سوڭعى شابىس
كەشە كەشكىلىك فەرما مەڭگەرۋشىسى كەلىپ:
- نۇكە، بيىل تويعا بارىپ، ءبىر قىزىقتاساڭىزشى. وتاردى بىرەر كۇن قاليعا تاپسىرا تۇرارسىز. قاسىمبەك تە بارسىن. جاس نەمە عوي، قۇربىلارى قىز قۋىپ، كوكپار تارتىپ، قىزىققا باتىپ جۇرگەندە توقتاي الماس. مۇنداي جاستاردىڭ كوڭىلىن وسىندايدا تاۋىپ قويماساڭ، كەيىن ءتىلىڭدى الار ما، - دەگەن بولاتىن.
عۇمىرى توي-قىزىق قۋىپ كوپ ادەتتەنبەگەن قارتتىڭ ءوزىنىڭ دە وسى جولى ءبۇيىرى قىزىپ، ىقىلاسى ەرەكشە اۋىپ جۇرگەن ەدى. ءبىراق «بيىل ءبىر كوكپارعا تۇسسەم» دەپ ىشكەن اسىن بويىنا سىڭىرە الماي الا وكپە بولىپ جۇرگەن قاسىمبەگىنە: «سەن قويدا قال، مەن بارايىن» دەۋگە باتپاعان. «بالانىڭ الدىنا ءتۇسىپ، كەس-كەستەۋىم جاراسپاس، توي قىزىعى وسىعان لايىق» دەپ وزىنە-ءوزى توقتاۋ ايتقان ەدى. مەڭگەرۋشىنىڭ ءسوزى ونى قايتادان قاناتتاندىرىپ كەتكەندەي بولدى. ونىڭ ۇستىنە بىرەر كۇن مالدى قايىرمالاي تۇراتىن ادام دا تابىلىپ، قاسىمبەگى دە الاكوڭىل، ناۋمەز بولمايتىن بولدى. سوندىقتان دا بولار، تويلى كۇننىڭ تاڭى ساز بەرگەندە-اق اكەلى-بالالى ەكەۋى اتقا ەر سالعان.
ەكەۋىنىڭ استىنداعى كولىكتەرى - نۇكەڭنىڭ تالاي جىلدان بەرگى قوس قاناتىنداي بولعان قوس اتى. نۇرىم قارت وزىنەن باسقا ادام جاقسى ات دەپ ەشۋاقىتتا ايتىپ كورمەگەن، قويعا ءمىنىپ جۇرگەن سەرىگىن ەشكىمنىڭ سەركە سان سايگۇلىكتەرى مەن تۇلپار تۇياق ارعىماقتارىنا ايىرباستاماس ەدى. بورت-بورت تۇرپايى جەلىسى مەن ميتىڭنان اسپايتىن اياڭسىماعى عانا بار، وسىناۋ شولاعىنان اياق ارتىپ، قوي سوڭىنان ىلەستىرگەننەن باسقا ونەر دامەتپەسە دە سىرالعى كارى سەرىگى بۇعان بولەكشە قىمبات. مەستورىنىڭ يەسىنە جاعىپ الۋىنىڭ باستى سىرى بالا-شاعا باۋىرىنا ءوتىپ جاتسا دا ءىشىن جيماس ءيىس الماس جۋاستىعى مەن جىل ون ەكى اي جۇگەن سىپىرماساڭ دا قوڭىن بەرمەيتىن، جەلىپ كەلە جاتىپ ءشوپ باسىن شالىپ، ءال جينايتىن مەستىگى ەكەنىن نۇكەڭنىڭ ءوزى دە جاقسى بىلەتىن. جەلوكپە جىگىت ەمەس، جەر ورتاسىنان اسقان جاسامىس جاننىڭ شارۋاسىنا ەڭ قولايلى كومپىس كولىكتىڭ وسىنداي-اق بولاتىنىنا شەك كەلتىرمەيدى.
ءتورت اياقتى حايۋان مىنەزىنىڭ دە وزىنەن زەردە-زيانى مۇلدە بولەك ادام مىنەزىنە ۇقساستىعى بولاتىنىن، ولاردىڭ دا سابىرلى، سالماقتىسى،ولاردىڭ دا شىدامسىزى، ءباتۋاسىزى بولاتىنىن قارت ءوزىنىڭ ەكى اتىنا قاراپ-اق الدەقاشان اڭعارعان. قولىنداعى اينالدىرعان قوس قىلقۇيرىقتىڭ جاراتىلىسىندا دا ءبىر-بىرىنەن مۇلدە بولەك وزگەشەلىك بار. قارت ءوزىنىڭ ەكىنشى كولىگى، بۇگىنگى قاسىمبەكتىڭ ءۇمىت ارتىپ كەلە جاتقان اقجالدىڭ جىلقى بالاسى ءۇشىن ساركىدىر تارتقان شاق ەسەپتەلەتىن ون بەس-ون التىعا كەلىپ قالسا دا، ايعاي شىقسا الا قاشاتىن، ارىنداۋى مول بولعانىمەن الىمى از، جىلت ەتىپ كورىنىپ قالار جەلوكپە قاسيەتىن ۇناتا بەرمەيتىن. ەكى اتتىڭ باسى قوسىلسا، اقجالدىڭ قاس تۇلپارداي اۋىزدىعىن قارشىلداتا شايناپ، بايگەگە تۇسەردەي البارىندى بولاتىنىن جاسى وتسە دە جاستىعىنان قالىپ قويعان كارى جىنى دەپ قانا پايىمدايدى. ءتورت-بەس كۇن سۋىت ءمىنىس كورسە، سىلانىپ سالا بەرەتىن اقجال ونەرىن بۇرق ەتىپ جانىپ، لاپ ەتىپ سونەتىن قامىس جالىنىنداي قاۋقارسىز تۇرعىدا عانا سەزىنەدى. سوندىقتان دا نۇكەڭ اقجالدى كوپ قيناۋعا سالماي، باپپەن كۇتىپ، جىگىت بولىپ، اۋىل-ەلدىڭ ءيت اتاۋلىسىن تۇندە شۋلاتۋعا جاراپ قالعان ۇلكەن ۇلى قاسىمبەكتىڭ ءبىر مىنەرىنە قويادى. ءوزى دە سىمباتتى جانۋار. جىبەكتەي اق شۋلان جالى قوس تىزەگە توگىلىپ ويقاستاعاندا ناعىز ەر قاناتىنداي دەرسىڭ. استاۋداي توڭكەرىلگەن جالپاق جايا، تاس توبەدە ويناعان قامىس قۇلاق، سانمەن تاستالعان تور تۇياق ناعىز ءمۇسىندى جىلقى بالاسىنىڭ ىشىندەگى ەرەكشە ءبىر تەكتىسى ەكەنىن تانىتقانداي. ءبارىبىر نۇكەڭ مۇنى جەمگە بايلاپ قويىپ، ءبىر ساپارعا عانا كولىك ەتكەنى بولماسا، قويشى-قولاڭنىڭ توزىمدىلىكتى، شىنايى شىدامدىلىقتى قاجەت ەتەتىن شارۋاسىنا قول ەمەس جىلقى دەپ بىلەدى.
