ساندا اينالاسىن شولادى.

تورى قاسقا مايماق قۇلىننىڭ ءجۇرىسى ورگە قاراي مۇلدەم ماندىر ەمەس. باسقا ىستەيتىن ەرمەكتىڭ جوقتىعى عوي، اۋىق-اۋىق قاراقۇس تورىعان تۇسقا ءدۇربى سالادى. ءسويتىپ كەلە جاتىپ، التى قۇستىڭ ءبىرى تومەن قۇلديلاپ بارىپ، شوق ۇشقاتتىڭ ماڭىنا قونعانىن، ىلە-شالا اسپانعا قايتا كوتەرىلگەنىن بايقادى. قاناتىن ءۇستى-ۇستىنە سابالاي ۇشقانىنا قاراپ، الدەنەدەن شوشنعانىن دا شامالاعان. «جارالى اڭ ءالى ءتىرى بولۋ كەرەك،- دەپ ۇيعاردى كوزى قاراقتى مالشى.- اناۋ تەگىن قورىققان جوق».

بەركىمباي ونىڭ نەندەي اڭ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ويلاستىردى. ارقار جوقتىڭ قاسى. ەلىك ونداي بيىككە ونشا ءۇيىر ەمەس. تاۋ ەشكى شىعار، باسقا نە دەيسىڭ. ءبىرتالاي جەر، ايتپەسە، سوعا كەتسە دە بولار ەدى. كەنەت كوڭىلىنە: «قۇزار جارتاستىڭ ماڭى ەكەن، وقىستا بالتاشتىڭ ءوزى جازىم بوپ قالعاننان ساۋ ما؟-دەگەن كۇدىك كىرگەنى.- ايتپەسە، ءۇش كۇننەن بەرى ەلسىز اڭعاردا نە ءبىتىرىپ ءجۇر؟»

بەركىمباي ەندى كوڭىلىنە جۇققان كۇدىك شايىلماي تىنشىماسىن سەزدى دە، ات باسىن سولاي بۇردى. «الدە، بايعۇسىم-اي! ءتىرى بولسا ەكەن، ايتەۋىر! ءتىرى بولسا ەكەن!..»

مارال ىسقاقباي


سوڭعى جاڭالىقتار