ايرىقشا جەكپە-جەك
1757-جىلدىڭ جازعىتۇرى. ءتۇس الەتى. الاكولدىڭ جازىعى جۇپار اڭقيدى: دالانىڭ جۋسانى، يزەنى، بۇتاسى، قۋرايى، ولاردىڭ ءبۇرى مەن گۇلى - ءبارى جەردىڭ ءنارى مەن كۇننىڭ نۇرىنا بالبىراپ، القاپتىڭ اجارىن كىرگىزىپ-اق تۇر. كولدىڭ جيەگىنەن تارباعاتاي مەن ارقاستىڭ جارتاستى بيىگىنە دەيىن جايقالعان كوگال تۇتاسا سوزىلىپ جاتىر. قۇدايدىڭ قازاققا بەرگەن قاسيەتتى قازىناسىنىڭ ءبىرى - وسى جەر. الىس پەن جاقىنعا، ويى مەن قىرىنا قاراسا دا بوگەنبايدىڭ كوزى تويار ەمەس. جامبىگەردىڭ ۇستىندە جامباستاي وتىرىپ، جان-جاعىنا سۇيسىنە، قۇشاقتاي العىسى كەلگەندەي ىنتىعىپ قارايدى. شوبىڭنەن اينالايىندى قاراشى: مال ەمەس، ادام جەيتىندەي. ءىيىسى قانداي؟! ءدامى دە بۋسانعان دەمىنەن ءبىلىنىپ تۇر.
شوقىعا شىققان بوگەنبايعا اينالاسى الاقانىنداعىداي. جالاڭاشكولدەن ارىدەگى ارقاستىڭ اڭقايى دا اڭىرايىپ كورىنەدى. وسىدان وتىز ءتورت جىل بۇرىن سول اڭقايدان لاپ قويىپ، قازاقتى قاپىدا باس سالعان بۇل قالماق ەندى سول اڭقايدىڭ اۋزىنا قالاي تىعىن بولارىن بىلمەي ساسۋدا. قۇداي بۇيىرتسا، تار قاقپاعا قىسپاقتاپ، قازاق قالماقتى تۇنشىقتىرعالى-اق تۇر.
جەتپىستەن اسقان بۇل بوگەنباي ول كەزدە قىرىققا تولماعان حاس باتىر-دى. دۇنيەنىڭ قىزىعى مەن شىجىعى - ءبارى الدا سەكىلدى ەدى. امال نە، ءوز قالاۋىنشا ءومىر سۇرە المادى، قالاي سۇرەردى قالماق بۇيىردى. اتقا ءمىنىپ وسكەن بالا اتتان تۇسپەي جاۋمەن الىسقان قاريا بولدى. ءبارى قازاق ءۇشىن بولعاسىن، وكىنەرى جوق. ايداهارشا ايپاپ-جايپاعان قالماق تا قازىر بۇرىنعى ايبىنىنان ايىرىلدى. جان العىشتاي ەدى، جان ساقتاۋعا كوشتى. قۇدايعا شۇكىر، كۇركىرەگەن قابانباي ەكەۋى ءالى ءتىرى، قالماقتىڭ بۇلار قۇرالپاستارى باياعىدا بىتكەن. جاعالاسقاندارى دا، جاعاعا جارماسقاندارى دا تۇگەل جەر جاستاندى. الپىس جەتىدەگى قابانبايدىڭ ارتىندا، ءتاۋبا، ءتاۋبا، ەلۋگە تولماعان ناۋرىزبايلار قازاقتا ءالى بار. قۇداي كەسىرىنەن ساقتاسىن، قالماقتىڭ كۇنى ساناۋلى. ءبىراق اتام زاماننان الىسىپ-جۇلىسىپ كەلە جاتقان بۇل قالماق ءبىر تۇياق سەرىپپەي جەڭىلە سالماس... سوندا نە ستەيدى ەل-جۇرتىندا جوق باتىردى توپىراقتان جاساي ما؟ قازاق جەرىندەگى قىرىلىپ قالعان اسكەرى قايتا ءتىرىلىپ كەتپەسە، بۇل قالماق ەندى قايتىپ كوبەيەدى؟ قانداي قۋلىق جاساپ، ۇرەي بيلەگەن اسكەرىنە قالاي ءال-قۋات بەرەدى؟ الدە بوگەنبايدى، نە قابانبايدى، بالكىم، ناۋرىزبايدى جانسىز جۇمساپ ءولتىرتىپ: «باتىرىن قۇرتتىق، باسقاسىنا بوي بەرمەيمىز»، - دەپ جىگەرلەندىرە مە؟ ساقا دەگەن قالماقتىڭ ناۋرىزبايدى ولتىرمەككە كەلىپ، قولعا ءتۇسىپ قالعانى بار-دى. تاعى ءسويتىپ ساندالبايلاماسا، باسقا نە ستەي الادى؟
بوگەنباي قالماقتىڭ، ايتەۋىر، ءبىر قۋلىق جاسارىنا سەنىپ، ءبىراق سونىڭ قانداي قۋلىق بولارىن تابا الماي دال.