قاراشا ايى جاقىنداعان سايىن نۇكەڭ جىلداعى ادەتىنشە اقجالدى جاراتا باستاعان. ونداعى ويى قاسىمبەگى قۇربى-قۇرداستارىمەن بىرگە كوكپار تارتىپ، «قىز قۋۋعا» تۇسە قالسا، ۇزەڭگىلەس قۇربىلارى الدىندا تاۋى شاعىلماسىن، ۇياتقا قالماسىن دەگەندەگىسى. ءبىراق جانۋار كارىلىكتى مويىنداپ قالعان با، بۇرىنعىداي اششى تەردى العان سوڭ جەڭىلدەپ، جەلپىنىپ سالماي، قايتا ۋ ءشوپ جەگەن كوبدىك توقتىداي كىرتيىپ قالدى. سوندا دا ەنەكوكىرەكتىك جاساپ، اقجالعا ەر سالدى. وزىنشە كارى اتىنىڭ شابىسى مەن جاس تالاپكەر ۇلىنىڭ كوكپار تارتقانداعى ونەرلەرىن قىزىقتاماقشى. ءسويتىپ اكەلى-بالالى ەكەۋىنىڭ توي ىزدەپ كەلە جاتقان بەتتەرى ەدى.
نۇكەڭ جول-جونەكەي شاباندوزدىعى وزىنەن كوش ىلگەرى ۇلىن «وقىتۋمەن» بولدى. دوداعا كوپ ارالاسا بەرمەي، كوكپاردى جەكە-دارا شىققاندا ءىلىپ اكەتۋ كەرەكتىگىن، ايتپەسە كارى تۇياق اقجالدىڭ جەمە-جەمگە كەلەتىن جۇلىسقا بەلى شىداي بەرمەيتىنىن ايتتى. ەگەر كوكپاردى ولجالاي السا قارا شاڭىراق، ۇلكەن ۇيدەگى تويجان اقساقالعا تارتىپ، باتاسىن الۋ كەرەكتىگىن دە ەسىنە سالدى.
- بۇل ءوزى ۇلكەن ءدۇبىرلى توي بولسا كەرەك قوي. اناۋ «قارابۇلاق»، «اينابۇلاق» كولحوزدارى دا بۇگىن قويباسقا جينالادى بىلەم، - دەدى ول قاسىمبەككە قاراپ.
- «ءۇش كولحوز ون-وننان وتىز بايگە اتىن جاراتىپ وتىر ەكەن»، دەپ كەتىپ ەدى كەشە مولداعام. «ءبىزدىڭ باستىق ىشىندە ءوزىنىڭ اقتانگەرى بار ون بايگەنى جاراتاتىن اتبەگىنى ىشكەرتىننەن شاقىرتىپتى»، دەپ كۇپىلدەپ وتىردى ايتەۋىر...
انشەيىندە سوزگە ساراڭ قاسىمبەك تە تويلى جەرگە جىلدام جەتەيىن دەگەندەي اڭگىمەشىل بولىپ الدى.
- اكە، وسى مەستورىنى دونەنىندە قوزى اتام بايگەگە قوسپاق بولىپ، جاراتىپتى دەگەن نە ءسوز؟ مۇنىڭ قاي مۇشەسىنە قاراپ ۇمىتتەندى ەكەن جارىقتىق؟
- ءيا، ونىسى راس. ول ءبىر قىزىق حيكايا، - دەپ نۇكەڭ سەركە ءمۇيىز شاقشاسىنان ناسىباي الىپ اتتى دا، شىرت تۇكىرىنىپ تاستادى. سونان سوڭ كيتىڭدەي اياڭداپ كەلە جاتقان مەستورىنىڭ جالىنا شۇقشيا قادالىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي جىلى عانا جىميىپ كۇلىپ الدى. ۇزاق اڭگىمە ايتار الدىندا ادەتى وسىلاي. تىڭداۋشىسىن ءوستىپ تامسانتىپ، زارىقتىرىپ الاتىن اكەنىڭ مىنەزىنە ەجەلدەن تانىس ۇل ونى اسىقتىرعان جوق.
