ارداق
ءبىر قىزىعى، وسى تۇلىك بەت-بەتىمەن بىتىراپ جايىلماي جۇپتارىن جازباستان ءۇيىر قوسىپ ورەتىن. ەرتەڭدى-كەش تاۋدىڭ سونىسىنا تاسكەنەدەي جابىسىپ، وتتاپ جۇرگەن قوي-ەشكىنىڭ توپ ورتاسىندا قاراۋىل بوپ تاناۋى ساڭىرايعان اق باس اتان تۇراتىن. كەيدە وسى ۇركەردەي ۇيىرىلگەن ۇيىرگە قوجا شالدىڭ ءمىنىپ كەپ تۇساپ جىبەرگەن تورى شولاعى قوسىلار ەدى. قاپتالىنا كوبىك قاتىپ، ۇنەمى قاسپاقتانىپ جۇرەتىن تورى شولاقتا تاڭ اتقانشا تويىم بولمايدى.
تارباعاتاي تاۋىنىڭ قويناۋىندا ەلدەن ەرەك وتاۋ تىگىپ، جالعىز-جارىم قازاقتىڭ قونىس تەبۋى بۇل وڭىرگە تاڭسىق ەمەس، كۇن ەرتەڭ ءوز باستارىنا كەلەر تۋاسى قىلىقتار. تۋىرلىقتاي جەرگە تالاسىپ، تۋىسىنان ات قۇيرىعىن كەسىسكەندەر تەك اعايىننىڭ عانا جانجاراسى ما، ءيسى قالىڭ جۇرتتىڭ باسىن وڭدىرماي تورلاعان ايىقپاس بۇلتى عوي. قوجا شال قۇيرىق-جالسىز ەمەس-تى. ەسىركەگەن كىندىگىنەن جالعىز ءوزى بولعانىمەن، ءۇش-ءتورت اتا ارالاعان اعايىنى باردى. جيىرما بەسكە تولعاندا ەسىركەگەن قايتىس بولدى دا، جاماعايىندارى: شالاباي مەن دالاباي «ەسىركەگەن ساعان اكە بولسا، بىزگە اعا» دەپ، ەنشىنى قىلدايعىپ ءبولىسىپ العان دا سىرعاقسىپ كەتكەن ەدى. قوجا جالعىز شەشەسىمەن جۇراعاتتان ايرىلىپ جۇتاعانداي بوپ ەسكى جۇرتتارىندا وتىرىپ قالعان-دى.
ول اكەسىنە تارتىپ پىسىق، ءبىرتوعا بولىپ ءوستى دە، اكە-دەن قالعان شاعىن شارۋانى دوڭگەلەك اينالدىرىپ، شالقىتىپ اكەتكەن. كەشەگى مۇرنىنىڭ قاسپاعىن جيا الماي جۇرگەن جامان قوجانىڭ ءوز اقىلىمەن ىشتەنىپ، ءتورت قۇبىلاسىن ساي ەتىپ العانى جاماعايىندارىنىڭ كوڭىلىنە قىزعانىش قۇرتىن ءتۇسىرىپ، كورە الماس كۇڭكىل-كۇڭكىل ءسوز تۋدىرى. ءىنىسى ارعى اۋىلدان بىرەۋدىڭ بۇلدىرشىندەي جاس قىزىن الىپ، ۇلى جىڭگىر توي جاساپ جاتقاندا «ءوزى بولعان قىز توركىنىن تانىماس دەپ، بىزبەن اقىلداسپاي قاتىن الىپ وتىرعوي. بارمايمىز!» دەپ، ءۇش رەت ات سابىلتىپ كىسى جىبەرگەندە اياقتارىنىڭ باسىن قايقايتىپ جاتىپ العان. جايىمەن جاتسا تاعى ءبىر ءسارى؛ قوجا توقتى سويىپ ەسىركەگەننىڭ سۇيەگىنە تاڭبا ەتتى، - دەسىپ عايباتتاسىپتى. شالاباي مەن دالابايدىڭ جات باۋىر، قايىرىمى جوق قاتىگەز بولىپ ءوسۋى قوجانىڭ شەشەسى قاديشانىڭ كوڭىلىنە سىنىق ءتۇسىرىپ، اق ءسۇتىن تەل ەمىپ وسپەسە