الدە ابىلايدىڭ باتىرلارىن ءبىر-بىرىمەن ارازداستىرا ما؟ الدىمەن باسىنان ءسوز اسىرمايتىن قابانباي مەن بوگەنبايدى بىر-بىرىنە ايداپ سالامىز دەپ دامەلەنەتىن شىعار؟ مىنەزى ءمىنسىز قازاق جەر بەتىندە بار ما، جوق پا، ءبىر قۇداي بىلەدى، سول مىنەزدىڭ كەسىرىنەن قابانباي ەكەۋىنىڭ بۇرىنىراقتا بولار-بولماس بىردەڭەگە ەدىرەڭدەسىپ قالعانى بار-دى. سوندا اقتامبەردى تەبىنىپ:
- پالەكەت ەلدە كوبەيەر،
جىگىتتى جىگىت قورلاسا...
جۋىلماي قاستىڭ قانىمەن،
نامىسقا تيگەن كىر كەتپەس.
شابىسساڭ، قانە، شىعىپ كور.
جاۋ ەمەسسىڭ كۇش جەتپەس.
دارابوزداي قولباسى،
ابىرويىن كىرلەتپەس، -
دەپ، قۇدايا توبا، قابانباي ەكەۋى قىلىشتاسقالى جاتقانداي كۇپىنىپ ەدى-اۋ!
قاراپ تۇرسىن با، اقتامبەردىنىڭ الگى سوزىنەن كەيىن ۇمبەتەي دە سىلكىنىپ: «ەي، اقتامبەردى، قابانباي!»، - دەپ، دۇرسە قويا بەرگەن. ءبىراق، وبالى نە كەرەك، و كىسى: «قابانباي، ءبىتىم قىلىڭدار! - دەپ اقىلدىلىق جاساعان-دى.
باسقالارعا قاراعاندا قالماقپەن قان-جىنى كوپ ارالاسقان قابانباي عوي: قۇداندالى. قالماقتىڭ قانداي جاۋ ەكەنىن قاي قازاقتان دا سول ارتىق بىلەدى، سوندىقتان الداۋعا دا، ارباۋعا دا تۇسە قويمايدى. قازىبەك اعاسى قاسىندا جۇرگەندە ناۋرىزباي دا سولاي: سەنىمدى. ارازداستىرۋ قولىنان كەلمەسىن، قانشا اقىماق بولسا دا، قالماق تا بىلەر-اۋ. سوندىقتان باسقاشا، ويعا كەلمەستەي بىردەمە ىستەيدى-اۋ.
بوگەنبايدىڭ استىنداعى جامبىگەر اقىرىن عانا وقىراندى. تۋ سىرتتان تىقىر ەستىلگەندە سويتەتىن. بوگەنباي ارتىنا بۇرىلدى. بوزىم مەن جاناي باتىر بەتكەيلەي شوقىعا شىعىپ كەلەدى ەكەن.»ءسىرا، ابىلاي شاقىرتىپ جاتقان شىعار، - دەپ شامالادى. سولاي بولىپ شىقتى.
ۇرىسقا باسشىلىق جاساۋعا ىسىلعان ابىلاي بۇيرىعىنىڭ ءوزىن اقىلداسقان ادامشا ايتتى:
- قالماقتى ءوز اپانىنا اكەپ قاماۋعا تاقادىق. ءبىراق ارقامىزدى كەڭگە سالمايىق. ولەرىنە كوزى جەتكەن جاۋ ايانىپ قالمايدى. باسشىلارى شاحدور مەن ۋباشى ءالى سىر بەرمەگەنىمەن، جانسىزداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قالماق ىشىندە قازىر قازاقتى جەڭەمىز دەگەننەن گورى قازاقتان قىرىلامىز-اۋ دەگەن ۇرەي باسىم. «ابىلايدىڭ ءۇش قولباسىنىڭ قاي-قايسىسىن دا ولتىرگەن باتىرعا ءۇيىپ-توگىپ سىي بەرەم، - دەيتىن كورىنەدى ۋباشى. ساقتانا جۇرگەيسىزدەر، اعالار. ەرتەڭگى ۇرىستى تاعى دا جەكپە-جەكتەن باستايتىن بوپ كەلىستىك. بەكەڭنىڭ قولىنان قىپشاق ماقاتاي باتىردى، قابەكەڭنەن ماتاي اعالىقتى، ناۋرىزبايدان شاپىراشتى مولدابايدى ۇيعاردىم. العاشقى جەكپە-جەكتى قابەكەڭنىڭ قولى باستاسا دەپ وتىرمىن. وعان قالاي قارايسىزدار؟
- قۇپ دەپ قارايىق، - دەدى قابانباي بارىنەن بۇرىن. - اعالىققا قارسى شىعاتىنى كىم؟
- ارقاۋىل دەگەن بىرەۋ. جاسى جيىرمانىڭ ۇستىندە كورىنەدى. ادەيى جاسىرىن باپتاعان بولۋ كەرەك، بۇرىن-سوڭدى بىزبەن جەكپە-جەككە شىقپاپتى. داۋ دەيدى، قارا كۇشىنە سەنەتىن سياقتى. اعالىققا اعالىعىڭىزدى ايتارسىز، قابەكە.- ابىلاي اقىرىن عانا ەزۋ تارتىپ، ءازىلىم قالاي شىقتى دەگەن ادامشا بوگەنبايعا ءبىر جالت ەتىپ قارادى.