- ءيا، ول ءبىر قىزىق تا وكىنىشتى حيكايا، - دەدى ول تاعى دا. ءبىراق ولار وسى كەزدە ساردوعالدىڭ شوقتىعىنا ات تۇياعىن ءىلىندىرىپ، الدارىنداعى جايىلىپ جاتقان جالپاق جازىققا كوز تاستادى.
- وۋ، حالقىڭ الدەن-اق جينالىپ قالىپتى عوي، - دەدى قارت سارى جازىقتاعى اتتىلى-جاياۋلىلارعا قولىمەن كۇن سالا قاراپ. اسىعايىق دەگەندەي مەستورىعا شىپ ەتكىزىپ قامشى سالدى. انشەيىندەگى جامباسىنا قامشى تيسە بەس تال قۇيرىعىن سيپاڭداتىپ الىپ، بوكسەسىن ءبىر كوتەرىپ تاستايتىن ات ءوزىنىڭ ءۇنسىز عانا قارسىلىعىن كورسەتپەي، ۇيرەنشىكتى، تۇرپايىلاۋ كەلگەن دۇڭكىلدەك جامان جەلىسىنە سالدى. ونسىز دا ۇشارعا قاناتى بولماي كەلە جاتقان قاسىمبەك اتتى ساۋىرعا ءبىر سالىپ، تارتىپ بەردى.
- اكە، مەن بارا بەرەيىن، كوكپار شىعا باستاعان-اۋ دەيمىن، - دەدى ول ەندى اڭگىمە تىڭداپ جۇرۋگە توزىمىم جەتەر ەمەس دەگەندەي. - مەستورى حيكاياسىن ارتىنان ايتىپ بەرەرسىز.
نۇرىم قارت سول ءيت بۇلكەكپەن سارى جازىقتاعى جينالعاندارعا جەتكەن سوڭ شوعىرلانىپ الىپ، كەۋ-كەۋلەسىپ تۇرعان ءبىر توپ اتتىلاردى كورىپ، سولارعا قاراي بۇرىلدى. «بالۋان ءتۇسىرىپ جاتپاسا يگى ەدى مىنالار تاڭ اتپاي» دەپ ويلادى ول.
جۇرتتىڭ دۇرلىگىپ جۇرگەنى سورەگە اتتانعالى جاتقان بايگەلەردى قىزىقتاسىپ، وزدەرىنشە تون پىشىپ، اۋىزبەن-اق ات شاپتىرىپ تۇر ەكەن. قۇيرىق-جالدارى تارالىپ، ۇكىلەنىپ تاستالعان جۇيرىكتەر كەرگەن توستىكتەي بىرەگەي سۇلۋ، اۋىزدىقتارىن قارش-قارش شايناپ، قاز مويىندارىن سوزىسادى. ەركىنشە ءبىر باۋىر جازا سىلتەۋگە سۇرانعانداي، ۇستەرىندە تومارداي-تومارداي بولىپ وتىرعان اتكەر بالالاردى تىزگىنمەن تارتىپ، قوپاڭداتىپ الادى.
- اي، وسىلاردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ اقتانگەرگە جەتەر جىلقى جوق بىلەم. جانۋاردىڭ جەمىنە سورعالاعان سۇڭقارداي ءبىتىسى بولەك قوي. بايگەگە تۇسەر الدىندا ايعا قاراپ ەسىنەيتىن التايى ارعىماق پەن التى اي مىنسە ارىمايتىن قازاقى قارابايىر جىلقىنىڭ قانى بار مۇندا. ءاي، مىناۋ ما، مىناۋ قىلقۇيرىقتى دامەلەندىرەر مال ەمەس ءتۇرى. مەن سادىق بولىپ بىردەمە بىلەتىنىم راس بولسا، بايگە وسىنىكى!
شوقشا ساقال، جىپسيگەن سارى شال وزىنشە ساۋەگەيسىپ، ءامىرتاي باستىقتىڭ اقتانگەرىنىڭ ءتورت اياعىن جەرگە تيگىزبەي اسپانداتا ماقتاۋمەن تۇر. سول ءوزىنىڭ ەڭ باستى بورىشى سياقتى بەينە. قانشا ايتقانمەن پەندە ەمەس پە، قاتارىنان ەكى جىل بايگەدە جۇلدە اپەرگەن اتىنىڭ تاعى ءبىرىنشى كەلەتىنىنە سارى شالدىڭ ءسوزى ابدەن سەندىرگەندەي بولعان سوڭ با، ايتەۋىر ءامىرتاي ەرەكشە ءبىر ماقتانىش سەزىممەن توپتىڭ ورتاسىندا شالقاق تۇر. «كوردىڭدەر مە، ول اتتىڭ يەسى مەن» دەيتىن سياقتى.
- و، مىنە، - دەدى ول نۇرىمدى كورىپ. - ءيا، اقساقال، توي قۇتتى بولسىن! مەن ءبىر سەنسەم، نۇكەڭە سەنەمىن!
ونىڭ «سەنەم» دەگەن سوزىنەن-اق وسى شىركىن مەنى ءبىر جاققا جۇمساماسا يگى ەدى دەگەن سەزىكتى وي كەلدى نۇرىمعا.
- بايگەلەر اتتانعالى تۇر، اقساقال.
- ە، وڭ ساپار، قوسارىڭ مەرەيلى بولعاي!..
- سوعان، ءۇش كولحوزدىڭ تامام اتتارى مەن ءبىزدىڭ شاباندوز بالالارعا ءوزىڭىز باس-كوز بولىپ بارىپ، جولعا سالىپ جىبەرسەڭىز... ات باسىن بۇرىپ، ايىل تارتار جەرىڭىز سارى بۇلاقتىڭ قارالا كوپىرى.