دە، قاينىلارىنىڭ ايىنا-جىلىندا «جەڭەشە، امان وتىرمىسىڭ؟» دەپ سالەم بەرمەۋى ارقاسىن اياز-داي قاريتىن. ارقاسىن ايازداي قاريتىن بۇل دا ەمەس، مەيلى ءبىر بيەدەن الا دا، قۇلا دا تۋا بەرەدى عوي؛ ارقاسىن ايازداي قاريتىن: «شالدان قالعان دۇنيە تەڭ بولىنگەن جوق، كەمپىر ءوز ۇلى بولعان سوڭ، قوجاعا ەكى تۇساقتى بىزدەن جاسىرىپ بەردى؛ قازىر بەس قويى ارتىق بوپ وتىرسا ول - سول تۇساقتان ورگەن تۇقىم، « - دەپ شالاباي مەن دالاباي تاپا-تال تۇستە قوزىلى قويىن ايداتتىرىپ العان. ەسىرگەن قاينىلارىنىڭ بۇل قىلىعىنا قاديشا اشۋلانعان جوق، «اۋىل-ايماقتان ۇيالماي ءداتى بارىپ ىستەگەن ەرلىكتەرى عوي» دەپ قاباق شىتىپ، كۇيىنگەن دە ىشتەي تىنعان. سوسىن قوجاعا وقىس بايلام ايتتى:
- اعايىنمەن الىسقانشا، الىسقا كەتىپ ابىرويىڭدى ساقتاعانىڭ ءجون بالام. ىرىلداسا بەرۋگە انالاردىڭ ءجۇزى شىداپ قارا بەت بولا بەرسىن، سەنىڭ يناباتىڭ بار ەدى عوي. ەل-جۇرتتان ۇيات-تى. مارقۇم اكەڭ كوكسەي بەرەتىن جەرى بار ەدى، اناۋ شارىقتى بۇلاقتىڭ مارقاكولگە قۇيار ساعاسىندا يەن جاتقان الاڭقاي بار، اۋىلدان بەزىپ اۋا كوشىپ كەتكەندەردىڭ الدى-ارتى ءبىز ەمەسپىز، ءۇيدى جىعىپ ەرتەڭ تاڭ قۇلان يەكتەنە اتتانىپ كەتەيىك سوندا. اش قۇلاقتان - تى-نىش قۇلاق.
قوجا وتاۋىنىڭ ءتۇتىنى ەرتەڭىندە كەمپىر مەزگەگەن جەردەن شىعىپ جاتتى.
سودان بەرى اتتاي زۋلاپ شيرەك عاسىر وتكەن ەكەن. وسى-ناۋ ۋاقىت - قوجانى ىرىس بولىپ قونىپ، جارىلقاپ تاس-تاماعانىمەن، تىم جايسىز قونىس ەمەس ەكەن. بار بايلىعى - ءبىر شايلىعى. قاديشانى بۇل دۇنيەدەن ءوزى كوكسەگەن تىنىشتى مۇردەسىنە ارۋلاپ اتتاندىرعان. دۇنيەدەن كەمپىر كەتكەنىمەن ارداق اتتى قىز كەلدى. قوجا قانشاما تىقىر-شىپ قىڭقىلداعانىمەن، قاتىنى ارداقتان سوڭ قايتىپ بالا كوتەرگەن جوق.
قوجانىڭ كوز الدىنان شەشەسىن قالاي ارۋلاپ اتتاندىرعانى ءالى دە كەتپەيدى. ءبارى كۇنى كەشەگى زاپىران قۇستىرار زارلى وقيعا. ول كۇن-كۇن سايىن ابزال اناسىنىڭ تومپايىپ جاتقان قابىرىنە بارىپ، ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، قۇشاقتاپ، وكسىپ-وكسىپ ۇزاق جىلاعىسى كەلەتىن. وكسىپ-وكسىپ ۇزاق جىلاعىسى كەلەتىنى، ەت-باۋىر شەشەسىن ساعىنعاندا، باسىنا قيىن-قىس-تاۋ كەزەڭ تۋعاندا اقىل سۇراپ سىرلاسقىسى كەلگەنى دە.