- قابەكەڭنىڭ اعالىعى قازاقتىڭ ابىرويىن توگە قويماس، ەكى-ۇش جەكپە-جەكتە قالاي جەڭگەنىن ءبارىمىز كوردىك، ول - ۇياتقا قالدىرمايتىن باتىر. ءبىزدىڭ باسقا باتىرلارعا كىم شىعادى ەكەن؟ - دەدى بوگەنباي.
- ءبارى دە بۇرىن اتى بەلگىسىزدەر. ءسىرا، قالماقتىڭ اتاقتى باتىرلارىن تاۋىسقان سەكىلدىمىز، - دەدى ابىلاي تاعى بىلىنەر-بىلىنبەس ەزۋ تارتىپ.
- قۇداي كەسىرىنەن ساقتاسىن! ءتاۋبا! - دەدى بوگەنباي كۇبىرلەي بەتىن سىيپاپ.
كەش باتا بوگەنباي تاعى مازاسىزداندى.»اي، وسى قالماق ءبىر قۋلىق جاسايدى-اۋ، - دەپ كۇدىكتەنە بەردى. ءبىراق نە جاساۋى مۇمكىن ەكەنىن قانشا ويلانسا دا يلانىمدى شەشە المادى. «قۇداي ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن، ەگەر قالماقتىڭ قازىرگى حالىنە ءتۇسىپ قالسام، ءوزىم قايتەر ەدىم؟ - دەدى شيرىعىپ. سول ءسات ءبىر ايلا باسىنا سىپ ەتە قالدى. اه، سولاي ەكەن-اۋ. بۇل قالماق بۇگىن ءتۇن ۇيقىدا جاتقانىمىزدا شابۋىلدايتىن شىعار؟! - دەپ شوشىندى.
- بوزىم! - دەدى قيسايا جاتقان جەرىنەن باسىن كوتەرىپ.
- ءاۋ، بوكە! - دەپ قانجىعالى بوزىم باتىر جانىنا جەتىپ كەلدى. جاناي باتىر دا داۋسىن ەستىپ، شاتىرعا كىردى.
ەكەۋى دە بوكەڭنىڭ كۇدىگىن قۇپتاعان سوڭ، ۇشەۋى دەرەۋ ابىلايمەن اقىلداسۋدى ۇيعاردى. ول دا مازاسىز وي ۇستىندە ەكەن، قابانباي مەن ناۋرىزبايدى شاقىرتتى.
- ساقتىقتا قورلىق جوق، - دەدى ناۋرىزباي. - ءبارىمىز بىردەي بورلىكپەيىك، قابەكەڭ مەن بوكەڭنىڭ قولى ۇرىسقا تىڭ تۇرسىن، تۇنگى جاۋدى مەنىڭ قولىم توسىپ السىن. كوز ىلمەي كۇزەتەمىز.
ابىلاي ءۇنسىز بوگەنباي مەن قابانبايعا قارادى. ولار دا ءۇنسىز باس يزەستى.
...بوگەنباي ادەتىنشە ەرتە وياندى. ويانانىپ ورنىنان تۇردى. ءتۇننىڭ تىنىش وتكەنىنە تاڭ قالدى.»قالماقتىڭ باتىرى عانا ەمەس، اقىلى دا، تاۋسىلعان-اۋ - دەپ، ارقاستىڭ اڭقايى جاققا كوز سالدى: ەكى تاۋدىڭ ورتاسىنداعى قاقپا اشىق ەكەن، كۇننىڭ قىزعىلت شاپاعى جالت-جۇلت شاعىلىسىپ، قۋانىشقا ءشاشۋ ءشاشىپ تۇرعانداي شىراي تانىتتى. «ا، قۇداي، قازاقتى قولداي كور! - دەدى بەتىن سىيپاپ. قۇدايدىڭ ءدال بۇگىن قازاقتى قولدايتىنىنا كۇننىڭ شىرايى دا سەنىم قوسىپ تۇرعان سياقتانىپ، بوكەڭ اسىقپاي دارەت الۋعا بەتتەدى.