- ءجون ءسوز، شىراعىم. ءبىراق زاۋىممەن ءبىر قىزىق كورەيىن دەپ قارتايعان شاقتا جامان تورىنى ءىلبىتىپ ورتاڭا كەلىپ قالىپ ەدىم. ەندى مەنەن قىزىعىڭدى قىزعانداي بولعانىڭ قالاي بولار؟! ونىڭ ۇستىنە مىناۋ جامان اتتىڭ جارتى جولدا قالدىرۋى دا كادىك، - دەپ سەبەپتى قارسىلىق ءبىلدىرىپ كورىپ ەدى، ءامىرتاي قولقالاپ قويمادى.
ول ات ايداۋشى بولىپ كەز كەلگەن كىسى ەمەس، ءجون بىلەر جاننىڭ بارۋى كەرەكتىگىن، ءۇش كولحوزدىڭ ات قوسقاندارى تەك نۇكەڭە عانا قۇرمەت ءبىلدىرىپ، سەنىم ارتىپ وتىرعانىن، ءتىپتى قايتار جولدا ءوزىن ماشينا جىبەرىپ الدىرتاتىنىن ايتىپ، اقىرى قارتتى يلىكتىرگەندەي بولدى.
وتىز شاقىرىمدىق جەرگە ايداۋشىسىمەن وتىز ءبىر سالت اتتى كوپ كىدىرمەي اتتاندى. ولار جەلە-جورتۋمەن كۇزدىڭ سۇرەڭسىز كورىنىسىنەن سۇرقى كەتكەن ءبوز كوكپەكتى بوزالاڭ تارتقان تالاي-تالاي بەلدەردى، سارى بەتەگە، اق سەلەۋلى سارى الا جازىقتاردى باسىپ ءوتىپ، سارى بۇلاققا جەتكەنشە قاراشانىڭ قىسقى كۇنى ساسكە ءتۇستەن اۋىپ كەتىپ ەدى.
مەستورى قاتتى جۇرىسكە سىر بەرگەن جوق. وزىنە «مەس» دەگەن قوسىمشا ەسىمنىڭ تەككە بەرىلمەگەندىگىن دالەلدەيىن دەگەندەي ءبىر جۇرىسىنەن تانبادى. نۇكەڭنىڭ بەس باتپان ساپتاماسىنىڭ ەكى بۇيىردەن تىنىمسىز تەپكىلەۋىن دە كوپ قاجەت ەتكەن جوق.
وتىز ءبىر ادام اتتارىنان تۇسە-تۇسە قالىسىپ، بايگەلەردىڭ ارقاسىن جەل قاقتىرىپ العان سوڭ قايتا ەرتتەدى. وتىز بالا، وتىز ات سىن ساعاتى الدىندا بەلدەرىن بوساتىستى.
مەستورىنىڭ بيەنىڭ قارنىنداي جەر سىزىپ جۇرەتىن ءىشى دە تارتىلىپ قالىپتى. نۇكەڭ مۇنى ۇزاق ءجۇرىستىڭ اسەرىنە عانا جورىدى.
- ال، بالالار، اتقا قونىپ، ساپقا تۇرىڭدار! - دەدى ول سابىرلى جۇزبەن. - اتتاردىڭ اياعى سۋىنىپ قالار... جەل قۇبىلا جاقتان تۇر ەكەن، الدارىڭداعى اتتى باسىپ وزعاندا قامشىلار جاعىنان وتكەيسىڭدەر. ايتپەسە ات تۇياعىمەن ۇشقان تاس ارتىنداعىلاردىڭ كوزىنە ءتيۋى مۇمكىن.
سول-اق ەكەن، بايگەگە مىنگەن بار بالا جاپا تارماعاي اتقا قونىپ، سارى دالانى بەل ورتاسىنان قاق جارا تارتىلىپ جاتقان جالپاق جولدىڭ ەكى جاعىن قاپتالداي تۇرا-تۇرا قالىستى. ءبارى دە تاس ءتۇيىن، تىزگىندەرىن تەجەي ۇستاپ، ۇشاتىن قىرانداي قومدانىسىپ، ساق وتىر. جۇرتتان ءۇش ات بويى شەتكەرىرەك تۇرعان ايداۋشى اۋزىنان «لاپ!» دەگەن ءسوز شىقسا جوعارى كوتەرىلگەن قامشىلارى ات ساۋىرىندا ويناپ، ىتىپ كەتۋگە دايار. «بايگەگە شاپقان دا دۇنيەنىڭ قىزىعى-اۋ» دەپ ويلادى نۇكەڭ. سوناۋ ءبىر بالا كەزدەرىندە بايگەنىڭ راقاتىنا تالاي-تالاي قانىپ ەدى، ودان بەرى قايدا، قاسىمبەگى ءۇشىن ارا-تۇرا اقجالدى باپتاعانى بولماسا، بايگەگە ات قوسىپ، اتا-بابانىڭ ەل نامىسىن شەشىپ تاستايتىن وسىناۋ سۇيىكتى ويىنىنا ارالاسىپ كورمەگەلى نەلەر ۋاقىت ءوتىپتى.
ول بۇلدىرگەسىنە قىزىل ورامال بايلاعان بۇزاۋتىس قامشىسىن جوعارى كوتەردى. بارلىق كوز سول قىزىل ورامالدىڭ تومەن تۇسەر ساتىن اسىعا كۇتىپ، قادالا قالعان. ءبارى دەمىن ىشىنە تارتىپ الىپتى. ەندى بىرەر مينۋتتا قامشى باسىنداعى جالاۋشا تومەن تۇسپەسە توزىمدەرى تاۋسىلىپ، ات بۇيىرىنە تاقىمدى وزدەرى ءبىر-ءبىر قىسىپ، دۇبىرلەتىپ جونەلەردەي.