ەجەلدەن سۇيەككەءسىڭدى ءبىر بەتكەي، قىڭىرلىعى بار كەمپىر جارىق الەممەن قوشتاسار شالا-جانسار ساتىندە دە، كوڭىلى بوساپ، كوكىرەگىن قارس ايىرىپ كۇرسىنگەن جوق، سەرگەك، ءامىرىن جۇرگىزىپ سامبىرلاي سويلەپ جاتتى. ءاجىم ادىپتەگەن كوزى كىرتيىپ، ۇزىلەر ءۇمىتتىڭ اسا ءبىر قورقىنىشتى ۇرەيىن پاش ەتكەنىمەن، جانار تۇبىندە بولىمسىز ساۋلە جىلتىراپ ءالى دە سونبەگەنى نەسى... قوش دەپ ۇشار تىرشىلىك قۇسىنىڭ ەڭ اقىرعى قانات سىلكىنىسى ءتارىزدى، وسىناۋ جاناردا جاسىرىن جاتقان، قولامتا اراسىنداعى جالعىز شوقتاي بولار-بولماس ساۋلە كەمپىردىڭ، قايتىپ كەلمەسكە كەتەر كەمپىردىڭ، ۇلى ومىرگە دەگەن ىڭكارلىگىنە شىراقشى عانا. ول ولەتىنىن، ولگەن سوڭ اعايىن-تۋعانىن قايتىپ كورە المايتىنىن سەزگەن، سەزە تۇرا ىشتەي تاۋسىلىپ بوساعان جوق. ويتكەنى ول ايتەۋىر اقىرى ءبىر ماڭگىلىككە كوز جۇمارىن ەس بىلگەننەن بىلەدى. ەس بىلگەننەن وسى ارۋاقتى ساپارعا دايىندالىپ تا جۇرەتىن. كەمپىردىڭ ءولىمى، سوندىعىنان جەڭىل ءتيدى. ءبىراق، قوجاعا وڭاي سوققان جوق.
قوجاعا وڭاي سوقپايتىنى - جۇرەگى ەت ءار بالا ءوز اناسىن اقتىق ساپارعا ازاپسىز، جىلاپ، سىقتاۋسىز شىعارىپ سالماس ەدى.
ەلدەن شالعاي وڭاشا تىرلىگىنىڭ زاپىلىعىن وسى شەشەسى قايتىس بولعان مەزەتتە پىسىقتاي تۇسكەن ەدى. سويتسە، اينالايىن ادامدار كەرەك ەكەن. قاديشا قاتتى قىسىلعاندا جانىن قويارعا جەر تاپپاي، باسۋ ايتار باسالقا كىسى بولماعان سوڭ سولقىلداپ كوپ-كوپ جىلادى. جىلاپ وتىرىپ اۋىل-ايماقتى تۇڭعىش رەت ساعىندى-اي. كىسى ءولىمى - تىرىگە سىن، ارۋلاپ، ارداقتاپ قويدى دەگەندەرى - ادامداردىڭ، كوپ-از جينالعانىنا سەبەپتى. ءبىر ۇيدەگى ءبىر قاريا تەك ۇلىنىڭ عانا قولىنان اتتانايىن دەپ جاتىر.
- ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ، - دەگەن ارىزداسىپ جاتقان كەمپىر. - بىزدىكى انشەيىن بيتكە وكپەلەپ، تونىمىزدى وتقا سالۋ ەكەن. كەڭ دۇنيەنىڭ كەمشىلىگى بولماي تۇرمايدى. باسقا تەپسە دە جۇرتىڭنىڭ قاسىندا جۇرسەڭ، باسىڭ اۋىرىپ، بالتىرىڭ سىزداعانداي بولسا، قول ءۇشىن بەرۋگە جارار. العاشقى اشۋمەن اتتانىپ كەتسەك تە، سول ەل-جۇرتتى سەن دە، مەن دە كوكسەمەي جۇرگەنىمىز جوق. نەسىن جاسىرايىن، پەندە دەگەنىڭ، ەگەر ولەرىندە بار شىنى مەن سىرىن ايتار بولسا - بالام، مەنەن كوپ اعاتتىق كەتكەن ەكەن. ءيتى جەسە دە، قايتىپ ەلىڭە بار... ەلىڭە بار... قالىڭ جاميعاتتان ۋىس توپىراق بۇيىرماعان سوڭ - باسقا بىتكەن ىرزىقتىڭ مولدىعىنان نە پايدا. بىلە بىلسەڭ سۇيەگىمدى ورار كەبىن دە جوق-اۋ، بۇل ايدالاداعى اداسقان ۇيدە. قارىزعا الا قوياتىن قوڭسىلاسىڭ جوق. قۇدايدىڭ تارتتىرعان جازاسى دا... قوجا شەشەسىنىڭ قابىرىن جالعىز قازدى. تاس شىققان جوق، سۋىر توپىراقتى جۇمساق ەكەن.