...ابىلاي بۇگىن ايرىقشا ايبىندى كورىندى. ءوزى دە سۇر ادام قانىن ىشىنە تارتىپ قاتىپ الىپتى. بارىمەن قاباعىن اشپاي، قاتقىل امانداستى.»ءتۇن«مەن ويشا سوعىسىپ شىققانسىڭ-اۋ! دەپ شامالادى بوگەنباي. قابانبايمەن قاتارلاس كەلە جاتقان اعالىققا كوز تاستادى. حالقى ءۇشىن قۇرباندىققا دايىن اينالايىن-اي، قاباعىن ءتۇيىپ، قاتۋ كەلەدى. اقىل-ايلاسى مەن كۇشى تەڭ ادامداي: ابىرجىماي، جان-جاعىنا الاڭداماي، الدىنا كەلگەن جاۋمەن ايانباي الىسۋدى عانا ويلاپ كەلە جاتقانى اڭعارىلادى. تەگەۋرىندى ەكەنى ءتۇسىنەن تانىلاتىن مۇرىندى، جاۋىرىندى جىگىت.»ا، قۇداي، ازاماتىما ابىروي بەر! - دەدى بوگەنباي كۇبىرلەپ.
كەڭ جازىقتىڭ ءۇستى قايىسقان قالىڭ قول. قازاق پەن قالماقتىڭ قاپتاعان نايزاسى اسپان ءتۇسىپ كەتسە دە تىرەپ قالاتىنداي جىپىر-جىپىر. قابانباي ەڭكەيىپ اعالىققا الدەنە ايتىپ جاتتى. «قايتسىن-اي! - دەدى بوگەنباي. - ولە سالۋ قورقاقتىڭ دا قولىنان كەلەدى، ورىمدەي باتىرىمنان ايىرىلىپ قالام با دەپ تۇر-اۋ.
الدىمەن ورتاعا قالماقتىڭ باتىرى شىقتى.»ءداۋ دەسە دەگەندەي-اق ەكەن، - دەدى بوگەنباي كەشەگى ابىلايدىڭ ايتقانى ەسىنە ءتۇسىپ. - ءداۋ مەن ءداۋدى ۇرىستىرسا، بۇعان بىزدەن ناۋرىزباي ىلايىق. قالماقتىڭ ىرىلىگى سونداي، استىنداعى قاراكەر اتى كادىمگى ەسەك سياقتى كورىنەدى. كەنەت ول نايزاسىن اسپانعا كوتەرىپ، الدەنە دەپ ايقاي سالدى. بوگەنباي ونىڭ: «قابانباي! قابانباي! - دەپ تۇرعانىن اپ-انىق ەستىدى.»اه، يت قالماقتىڭ قۋلىعى وسى ەكەن عوي! - دەدى ەرنىن تىستەپ. ءجۇز جىل بۇرىن جۇزەگە اسقان قۋلىعىن تاعى قايتالاماق. قالماقتىڭ ون جەتىدەگى جاس باتىرى موسقال تارتقان سالقام جاڭگىردى ءوستىپ جەكپە-جەككە اتاپ شاقىرىپ، ۇزاق شايقاستا شارشاتىپ بارىپ جەڭگەن عوي باياعىدا. مىناۋ دا، مىنە، سويتپەك. «قازاقتىڭ قابانبايىن جەڭدىك. ەندى ولاردى قايتادان قۋالايمىز! - دەپ قۋاتتاندىرماق قوي اسكەرىن. اپىرماي، ويلاپ تاپقان ايلالارىن-اي!
- قابانباي! قابانباي شىقسىن! - دەيدى ارقاۋىل كەڭىردەگى جىرتىلعانشا ايقايلاپ.
ءبىر ءسات قازاقتار قاتتى ساستى. دۇرىلدەپ، گۋىلدەپ جاتقان قالىڭ قول دەمىن ىشىنە تارتىپ، تىم-تىرىس بولا قالدى. باس قولباسى ابىلاي دا ساستى.
- ءوزىم شىعام! ءوزىم! - دەدى اعالىق قازاقتان العاش ءتىل قاتىپ. ول دا ارقاۋىلشىلاپ نايزاسىن اسپانعا كوتەردى.
ابىلاي تۇتىگىپ، سۇپ-سۇر قالپى ۇندەمەدى. قالماقتىڭ قاسكوي پيعىلىن ءدال تانىپ، قانداي شەشىم ايتارىن تاپپاعان وڭىندە داعدارىس بار. كەنەت بوز اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ، شاپ ايىلىن تارتتى دا:
- مەن بارايىن! - دەدى تىستەنىپ. باسقا قىلىقتى كۇتسە دە، ءدال مۇندايدى ابىلايدان كۇتپەگەن قارت بوگەنباي ات ۇستىندە بۇگىلىپ كەتە جازدادى.»ناعىز قازاق ەكەنسىڭ-اۋ! - دەدى ءسۇيسىنىپ. ءبىراق، ارينە، ول باس قولباسى ايتاتىن ءسوز ەمەس ەدى. باۋىرمالدىعىنان، جاقسى كورگەندىگىنەن ايتتى. بۇعان دەيىن قاي زاماندا قاي قولباسى ءبۇيتىپ باتىرى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگىپتى؟
- جوق، اعاتاي، ءوزىم بارامىن! - دەپ اعالىق ابىلايدىڭ شاۋجايىنا ورالا كەتتى.