- جولدارىڭ بولسىن!
قامشى سال قيمىلداي باستاعاندا قالىڭ تۇياق بىردەي جەر سولقىلداتا دۇبىرلەسىپ، بار بايگە بىردەن قارا نوپىر ۋماق-شۋماق تۇتاس دەنە بولىپ العا ۇمتىلىستى. قاپەلىمدە نۇرىم قارت ەشتەڭە اڭعارا المادى. ساقپاننان ۇشقان سارى جاسىنداي باسى-كوزىنە ساتىرلاي تيگەن قيىرشىق تاس پەن بۇرقىراعان شاڭنان قورعانا بەردى. ءا دەگەندە الدىعا ءتۇسۋدى كوزدەگەن بايگەلەر بىرىنەن-ءبىرى قالىسپاي كوز الدىندا وزىنەن قاشىقتاپ بارا جاتتى. مەستورى دا جۇرتتا قالۋ كۇيىگىنە شىداماعانداي باسىن شۇلعىپ، يەسىنەن تىزگىندى بوساتۋدى وتىنگەندەي بولدى. نۇكەڭ توڭىرەگىنە قارادى، قۇلازىعان قۇبا جوندار قالىپتى، جاڭا عانا جانىندا تۇرعان قالىڭ اتتىنىڭ بۇرقىراعان شاڭى عانا شۋدالانىپ شوگىپتى. قالىڭ نوپىر وق جەتەر جەردە كەتىپ بارادى.
قارت وسىنىڭ ءبارىن قاس قاعىمدا شولىپ ءوتىپ، جان دۇنيەسىندە بۇرقانعان الدەءبىر قىزبا سەزىمدى بايقاعانداي بولدى. بايقاعان دا جوق-اۋ، بار بولمىسى وزدىگىنەن ارەكەتكە كوشىپ، ساپتاما ەتىك ات بۇيىرىنە سارت ەتتى. ات ءدۇبىرى ەستىلسە ارقاسى قوزاتىن حالقىنىڭ قاسيەتى مە، الدە بالا كەزىندە تالاي-تالاي بايگەگە شاۋىپ ۇيرەنگەن ەسكى ادەتى مە، ايتەۋىر ول دا جالعىز ءوزى ۇرانداپ، جامان اتىنا قامشى باستى. مەستورى دا ۇلكەن سىنعا تاۋەكەل ەتكەندەي شيراق شابىسقا سالدى. قارت ات ۇستىندە كەلە جاتىپ، ەتەك-جەڭىن قىمتانىپ، تىماق باۋىن بايلاپ الدى. اۋدەم جەر قۇلپەرەن شاپقان سوڭ بارىپ بويى جەڭىلدەپ سالعانداي بولدى. ول ەندىگى قىزبالىقتىڭ قارتقا ءتان ەمەس مىنەز ەكەنىن ۇعىنىپ، تىزگىنىن تەجەدى. «بىرەۋ-مىرەۋ كورسە ۇياتتاعى» دەپ ويلادى. «سابىر، جامان تورى، سابىر! تورىمىزدەن كورىمىز جاقىنداعاندا ەكەۋىمىز شاۋىپ بايگە الماي-اق قويالىق» دەدى ول ىشتەي. ءبىراق تىزگىندى تەجەگەنگە اۋىزدىعى سالىنباعان ات يەسىنە بوتەن ءبىر مىنەز بايقاتىپ، باعىنبادى. وتىز اتتىڭ قاراسىنا ىلەسىپ الىپ، بىر قالىپتى شابىسقا سالدى دا وتىردى. «ە، قايدا بارام دەيسىڭ. قازىر-اق جونگە كوشەرسىڭ». ول ەرىكتى مەستورىنىڭ وزىنە بەردى. «جانۋار باياعىدا قوزى مارقۇم ءۇمىت ەتكەن كارى جىنىڭدى ەندى كورسەتەيىن دەدىڭ-اۋ!». بايگەلەر قۋالاپ كەلە جاتقان جول قاشقان كۇيى بەل-بەلەستەن اسۋمەن كەلەدى. بەل-بەلەستەن اسقان سايىن نۇكەڭ بايگەلەردىڭ سوڭىن كورىپ قالادى. الدىڭعىلارىنىڭ قاي شامادا كەتىپ بارا جاتقانىن نۇرىم باجايلاي المادى. ايتەۋىر العاشقى ساتتە ىشىندە شاڭقان بوزى بار بەس-التى سايگۇلىكتىڭ جۇرتتان وقشاۋ شىعىپ كەتكەنىن كورگەن.