جاڭا عانا كومىلگەن جاس قابىردىڭ باسىندا ۇشەۋ تۇر: قوجا، ايەلى جانە ءتورت-بەس جاسار ارداق. ءولى-ءتىرىنىڭ نە ەكەنىن پارىقتاۋعا جەتپەگەن ءسابي، جاڭا عانا ۇيىقتاپ جاتقان اجەسىن اناۋ توپىراقتىڭ استىندا كومىلىپ قالعانىن بايىپتاي الماي اڭ-تاڭ. بالا تىلىمەن بىلدىرلاپ، قايتا-قايتا قابىردى ىمداپ كورسەتە بەرەدى. قوجانىڭ ويى الاي-تۇلەي. ول شەشەسىمەن ۇزاق باقىلداسىپ، اعىل-تەگىل سىرلاسقىسى، ارى قاراي تىرشىلىك كەشۋدىڭ ءجون-جوسىعىن سۇراعىسى كەلدى-اق. انانىڭ اسىلدىعى ءتىرى كەزىندە بىلىنبەيدى ەكەن. كىمنىڭ بولسىن، كوزى تىرىسىندە قادىرى بولمايدى عوي. نە كورسەتتى، قانداي ۇشپاققا شىعاردى... قۇلقۋ اللانى ءۇش قايىرىپ - اقىرەتسىز اتتانعان انانى جارىلقاعان. راس، بوي-بوي بوپ تەرلەپ لاقاتىن ازىرلەدى. بۇل تۋعان ۇلدىڭ عانا ەمەس، كەز كەلگەن ادامنىڭ پارىزى. قۇداي-اۋ، انالىق ارداق بورىش نەمەن وتەلەدى؟! توپىراعىڭ تورقا بولسىن، انالار. قوجا ەرنىن كۇبىرلەتىپ بەتىن سيپادى. ايەلىنە قاراپ ەدى، ول ايەلگە ءتان قاسيەتپەن ءۇنسىز جىلاپ تۇر ەكەن. ارداق اناداي جەردە دىمقىل جاس توپىراقتان ءۇي جاساپ، ويناپ وتىر...
ۋاقىت دەگەنىڭ پەندەنىڭ ۋىسىندا تۇرعان با، كەشە عانا ايقايلاپ جارىق دۇنيەنى اڭساي الاقانىن جايعان، ەرتەڭگى كۇنگە تالپىنعان ارداق ون بەستەن اسىپ، ون التىعا يەك ارت-تى. ال، ون التى جاس قىز ءۇشىن ناعىز كوكتەمەنىڭ كورىكتەپ ءبىر قۇلپىراتىن شاعى ىسپەتتى عوي.
ءبىر ءۇيدىڭ ۇلى دا، قىزى دا ءوزى بوپ، تىم-تىم ەركەتوتاي شالىقتاپ وسكەن ارداقتىڭ ءتىلى دە شولجىڭ ەدى. قانشاما ىسىلداسا دا «ر-عا» ءتىلى كەلمەي اكە-شەشەسىنىڭ دىمىن قۇرتتى. ءتىپتى اتا-اناسى وسى جالعىز ءهارىپتى كوپ-كوپ قاۋىپ ساناپ، بويشاڭ تارتىپ، سوقتالانا ءوسىپ كەلە جاتقان ءسۇپ-سۇيكىمدى قىزدىڭ بار باقىتىن جوق ەتەتىندەي شوشىناتىن. ءبىراق ارداق ءۇشىن وسىلاي سويلەۋ كەرەك سياقتى؛ ويتپەسە قورلانىپ، بار ەركەلىگىنەن، بار اجارىنان ايرىلىپ قالا-تىنداي ادەيى شولجاڭ سويلەپ ءجۇردى.
اسپاننان بىلعارى جاۋسا قۇلعا وقشانتايلىق تيمەيتىننىڭ كەرى بولدى، قاتىن، - دەيدى قوجا كادىمگىدەي كەيىستى تۇردە. - جالعىز قىزىمىزدىڭ ساقاۋ بولۋى سانىمىزدى تالاي-تالاي سوقتىرار ءالى. ەركەك بالا ەمەس «اكەڭنىڭ اۋزىن ۇيايىن، مال بەيشەم تيمەگەنىندى كويەيىن» دەپ، ات ۇستىندە شىرەنىپ تۇرىپ الاتىن، قىزىڭ ساقاۋ دەپ بەتكە باسىپ ايتتىرماي قويا ما دەيمىن. ەلدە ەس بار ما؟ تۇرىنە ەمەس تىلىنە قارايدى كورەسىڭ.
ۇلىڭ دا، قىزىڭ دا ارداق قوي. الماسا - اسىپ جەيمىز بە؟ ءجۇرسىن كوز الدىمىزدا. قولعانات بولار. ءوزى دە ەركەك شورا عوي، - دەگەن ايەلى.
-ءاي، قايدان بىلەيىن، وزىنە قيىن بولادى ءالى. قىز بولعان سوڭ - قىزىقپاي تۇرا ما...
-وزىمىزدەن كورمەسەك كىمگە ارتايىق جالانى. اۋىل-ايماقتىڭ ورتاسىندا ءوسىپ، بالا-شاعاعا ارالاسا بەرسە ءبۇيتىپ ساقاۋ بولىپ قالماس پا؟.. جاۋ قۋعانداي اۋا كوشتىك.