- ابىلاي، سابىر ەت! - دەدى بوگەنباي اتىن تەبىنە جاقىنداپ. - باتىرلارىڭ جوقتاي، بۇنىڭ نە؟
- شارشاتىپ بارىپ جەڭبەك قوي، بوكە. قايتكەندە دە قابەكەڭدى جىبەرمەۋ كەرەك، - دەدى ابىلاي ءارى اقتالعانداي، ءارى ءسال ابدىراپ. - الدە اتوي سالامىز با؟
- تىم ءداۋ نەمە ەكەن، ناۋرىزباي شىقسىن! - دەدى الدەكىم ارت جاقتان ساڭق ەتىپ.
سول ءسوزدى كۇتىپ تۇرعانداي-اق ناۋرىزباي تورى الا اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ، ءتوس ايىلى مەن شاپ ايىلىن تارتىپ، جالما-جان ازىرلەنە باستادى.
- قابانباي! قابانباي! - دەدى ارقاۋىل تاعى نايزاسىن شوشاڭداتىپ. - قابانباي قورىقسا، باسقانىڭ كەرەگى جوق. قابانباي، ءوزىڭ شىق!
قابانبايدىڭ ەندى شىدامايتىنىن بوگەنباي سەزدى. مۇرتى تىكىرەيىپ، ءجۇزى تۇتىگىپ، قابانباي دەرەۋ جىگىتتەرىنە قۋباس اتتى كولدەنەڭ تارتقىزدى. ىممەن جۇمساپ، قاباعىمەن ۇقتىرىپ تۇر.
- قابەكە! - دەپ، ابىلاي توقتاتپاق بولىپ ەدى، قۋاتىمدى كور دەگەندەي ول لىپ ەتىپ اتىنان ءتۇستى دە، قۋباس اتقا دا ءدال سولاي قارعىپ ءمىندى. قابانبايدىڭ تاۋەكەل ەتكەنىن كورىپ، ابىلاي: -«توقتاتساڭىزدارشى!» - دەپ جەكىپ، شاپىراشتى قازىبەك پەن بوگەنبايعا رەنجي قارادى.
ناۋرىزباي ساقاداي سايلانىپ ءدال سول ءسات بوگەنبايدىڭ قاسىندا تۇرعان قازىبەك اعاسىنا كەلدى:
- اعا، ءسىز ايتساڭىزشى! ۇرىس ۇزاققا سوزىلسا، جاسى كەلىپ قالعان قابەكەڭ شىداماي جۇرەر. مەن شىعايىن، جولىن ماعان بەرسىنشى!
ناۋرىزبايدىڭ ول ءسوزىن قاسىنداعى بوگەنباي دا، قۋباسقا ول كەزدە ءمىنىپ ۇلگەرگەن، بالكىم، قابانباي دا انىق ەستىدى.
- قابانباي! شىق! - دەدى ارقاۋىل تاعى. قازاق جاعىنداعى كىدىرىس سوزىلعان سايىن ونىڭ داۋسى جارقىنىراق شىعا باستادى. قازاقتاردى ءبىر ساستىرعانىن، ءسىرا، سەزگەن بولار.
قابانباي ءۇن-ءتۇنسىز قالماققا قاراي تاس ءتۇيىن بەتتەپ بارادى. استىنداعى قۋباس ات جەلگەن دە جوق، شاپقان دا جوق، جاي قىدىرىسقا بارا جاتقانداي.
- ا، قۇداي! - دەدى شىدامسىز الدەكىم. «ا، قۇداي! - دەدى بوگەنباي دا ىشىنەن.
قۋباس ات تا، قابانباي دا جاۋعا ەمەس، ارقاۋىلدى قوناققا شاقىرىپ كەلۋگە بارا جاتقانداي جايباراقات. قارۋ جۇمسايتىن ويى جوق كىسىشە نايزاسىن كولدەنەڭ ۇستاپ، قابەكەڭ ارقاۋىلعا اياڭداپ جاقىنداي بەردى. قالماقتىڭ جاس باتىرى قاۋساعان شالدى بىردەن تۇيرەپ تاستايتىنىنا سەنىمدى تۇردە نايزاسىن سۇقتاپ زىرقىراي قارسى شاپتى. قۋباس اتتىڭ ۇستىندەگى ادام ەمەس، قونجيعان كىشىگىرىم جارتاس سەكىلدى: قادالعالى كەلە جاتقان نايزاعا قارسى قام جاساپ تا ۇلگەرمەيتىندەي. ارقاۋىل نايزاما قارسى نايزا جۇمسايدى دەپ كۇتسە كەرەك، تاقاي بەرە سىلتەپ كەپ ۇردى. ارقاۋىلدىڭ ءدال سولاي ۇراتىنىن قابانباي دا شامالاعان سياقتى، قىلىشپەن استىنان شاۋىپ نايزاسىن قاق ءبولىپ تاستادى. شولتاڭ ەتىپ ارقاۋىلدىڭ قولىندا نايزانىڭ تۇقىل تاياعى عانا قالدى. قارت باتىردىڭ شالت قيمىلىن ارقاۋىل، ءسىرا، بايقاپ تا ۇلگەرمەي قالعان سياقتى.