مەستورى بىرتە-بىرتە بۇيىرىن قاعىپ، القىنا باستادى. «ەندىگى دالباڭداۋىمنىڭ ءجونى بولماس، وبال عوي حايۋانعا». شال وسىلاي شەشكەنمەن ات يەسىنە باعىنباي، سوڭعى تىنىسىم بىتكەنشە شابامىن دەگەندەي العا قاراي ورشەلەنە ۇمتىلا بەردى. سوڭعى بايگەگەر دە قارا ۇزگىزىپ كەتتى. قارسى الدىندا قاسقايىپ جاتقان سارى قاسقا ءدوڭنىڭ باسىنا جەتە بەرە مەستورىنىڭ دەمى ءبىتىپ، توبەگە شوقپارمەن ۇرعانداي كىلت توقتادى. بۇكىل تۇلا بويى قالشىلداپ، كوزدىڭ جاسىن اعىزارداي اششى تەرى توگىلدى. ەكى بۇيىرىن سوعىپ، تىنىمسىز سولىقتايدى. تالتايىپ تۇرا قالىپ، قۇمالاقتاپ زارىن توكتى. «اتتىڭ ءزارى - ۋ، شابار الدىندا ءىشىن بوساتىپ الماسا، دەنەسىنە جايىلىپ، تىنىسىن الادى» دەيتىن ات باپكەرلەرىنىڭ قاعيداسىن نۇكەڭ جاقسى بىلەتىن. ەندى اتى دۇرىستاپ تىنىستار دەپ ءتۇيدى. ول مىناۋ سودىر مىنەزىن تاعى قايتالاماس ءۇشىن مەستورىنى اۋىزداقتاپ الدى، ءبىراق اياعى ۇزەڭگىگە تيەر-تيمەستەن تاعى دا الا جونەلدى. تىزگىندى قوس قولداپ تارتسا دا تورى ءوز بەتىنەن قايتار ەمەس. اۋىر جۇكتەن قۇتىلىپ العانداي، قۇلپەرەن سۋىرىلا سالدى. قوس تاناۋى دەلديىپ، جەر اپشىسىن قۋىرىپ كەلەدى. بىرتە-بىرتە باۋىرى جازىلىپ، شاۋىپ ەمەس، جەر بەتىندە ۇشىپ كەلە جاتقانداي كوسىلتە زىمىرادى. باعاناعىداي ەمەس، اششى تەر ورنىنا كوز جاسىنداي مولدىر تەر سورعالايدى. «جۇيرىك تاناۋى ەمەس، تەرىسى ارقىلى تىنىستايدى، تەرىدەگى تىنىس جولى ەركىن اشىلعان قاسا جۇيرىك قاس قاعىمدا قىرۋار جەر الادى...» وسىنداي قۇبىلىستى سەزگەن قارت مەستورىنىڭ ءالى بىراز سىلتەۋگە شاماسى بارىن بايقادى. ات شابىس ۇستىنە شابىس قوسىپ، ارشىنداي، ارىنداي ءتۇستى. تورى جىلقى تۇلىگىنە تان كارىلىك جاسىنا جەتكەن شاعىندا، بويىنا بىتكەن ەرەن قاسيەتىن وسى عۇمىرىندا قالىڭ ەلگە ءبىر كورسەتە الماي وتەر قاۋىپ تونگەن شاقتا ەڭ سوڭعى مۇمكىندىككە بار سەنىمىن ارتقانداي ەكىلەنە سىلتەپ كەلەدى.
ول ەگەر ويلاي السا، ءوزىنىڭ عۇمىرىندا وسىمەن ەكىنشى رەت سىنعا تۇسكەنىن حايۋانعا تان عانا زيىنمەن ەسىنە تۇسىرەر ەدى. سوڭعىسىندا ابدەن قارتايىپ، سىنىق تۇياق، سارى تىس بولعان شاعىندا ادەيى اداقتالىپ، بايگە الدىنا شىقپاسا دا ءوز ەركىمەن «ولەگوردىم» دەپ وكىرەشتەپ كەلە جاتسا، العاشقىسىندا كۇش-قۋاتى مول دونەن شىعار كەزىندە قارا جارىسقا ءتۇسىپ ەدى. بۇل جولى قانشا جەرگە جەتەرى بەلگىسىز، ال ءبىرىنشى جولى وزىنەن كوپ ونەر كۇتەتىن قوزى اقساقالدىڭ ءۇمىتىن مۇلدە ءۇزدىرىپ، جۇرت سوڭىنان كەلگەن. شور بولىپ بىتكەن قىزىل اسىقتاعى جاراقات ءجۇز قادام شاپپاي-اق سىر ءبىلدىرىپ، جەلمەن جارىسۋدى قالايتىن كوڭىل وتىن ءوشىرىپ كەتكەن ەدى ول جولى. سودان بەرى تالاي-تالاي جىل وتسە دە «جىلقى بالاسىنىڭ باستى مۇراتى - جەتۋ، وزۋ» دەگەن قاسيەت مۇنىڭ دا بويىنان كەتە قويماپتى. سول جولعى ىزا، سول جولعى كەتكەن ەسەنى وسى جولى العىسى كەلگەندەي قۇلاشتاي سەرمەپ، ىركىلمەي تارتىپ كەلەدى.
سول شابىسپەن ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ارقان بويى كەتىپ بارا جاتقان نەگىزگى توپقا ىلىكتى. باعاناعىداي ەمەس، نۇكەڭ بويىنداعى سابىرلىق تا بارعان سايىن تۇزداي ەرىپ، ونىڭ ورنىنا الدەبىر قىزدى-قىزدى ەلىكتىرمە سەزىمنىڭ باس كوتەرە، الدىنداعىعا جەتسەم دەگەن، وعان جەتكەن سوڭ كەلەسى دەپ ۇدەمەلەي تۇسەتىن پەندەشىلىكتەن گورى نامىسقويلىققا جاقىن قىزبا كۇشكە بەرىلىپ، تورىنى باعاناعىداي تەجەمەي، قايتا تاقىم قىسا ءتۇستى. مەستورى بەس-التى اتتىڭ جانىنان ىركىلمەي ەركىن وتكەندە، ول ءتىپتى شىداي الماي بار داۋسىمەن ۇران سالدى. ءار اتتى قۋىپ جەتكەنشە اسىق، ءار اتتى قۋىپ جەتىپ، باسىپ وزۋ دا وزىنشە ءبىر عانيبەت. مەستورى العا شىعىنداپ شىعىپ كەتكەن تورتەۋگە جەتە الماي قينالدى. ەكى كوزىنەن جاس سورعالاپ، الدىندا ساعىمداي ويناپ جەتكىزبەي كەلە جاتقانداردى وكشەلەۋدەن تانعان جوق.