قوجا قىزىنىڭ تال بويىنداعى ءمىندى ويلاپ، تالاي-تالاي ۇيقىسىز تۇندەر وتكىزەتىن. بۇيرىقتى كۇندەرىنىڭ بالىن دا، زارىن دە تاتىپ، تالاسىپ-تارتىسىپ جۇرگەن شاقشاداي باسى شاراداي بوپ، تيتىمدەي عانا نارسەگە اڭكى-تاڭكى بولار دەپ ويلاپ پا ەدى؟ كەيدە ارداقتىڭ كوزى ۇيقىعا بارا بەرگەندە:
قاتىن-اي، ۇيىقتاپ قالعانبىسىڭ؟ ءاي، قارا باسقىر-اي، كۇندىز-ءتۇنى قالعىپ كەپ جۇرگەنىڭ، ۇيقىدان باسقا بىتىرەرىڭ بار ما تۇگە. اناۋ قىزىڭنىڭ بولاشاعىن ويلامايمىسىڭ؟ - دەپ بۇلقان-تالقان بولار ەدى. وندايدا ەرۋلىگە قارۋلى بوپ، شالىنىڭ ىرقىنا جىعىلماسا قۇلاعىنان مازا كەتپەيتىنىن بىلەتىن ايەلى:
اقىرىن، ارداقتى وياتاسىڭ، - دەپ قايتادان ءۇنسىز قالاتىن. قاتىنىنىڭ دىم سىزباي جاتۋى قوجانىڭ شامىنا ودان ءارى ءتيىپ، بۇيىرىنەن شىنتاعىمەن نۇقىپ جىبەرەر دە: - ماۋباس! قىزىڭدى باي المايدى! - دەپ شاڭق ەتىپ، ىرگەدە جاتقان شالبارىنا جارماساتىن. جاڭا عانا كوزى ىلىنە بەرگەن ايەلى سەلك ەتىپ شوشىپ ويانىپ، شاشى دۋدىراي ول دا ورە تۇرەگەلەتىن. سوسىن ءبىر-بىرىنە اقىلشى بولىپ قايتا جاتىساتىن.
تۋ، ءاپ-ادەمى ءتۇس كورىپ جاتىر ەدىم...
وي ءتۇسىڭدى ۇرايىن...
ەكەۋى ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز جاتىپ:
-ءاي كەمپىر، قالاي بولعان كۇندە دە قامسىز وتىرمايىق. ارداقتىڭ جاساۋ-جابدىعىن ىڭعايلاي ءجۇر، - دەيتىن قوجا. - اكەڭنىڭ... اعا بولمادى قاسقىر بولدى عوي شالاباي مەن دالاباي. قوجانىڭ قىزى ساقاۋ دەپ التى الاشقا ساۋىن ايتىپ اداقتاپ شىعىپتى. سول جىلى كەلگەندە ۇيگە قوندىرماي قامشىنىڭ استىنا الىپ ايداپ سالۋىم كەرەك ەدى. سەن ەمەسپىسىڭ «ءوز قانىڭ، اعايىننان بەزىپ قايدا بارامىز»، - دەپ قىلىمسىپ قالعان... ءاي، ەستيمىسىڭ! ەگەر ەل-جۇرتقا قاتىن وسەگىن تاراتپاسا باياعىدا كوشىپ بارار ەدىم-اۋ...
بۇل كەزدە ايەلى جەڭىل عانا تىنىستاپ پىس-پىس ۇيىقتاپ جاتاتىن.
-ءوي ۇيقىدا باسىڭ قالعىر. ءاي، ءيت-اي...
سوناۋ ءبىر جىلدارى جازدا ۇلكەن اعاسى شالاباي ارعى بەتتەگى اۋىلعا ايەلىن توركىندەتىپ بارا جاتىپ، جول ءۇستى بولعان سوڭ قوجانىڭ ۇيىنە تۇسكەن. كوپ جىل بويى كورىسپەگەن اعاسىنىڭ قىلىقتارىن ءالى دە ۇمىتقان جوق ەدى. اسىرەسە شەشەسى قايتىس بولعاندا ەستىسە دە دىم سىزباي جاتىپ الۋى بۇرىنعىدان بەرى بۇعىپ جۇرگەن كەك وتىنا ماي بوپ قۇيىلدى.