ۋه، ازاماتىم-اي! - دەپ، بوگەنباي ءوزى قىلىش سىلتەگەندەي قۇشىرلانا ءسۇيسىندى، - قىلىشى، قۇدايعا شۇكىر، كوزدەگەن جەرىنەن ءدال ءتيدى. ءتىپتى ءدال تيمەي، ارقاۋىلدىڭ نايزاسىن قاق بولە الماعان كۇندە دە، استىنان كوتەرىپ، تايدىرىپ جىبەرەتىن ەدى. سونىڭ ءبارىن قاي ساتتە پايىمداي قويدى ەكەن دەسەڭشى! ءاي، قابانباي دەسە، قابانبايسىڭ-اۋ!
نايزاسىز قالعان ارقاۋىلدى قابانباي قۋمادى. شاۋىپ بارىپ ول تاعى ءبىر نايزا الىپ، قايتقانشا كۇتىپ تۇرا بەردى. ارقاۋىلدى سول ساسپاعاندىعىمەن-اق ساستىردى، ول قىلىشىن سۋىرا بەرگەندە، قابەكەڭ نايزامەن يىعىنان قاعىپ جىبەردى. وقىس تيگەن سوققىدان تەپە-تەڭدىگىن ساقتاي الماي، ارقاۋىل اتتان اۋىپ ءتۇستى. قازاقتىڭ قارا شالىنىڭ قاۋقارىن كەش اڭعارعان قالماق ورنىنان تۇرا سالىپ ۇرىكپەي، ءبىر ورنىندا يەسىن كۇتىپ تۇرعان اتىنا قاراي ۇمتىلدى.
ارقاۋىلدىڭ ەندى وڭباسىن بوگەنبايدىڭ ءىشى سەزدى. قابانبايدى جەڭىپ، قازاقتى مۇقاتام دەگەن دامەسى زور ەدى.»قابانباي، شىق! - دەپ، جەكپە-جەككە شىعۋ ويىندا جوق ادامدى شاقىرىپ العان ءوزى. ەندى سازايىن تارتاتىن بولدى قابانبايدان.
ارقاۋىل اتىنا مىنە بەرگەندە، قابانباي نايزامەن تاعى يىقتان سالىپ جىبەردى. بۇل جولى قالماق اياعىمەن جەرگە تىك ءتۇستى. ەندى اتىنا امان-ەسەن مىنگىزبەسىن سەزگەن بولۋى كەرەك، نايزامەن شانشىپ تاستاماق كىسىشە، ات ۇستىندەگى ادامعا جەردە تۇرىپ تاپ-تاپ بەردى. ونى قابەكەڭ اسپاي-ساسپاي قالقانىمەن قاعىپ جىبەردى. قالماق تاپ-تاپ بەرەدى، قۋباس ات كەلەكە ەتكەندەي ءسال-ءسال شەگىنەدى. قالماق ودان بەتەر ورشەلەنەدى، قابانبايمەن ەمەس، قۋباس اتپەن الىسىپ كەتكەندەي. سويتە-سويتە ارقاۋىل اتىنان الىستاپ كەتتى. اتتى قازاق جاياۋ قالماققا قايدان دەس بەرسىن، ارقاۋىلدىڭ نايزاسى ءۇي تىككەن قاتىنداردىڭ قولىنداعى باقان قۇسادى دا قالدى، سىلتەگەنىنە جەتپەيدى، جەتسە، قادالاتىنداي دارمەنى جوق، قابانباي قايتا-قايتا قالقانىمەن-اق قاعىپ تاستايدى. ەكەۋىنىڭ قىلىعى، ءبىر قاراعاندا، جان الىپ، جان بەرىسەتىن باتىرلاردان گورى ءبىر-بىرىمەن ويناپ جۇرگەن بالالارعا كوبىرەك ۇقسايدى. مانادان دەمىن ىشىنە تارتىپ تۇرعان قازاقتار ەندى مىرس-مىرس كۇلە باستادى. العاشىندا ايقايىمەن قازاقتاردى ساستىرعان ارقاۋىل ەندى ءوزى ساستى. سۇراپ العان اجالىنا ەندى اراشاشى جوعىن دا، ءسىرا، سەزگەن بولار.
- قابەكەڭ نەگە قازىق قىپ جەرگە قاعىپ جىبەرمەيدى؟ - دەدى ماناعى «ا، قۇدايلاعان» داۋىس.