«ۇمتىل، جانۋارىم، ۇمتىل! كوزىڭنەن اينالايىن، قوزى مارقۇم جاباعى كەزىڭدە-اق تانىعان ەكەن عوي قاسيەتىڭدى. قوي سوڭىندا سالپاڭداتىپ وبالىڭا قالىپپىز-اۋ تالاي جىل». ونىڭ ەسەسىنە باعانا قاسىمبەگىنە ايتپاي قالعان وقيعا ەسىنە ءتۇستى. مەستورى باسىنان وتكەن سول ءبىر ءساتسىز وقيعا كوز الدىنا ەلەستەي بەردى.
... شىلىكتى جاقتاعى جيەنىنە قوناقتاي بارعان قوزى اقساقال جاباعى شىعار وسى مەستورىنى كورىپ: «جانۋار، بولايىن دەپ تۇر ەكەن. وتىز-قىرىق جىلدا ءبىر تۋاتىن، قولتىعىنىڭ استىنا قانات بىتكەن ناعىز ءدۇلدۇل عوي مىناۋ» دەسە كەرەك. جاتا جابىسىپ، استىنداعى اتىن ءتۇسىپ بەرىپ، جيەنىنەن قالاعانداي عىپ اكەپتى. سول جامان جاباعىسى قۇنان شىققاندا-اق جەتپىس اتتىق ۇلكەن بايگەگە قوسۋعا اكەلەدى. ەرتەڭ بايگە دەپ وتىرعاندا ات تانيتىن ءبىر سۇم ءتۇن جامىلىپ كەلىپ، تورىنىڭ قىزىل اسىعىنان تەمىرمەن ۇرىپ، شوكەلەتىپ كەتەدى. قوزى بايعۇستىڭ ماڭدايىن توپەلەپ جىلاعانىن ءوز كوزىمەن كورىپ ەدى. كەلەر جىلى دونەنىندە قارا جارىسقا سالىپ كورىپ، شاپپاعان سوڭ مۇلدە كۇدەر ۇزگەن. ات يەسى قايتىس بولعان سوڭ اياق لاۋعا شىدامدى مال بولار دەپ، تورىنى بۇل ءوز قولىنا العان بولاتىن. بۇل كۇندە وسىناۋ جامان تورىدان قوزى قارتتىڭ «بايگە بەرمەس» دەپ ءۇمىت كۇتكەنىن جۇرت بىلە دە بەرمەيتىن. قوزى قارت جاڭىلماپتى. لاقسا بولىپ ابدەن كارتەيگەن شاعىندا وسىنداي ونەر كورسەتىپ كەلە جاتقان تورىنىڭ دەر شاعى وتە بەردى-اق، اتتەڭ...
قارتتىڭ ويى ءبولىنىپ كەتتى. اتى الداعى تورتەۋدىڭ بىرەۋىن قۋىپ جەتىپ، باستىرمالاتا باسىپ ءوتىپ بارادى ەكەن. انە-مىنە دەگەنشە وتىز شاقىرىم وتىز قادامداي بولماي شەتى كورىنە باستادى. نۇرىم تارتپانى اعىتىپ جىبەرىپ، ءوزى جالدان ۇستادى دا اۋىر اعاش ەردى ارتقا قاراي سەرپىپ تاستادى. «ارىق اتقا قامشى اۋىر». نۇرىمنىڭ اتىنا قوسقان دەمەۋى وسى بولدى.
شىنىندا مەستورى بۇدان كەيىن بايگەلەردىڭ تاعى بىرىنەن وزىپ، قالعاندارىن وكشەلەي ۇمتىلدى. ەڭ الدا «قارابۇلاقتىڭ» ارقارقاراسى، ودان كەيىن ءامىرتايدىڭ اقتانگەرى كەتىپ بارادى. ارقارقارا دا سۇلىكتەي سوزىلىپ الىپ، ىركىلمەي تارتادى. مەستورى ءبىرىنشى جۇيرىكپەن وزىنە دەيىنگى ءجۇز قادامداي ارا قاشىقتىقتى ازايتا الماي ابدەن دىڭكەلەدى. ەكى-ۇش مينوتتە كەيىن جۇرتتى تاڭداندىرار، تامساندىرار ءساتى ەسكە تۇسكەندە نۇكەڭ دە بار جان-تانىمەن الداعى جالعىزدى باسىپ وزۋعا قۇمارلانا قۇلشىندى. جەمىنە سورعالاعان كارى سۇڭقارداي ءتۇيىلىپ، ەڭسەرىلە ات جالىنا ەتپەتتەيدى.
مەستورىنىڭ ەكى كوزىنە قۇيىلعان تەردى ۇمتىلىپ بارىپ قول ورامالىمەن ءسۇرتىپ وتىردى. سوڭعى شاقىرىمدار. الدىنان قارسى شاپقان بىرنەشە اتتىلار كورىندى. ەكى اتتىڭ اراسى جاقىن قالعانىمەن كومبەسى قۇرعىر دا الىس ەمەس. «جەتۋ كەرەك، قالايدا جەتۋ كەرەك». شال باعانادان ىشتەي ءجۇز رەت قايتالاعان اتا-بابالارىنىڭ قۇلاعىن شۋلاتىپ، داۋىستاپ ۇرانداي باستادى. انە، قالىڭ نوپىر انتالاپ قارسى كەلە جاتىر. مەستورى ارقارقارامەن قۇيرىق تىستەسىپ ءبىراز شاپتى. ارت جاعىنداعى اقتانگەردىڭ دە ىرسىلداعان دىبىسى مەن تۇياعىنىڭ توپ-توپ ءدۇبىرى قالماي ىلەسىپ كەلەدى. شال تونى مەن تىماعىن قوسا شەشىپ الىپ لاقتىردى.