-اسسالاۋماعالەيكۇم! - دەپ سۋماڭ ەتە قالعان شوقشا ساقال شالابايدىڭ سالەمىن ەرنىن جىبىرلاتىپ العان بولدى دا، ەسىك كوزىندە نە ءارى، نە بەرى جوق سوستيىپ تۇرىپ قالعان اعاسىنا ءمىز باقپاي شانشىلا قاراعان. اڭقىلداق ايەلى عانا: - ءۇيباي-اۋ، ۇلكەن قايناعام كەلىپ قالىپتى عوي، تورگە شىعىڭىز، - دەپ جايىپ-شۋىپ، ارداقپەن داڭعۇرداس ۇلىنىڭ بەتىنەن سۇيگەن. بۇدان كەيىن قوجانى ىمداپ دالاعا شىعارىپ الىپ: - تاسپەن اتقاندى اسپەن ات دەگەن، قايتەسىڭ ەگەسىپ، ءوز قولىڭدى ءوزىڭ كەسەمىسىڭ، قوناق ەتىپ جىبەرەيىك، ەنەمنىڭ ارۋاعى ريزا بولسىن، - دەپ اقىل قوسقان. قوجا ءجىبىدى. ورىستە جۇرگەڭ مالدى قايىرىپ كەپ، توقتىلاردىڭ ءبىرىن ۇستاپ: - ال، اعا، ىقىلاس ءبىلدىرىڭىز، - دەپ شالابايدى قاتتى ۇيالتىپ ەدى.
شالابايدىڭ ۇلى ارداقپەن تەز تابىستى. ءبىرىن-ءبىرى قۋىپ جاسىرىنباق ويناعان ارداق: ىستىقتاپ كەتتىم الماس، سۋعا تۇسەيىك، - دەگەن سوڭ، ەكەۋى بىردەي تىرداي جالاڭاش شەشىنىپ كولگە شومىلدى. كولگە شومىلىپ ءجۇرىپ وسىناۋ قارشاداي قارا ۇلدان ادامدار ايەل-ەركەك بولىپ ەكىگە بولىنەتىنىن، ءوزىنىڭ - قىز، الماستىڭ - ۇل ەكەنىن تۇسىنگەن.
ادالباقاندا ءىلۋلى تۇرعان ون ەكى ءورىم قامشى شالابايدى قاتتى قىزىقتىرىپ ەدى؛ شانشىلىپ كوپ قارادى. كوز قۇرتى جىبىرلاپ بولماعان سوڭ، ۇيدە ەشكىم جوق وڭاشا ءساتتى اڭدىپ وتىردى دا، ەكى بۇكتەپ لىپ ەتكىزىپ ساپتاماسىنىڭ قونىشىنا تىعا سالدى.
شالاباي ءىنىسىنىڭ ىقىلاسىنا ريزا بولىپ اتتانا بەرگەندە ارداق الماسقا: - ايماس، تاعى كەيىپ تۇي، شۋعا ءتۇشىپ وينايمىز، - دەگەن. اتىنا ەندى عانا قونعان شالاباي قىز تىلىنە تاڭ قالىپ:
قوجا، ارداق ساقاۋ ما؟ - دەدى. قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي ساسقالاقتاپ قالعان قوجا:
جو-جوق، ءوزى ەركەلەپ سويلەيدى، - دەپ قىزاراقتاي جاۋاپ بەردى. ءبىراق الماس اكەسىنە: ساقاۋلانىپ سويلەيتىنىن، ءتىپتى ءوزىنىڭ قىز ەكەنىن بىلمەيتىنىن ايتىپ قويدى. شالاباي مىرس-مىرس كۇلىپ، بالەم بار كۇيىكتى وسى ەركە قىزىڭنان تارتتىرارمىن دەپ اتىن باۋىرىنا تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ بورت-بورت جەلە جونەلدى.
وسىدان ءبىر اي وتكەن سوڭ قوجانىڭ جالعىز قىزى ساقاۋ ەكەن دەگەن لاقاپ بۇكىل ايماقتى كەزىپ ءجۇردى.
قوجا اعاسىن وڭاشا ءبىر جولىقتىرۋدىڭ ۇرىمتال كەزەگىن كۇتىپ ءىشى قاراقازانداي قاينادى-اۋ. ونىڭ دا ءساتى ءتۇستى.