ارقاۋىلدا ايبىن قالمادى، انشەيىن جان بەرمەۋدىڭ جانتالاسى عانا. نايزاسىن تاعى سىلتەپ، قايتا وزىنە تارتا بەرگەندە، قارت باتىر تاقىمىن قىسىپ قالىپ ەدى، قۋباس ات تىك شاپشىپ كەلىپ قالماقتىڭ ءدال قاسىنا دىك ەتە قالدى. قابانبايدىڭ الماس قىلىشى جارق ەتتى دە، ارقاۋىلدىڭ باسى دومالاپ ءتۇستى. باسسىز دەنە گۇرس قۇلاعاندا، قۋباس ات جالت بۇرىلدى.
- ءيا، ارۋاق! - دەدى باياعى داۋىس.
- قابانباي، قابانباي! - دەپ، بۇل جولى بوگەنباي دا بار داۋسىمەن ايقاي سالدى.
- قابانباي! قابانباي! - دەپ بوگەنبايدان كەيىن ىلە-شالا ءوزى شىقپاق جەكپە-جەكتىڭ بۇلاي بىتكەنىنە قۋانعانىنان اعالىق تا ايعاي سالىپ، جىلاپ جىبەردى.
قالماقتار اق جالاۋ كوتەردى. ابىلاي دا دامىلداعاندى ءجون كوردى.
قابانبايدىڭ بۇل جەكپە-جەگى قازاقتارعا ەرتەگىدەگىدەي اسەر ەتتى. «قازاقتىڭ كوز جاسىن قۇدايدىڭ كورگەنى شىعار، - دەپ، ىشتەي تاۋبە ەتتى بوگەنباي. - ىرىزعىسى تاۋسىلعان حالىققا باتىر تۇرماق بالا بەرەر مە؟ قابانبايدى بەرگەنىنە قاراعاندا، قۇدايدىڭ كوزى قازاققا ءتۇزۋ.
- جىگىتى قازاقتىڭ قارتىنان جەڭىلگەن شاحدور مەن ۋباشى ەندى ەڭسەسىن كوتەرە قويماس. بۇگىنگى جەكپە-جەك قازاق پەن قالماقتىڭ اقتىق جەكپە-جەگى، جىگىتتەر! - دەگەن اعالىقتىڭ داۋسىن كوپ ىشىنەن بوگەنباي جازباي تانىدى.
- ءاي، اعالىق! - دەدى بوگەنباي داۋىستاپ.
- ءاۋ، اعا! - اتىن تەبىنىپ، باتىرعا قاراي جاقىنداپ ەدى، جانىنداعىلار دا جاپىرلاي بوگەنبايدىڭ اۋزىنا قارادى.
- جاڭا كوردىڭدەر عوي، - دەدى باتىر اعالىقتان باسقالار دا ەستىسىن دەپ، داۋسىن ادەيى كوتەرە سويلەپ. - بەيبىت زاماندا بىرىمىزدەن ءبىرىمىز قايتسەك دە وزعىمىز كەپ تۇراتىن باقتالاس قازاق ەدىك، قازىر قالايدا ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز قورعاپ قالۋعا ۇمتىلىساتىن بولدىق، ويتپەسەك ارام ءولىپ، كومۋسىز قالاتىنىمىزعا سوعىس كوزىمىزدى جەتكىزدى. اتتەڭ، وسىنشا قىرىلماي-اق سونى ءاۋ باستا-اق تۇسىنۋگە بولاتىن ەدى، تۇسىنە المادىق. قىرىق جىل قىرعىننان تۇيگەن ويدى قىرىق جىل ۇمىتپاساق، ەل بولعانىمىز. ەرتەڭ قالماقتى جەڭىپ ءۇيدى-ۇيىمىزگە قايتقاندا، كوزىمىزدى قايتادان شەل قاپتاسا، قۇرىعانىمىز. قالماقتان قورىققاننان بىرىگىپ سوعىسقان قازاق، قالماق قۇرىعان سوڭ، جاق-جاق بوپ ارازداسىپ ءىرىپ كەتپەسەك جارار. قازاقتى باتىر قىلعان - قالماق. ول قۇرىعان سوڭ، وعان ىستەگەنىمىزدى، ءبىر-بىرىمىزگە ىستەپ قارا باسپاسىن! جاۋعا قول كوتەرسەڭ، ول - باتىرلىق؛ ال ءوز باۋىرىڭا كوتەرسەڭ، ول - جاۋىزدىق.»قول - مەنىكى، كىمگە كوتەرسەم ءوز ەركىم، - دەسەك، وڭبايمىز. ويتكەنى، ەركەكتىڭ قولىن ءوز قۇلقىنى ەمەس، حالىقتىڭ نامىسى كوتەرتەدى. نامىس - پايدا ەمەس، ار-ۇيات. ار-ۇياتتىڭ نە ەكەنىن بۇگىن ءبىر قابانباي ەمەس، قابانبايدىڭ ورنىنا شىعام دەپ باس قولباسى ابىلاي دا، ساردار باتىر ناۋرىزباي دا كورسەتتى. «ءوزىم شىعام! - دەپ شىرىلداپ، اينالايىن اعالىق، اسىرەسە سەن كورسەتتىڭ. بۇگىنگى كورگەندەرىڭ - بۇرىن-سوڭعى ءبىر ادام بالاسى كورمەگەن جاعداي. قازاقتىڭ ءدال بۇگىنگى باۋىرمالدىعى - بۇرىن-سوڭعى باۋىرمالدىقتىڭ بارىنە دە ۇلگى. قالماق قۇرىعان سوڭ دا قازاقتىڭ جاۋى قۇرىمايدى. سوندىقتان قارت قابانبايدىڭ بۇگىنگى جەڭىسى باۋىرمالدىقتىڭ جەڭىسى بولعانىن ەستەرىڭنەن شىعارماڭدار!