- ارۋاق! سانياز! سانياز!
ول ءوز داۋسىنان ءوزى قاپەلىمدە ۇيالىس تاپقانداي بولدى. «بالا كەزىندە وسىلاي ۇرانداۋشى ەدى. ۇمىتىلماي جۇرە بەرەدى ەكەن-اۋ».
مەستورى ارقارقارامەن تۇمسىق تەڭەستىرىپ الدى. قارانىڭ ۇستىندە وتىرعان بالا دا تىرباڭداپ، اتىن وڭدى-سولدى ساۋىرلاپ كەلەدى. شەشۋشى سوڭعى مينۋتتا بايگەنى قولدان بەرگىسى جوق.
- ابىروي، «اقيقات»! ابىروي!
شال ۇرانىن قالاي وزگەرتىپ العانىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. باعانادان ايتىپ كەلە جاتقان رۋىنىڭ اتى ەمەس، كولحوزىنىڭ اتىن ءدال جەمە-جەمگە كەلگەندە پىر تۇتقانداي بولدى. تورى كومبەگە ساناۋلى جەر قالعاندا سۋىرىلىپ العا شىعا بەردى. اقىرعى كۇشىن جۇمساپ، بارىنشا ۇمتىلدى.
- ابىروي، «اقيقات»! ارۋاق، ارۋاق! سانياز! سانياز!
نۇكەڭ ەشتەڭەنى كورمەي كەتتى. الدە قۋانىش، الدە تولقۋ، ايتەۋىر ونىڭ بۇكىل جان دۇنيەسى ەرەكشە ءبىر سەزىم قوپارىلىسىنان دەم الا الماي قالدى. بەتىنە جىلى بىردەمەنىڭ تامىپ كەلە جاتقانىن اڭعاردى. كوزى قۇرعىر بۇلىڭعىرلانا بەردى. ول ءوزىنىڭ جىلاپ كەلە جاتقانىن سەزگەن جوق. قاپتالداپ كەلىپ اقجالمەن جەتەككە العان قاسىمبەگىن دە، ءوزىنىڭ اقتانگەرى ەمەس، ايداۋشىنىڭ جامان اتىنا مۇددەلەس بولىپ جاناسالاي شاۋىپ كەلە جاتقان ءامىرتايدى دا كورگەن جوق. «ابىروي، «اقيقات»! ابىروي! ارۋاق، سانياز!» دەگەندى قايتالاۋمەن بولدى.
بۇل كەزدە مەستورىنىڭ حالى ءتىپتى مۇشكىل ەدى. باسەكەلەسىنەن وزسام-اۋ دەگەن ىنتىعۋدىڭ ءوزى دە بىرتە-بىرتە بۇلىڭعىر تارتىپ، تەك بۇرىنعى جەتسەم، وزسام دەگەن ويدىڭ ەلەسى عانا سۇلدەسىن سۇيرەپ كەلە جاتقانداي. الدىنا تۇسكەن تۇقىمداسىن قالاي دا قۋىپ جەتۋ، بار مۇددەسى، بار ماقساتى سياقتى. سول ءۇشىن دە ول وزىنە باعىنۋدان قالعان ءتورت تۇياقتىڭ ءبىر قالىپتى قوزعالىسىنا وزگەرىس ەنگىزۋگە ءبارىن سالدى. اقىرى الدىنداعىدان وزعانىن، بىرەۋلەردىڭ جاناسالاپ كەلىپ، كوتەرمەلەي شاۋجايدان العانىن، بىرەۋلەردىڭ ساۋىرىنا تىزىلداتىپ قامشى سالعانىن سەزگەندە بويىن ءبىر راقات جالىن شارپىپ ءوتتى. ول ورىندالعان ەڭ سوڭعى ارمانىنىڭ راقاتى ەدى. ءوزى توپ ورتاسىنان قاق جارىپ ءوتىپ بارا جاتقان اتتى-جاياۋلى جۇرتتىڭ ءبارى بيلەپ كەتكەندەي، جەر مەن اسپان تۇتاسا تۋلاپ جۇرگەندەي بولدى وعان. ول قالىڭ توپتان وتە بەرە ۇزىنىنان قۇلادى. الدە كارىلىك، الدە اياقتىڭ كەمدىگى، ايتەۋىر ءوز دەنەسىن ۇستاپ قالا المادى. ات موينىنان اسا قۇلاعان نۇكەڭ دەنەسىنىڭ اۋىرعانىنا قاراماي جان دارمەن مەستورىنىڭ قالشىلداپ جاتقان باسىن كوتەردى. ونىڭ جانارىنان الدە جاس، الدە تەر ەرەكشە ءبىر ءمولدىر مونشاقتار يەسىنىڭ قولىنا ءۇزىلىپ ءتۇستى.
كىم بىلەدى، حايۋان دا جىلايتىن بولار... كۇن ەڭكەيىپ، كىشكەنەتاۋعا يەك ارتقان شاق ەدى...
ومىرىندە جالعىز-اق رەت بولسا دا بويىنداعى بارىن كورسەتىپ ۇلگەرگەن جانۋار سوڭعى رەت قورقىراي تىنىستاپ الدى دا قيمىلسىز قالدى.
1969-جىل
كادىربەك سەگىزباي