وتكەن جىلى كۇزدە قوجا تور شولاعىن تاعالاتىپ الماق بولىپ جاكىباي ۇستاعا شىققان. ەكى كۇننەن بەرى قارلى جاڭبىر سابالاپ تۇرعان؛ ءتۇس الەتىندە بەتى قايتىپ كۇننىڭ كوزى جىلتىراعان سوڭ بۇدان بىلاي قارا قاتقاققا اينالىپ مۇلدەم توبان اياق بولىپ قالارمىن دەگەن قاۋىپپەن اتقا قوندى. تاۋ اسىپ، اششى ىشەكتەي شۇباتىلىپ جاتقان جالعىز اياق جول تايعاق، جۇرۋگە جايسىز. بۇلتتىڭ جىرتىق-جىرتىعىنان جىلت ەتىپ سىعالاپ قاپ تۇرعان كۇن ساۋلەسى ەكى تاۋلىك جاۋعان نوسەرگە مالشىنعان جەردى دەگدىتە العان جوق. ءالى دە ايران-بوتقاسى شىعىپ تەرلەپ-تەپشىپ جاتىر. اۋا سالقىن، تەرىسكەيدەن سىبىزعىلاپ، سىزدى جەل ەسەدى. كارى تەرەكتىڭ ۇشار باسىندا ءبىر توپ قارا قارعا قىستى قالاي قارسى الامىز دەپ ءماجىلىس قۇرىسىپ وتىر. بۇتاق-بۇتاقتىڭ باسىندا ءالى دە ءىلىنىپ تۇرعان سارعىش جاپىراق كۇز جەلى ىزىڭداعان سايىن ءالسىز ولىمسىرەگەن ءۇن شىعارا قالتىرايدى. قوجا كۇز كۇنىنىڭ لايساڭدىعىنا قاباعىن كىرەۋكەلەندىرە قاراپ ءوتتى دە، جەل جۇلمالاعان شاپانىنىڭ ەتەگىن قىمتانا ءتۇستى. مىناۋ ۇڭعىل-شۇڭعىلى مول تاۋ ىشىندەگى سوقتىرماسى كوپ سوقپاقپەن تەك ءوزى عانا ساپار شەگەتىن. جارتى عاسىردان اسقان عۇمىرى ىشىندە ءبىر-اق ارمان، ءبىر-اق ماقساتى بولىپتى. دۇنيە ورتەنىپ بارا جاتسا دا پارىق قىلمايتىن ساسپاستىعى تەك سوڭعى جىلداردا ءشىلدىڭ قيىنداي پىشىراپ بوپ-سالانا باستاعان. ونە بويى ءتىرى پەندەگە جالىنىشتى بولىپ كورگەن جوق، تابان ەت، ماڭداي تەرىمەن ەل قاتارلى تىرشىلىك كورىپ كەلەدى ەكەن. ءجا دەگەن قىزۋى مول قىزىقتى ءارى دۋماندى شاقتارى بولماعانىمەن «اتتەڭ-اي» دەپ سان سوعار وكىنىشى دە كوپ ەمەس. ول ەرتەڭىن ويلاپ، وستە دە باس قاتىرمايتىن. بۇگىنگى داستارقاننىڭ قامى مەن اۋلاسىنان اسپايتىن كۇيبىڭى زور ىسكە باعىشتالماي، اسىل ارماندى ارقانداۋلى اتتاي شىرعالاپ ۇستايتىن. ول ءتىپتى مىناۋ تارباعاتاي تاۋىنىڭ ۇشى-قيىرى بار ما، اناۋ وزەن قايدا قۇيادى، قازاقتان وزگە جۇرت، شالاباي مەن دالابايدان باسقا جاۋى بار ما قاي-قايسىسىن سانا سارابىنا سالىپ كورگەن جوق. بۇل پانيگە كەلىپ كەتكەنىن اۋىل-ايماعى بولماسا، وزگە جۇرت بىلمەيتىنى ەسىنە تۇسكەن سايىن، بۇل دا بۇيىعى تارتىپ، كەرەڭ ءوتۋدى ماقسۇت تۇتقان. ونىڭ ىشكى ەسەبى دە وسى. ول كوپ ويلاندى. نە ءۇشىن عۇمىر كەشىپ جۇرگەنىن، نەگە تالپىنىپ، العى كۇندەرىنەن قانداي ءۇمىت كۇتەتىنىن بىلمەيدى. بۇعاناسى بەكىپ، ات جالىن تارتىپ مىنگەلى كورگەندەرى مەن تۇيگەنەرىن زەردە ەلەگىنە سالىپ ەكشەپ كورگەن ەمەس، ەكشەسە دە ءدانى مەن قارامىعىن اجىراتىپ الا المايتىن. تۋ يەنگە ءبۇيى تيگەندەي بۇلىنە كوشىپ كەلۋى - استە جەتىسكەندىكتەن ەمەس-اۋ، ءوز ەل، ءوز اعايىنىنىڭ شىمشىلاي بەرەر قىساستىعى-تىن. ەرۋلىگە-قارۋلى بولعىسى