- شىعارمايمىز! - جاقىن كەلە جاتقاندار شۋ ەتە قالىپ ەدى، الىستاعىلار دا جالت قاراپ، نە شۋ ەكەنىن تۇسىنبەسە دە، ايتەۋىر، بىرگە ەكەندىكتەرىن ءبىلدىرىپ جامىراي ۇرانداستى.
- قازاقتى قالماق»اقتابان شۇبىرىندىعا ۇشىراتقاندا، ءتۇۋ دەگەن تۇكىرىگىم جەرگە تۇسپەي تۇرعان وتىز توعىزداعى كەزىم ەدى، - دەدى بوگەنباي كۇرسىنە داۋىستاپ. - بيىل جەتپىس ۇشتەمىن. بۇكىل ءومىرىم ات ۇستىندە ءوتتى. اقىل-ايلامدى، كۇش-قۋاتىمدى، جاستىعىمدى دا، كارىلىگىمدى دە - ءبارىن قالماققا قارسى جۇمسادىم. سوندا نە ءۇشىن سوعىستى دەپ ويلايسىڭدار؟ جان ساقتاۋ ءۇشىن بە؟ جان ساقتايتىندار سوعىسقا قاتىسپايدى، سوعىستان قاشادى. بارلىق قازاق وسى الاكولدە تۇرعان ءبىز عانا ەمەسپىز. قۇدايعا شۇكىر، ءبارمىز. كۇن-ءتۇن قاتىپ، باسىمىزدى ولىمگە تىگىپ ءبىز مۇندا جۇرگەندە، قويىن باعىپ، قاتىنىن قۇشىپ وت باسى، وشاق قاسىندا جۇرگەن دە جەتەرلىك. شىن قۇدايشىلىعىن ايتساق، ءبىز سولاردى قورعاپ، سولاردى امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن سوعىسىپ ءجۇرمىز. بۇل - تاعدىردىڭ بىزگە ىستەگەن قياناتى ەمەس، ادىلدىگى. ەلگە ءبىز سياقتى حالىقتى قورعايتىندار قالاي كەرەك بولسا، ولارداي حالىقتى باعاتىندار دا سولاي كەرەك. سوندىقتان جاۋ شاۋىپ جاتقاندا ەل-جۇرتقا يە بولۋعا جاراعان باۋىرلاردى جازعىرمايىق. جازعىرساق، سول جازعىرعان كەزىمىزدەن-اق ارامىزعا الاۋىزدىق كىرەدى. الاۋىزدىق ءبىر باستالىپ كەتكەن سوڭ، ارتىنان وعان اناۋ كىنالى، مىناۋ كىنالى ەدى دەپ ادىلدىك ىزدەۋ - كەش. سەندەر، جاستار، ءبىر-بىرىڭمەن باقتالاس ەمەس، باۋىرلاس بولساڭدار، بۇكىل قازاق باقىتتى!
- بولامىز، ساردار اعا! - دەپ، اعالىق الدىمەن ساڭق ەتتى.
- بولامىز! بولامىز! - دەستى ءبارى دالانى باستارىنا كوتەرىپ. بوگەنبايدىڭ نە دەگەنىن ەستىمەگەندەر دە ەلەۋرەپ ۇرانداپ جاتتى.
ءبۇيتىپ ەمەۋرىننەن ءتۇسىنىپ، ءبىر-ءبىرىن قولداي كەتكەن قازاقتى وسىدان وتىز ءتورت جىل بۇرىن وسى قالماق ويسىراتا جەڭىپ ەدى دەگەنگە سەنە الماي، بوگەنباي كوزى جاساۋراپ ارقاس تاۋىنىڭ اق باس بيىگىنە قارادى. تاۋ باسى بۇلت جامىلىپ ادەمى مۇنارتىپ تۇر ەكەن. «تاۋبا، قۇداي! تاۋبا! - دەدى كۇبىرلەپ. - بۇل كۇندى كورسەتكەنىڭە تاۋبا!»
05.11.2004.