كەلمەي، ءبىرجولا پاستەنىپ جەڭىلگەندەي بوپ اتتانعان. ءبىراق، ول كىمنەن جەڭىلگەنىن، نەگە جەڭىلگەنىن جانە بىلمەيدى. كوكىرەگىن شوقتاي قارىپ جۇرگەن ىستىق وكىنىش بار، ونى سۋمەن دە، ۋمەن دە سوندىرە المادى. قايتا شىجىلداتىپ قۋىرعان سايىن، شيىرشىق اتىپ شيراي تۇسەر. كور كوكىرەكتە شەر جوق، شەمەندەلگەن ۋايىم بار. ەل-جۇرتىن ساعىنبايدى دەيسىڭ بە... اقشوقىنىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن كوزساتا ۇزاق تەلمىرەتىن ارعى بەتكە. بۇلدىراپ، مۇنارتقان قاپساعاي تاۋدان وزگە ەش نارسە شولا الماي مىسى قۇرىپ، زارەزەپ كۇيدە قايتىپ ورالۋشى ەدى ۇيىنە. جالعىز ءۇي -اۋىل ەمەس. ءوز باسپاناسى ءوزىن تاعى زارەزەپ ەتەر... ول قۇلاق ەتىن جەر قاڭقۋ-ساڭقۋ سوزدەن عانا قاشاڭ تارتپاعان، قالىڭ توبىر بار جەردە بولماي قويمايتىن جاماندىق اتاۋلىدان بەزگەن، ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ زاتتە بولا بەزگەن. سويتسە، ونىسى بەكەر بولىپتى. جاماندىقتان قاشىپ قۇتىلۋ قيىن ەكەن. جاماندىق قايدا بولسىن ىزدەپ تابادى ەكەن. اعايىن-تۋعان اراسىن اششى قىلار، ۇيىعان ەلدىكتى ىندەتتەپ، ىرىمتىكتەر باقاستىقتىڭ كوپ-كوپ كەسىرىن جالعىز قىزى كورمەي-اق، بىلمەي-اق ءوسۋىن تىلەگەن. قىزىنىڭ تازا ءوسۋىن كوكسەگەن كوڭىل شىركىن، سول ارداق كۇنى ەرتەڭ بويجەتىپ قۇتتى قونىسىنا ۇزاتىلعاندا گاپ بولسا، ءبارى ءبىر سول قيقۋ-سيقۋ ەل ىشىنە باراتىنىن باعامعا الدى ما ەكەن. سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى، بايا-شايا جۇرت كىرشىكسىز جاندى بۇزباۋىنا كىم كەپىلدىك بەرە الادى. جو-جوق... ەل ءىشى التىن بەسىك دەيتىنى قايدا، الدە باسىڭا ءىس ءتۇسىپ، قىسىلعان شاعىڭدا، نەمەسە وزگە جۇرتتىڭ بوداۋىندا جۇرسەڭ - قادىرى بىلىنەر مە. مۇمكىن، مۇنىكى انشەيىن ەركەلىك شىعار. يا، ەركەلىك قوي... ارتىمىزعا قاراماي، باسىمىزدان ءسوز اسىرمايتىن نامىسشىلمىز... ايتپەسە، ءبىر اتىم ناسىبايعا وكپەلەسكەن ابىسىندارداي توسىراڭداي قاشاتىن قىلىق مەنىڭ عانا ءمىنىم بە؟ ەگەر شايلىعىڭنان ايرىلىپ وت پەن سۋعا قاراپ قالشى - ءبارى ءبىر سول، ءيت تە بولسا، تۋعانىڭدى تاباسىڭ. ىرىلدايسىڭ-قاپپايسىڭ، سودان ارتىق تاپپايسىڭ... مۇنىكى ەركەلىك قوي... مۇنىڭ جونە قيمايتىنى - شەشەسىنىڭ ەلگە كوشىپ بار دەگەن وسيەتى-تۇعىن. شاقشاداي باسى شاراداي بولعان قوجا ءوزىن ەكى وتتىڭ ورتاسىندا جۇرگەندەي دارمەنسىز سەزىنەتىن. ايتكەنمەن ول سول تۋعان جەر، وسكەن ەلىن قانشا-ما ەت-باۋىرى ەلجىرەپ جاقسى كورسە، وسىناۋ شاعىن عانا شاڭىراقتىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، قارياسى سۇلاپ جاتقاندا سول ەلدەن، سول اعايىن-تۋعاننان جانازاعا بىردە-ءبىرى قاتىسىپ، ءبىر ۋىس توپىراق سالماعانى، بىردە-ءبىرىنىڭ توبەسىن كورسەتىپ كوڭىل ايتىپ باتا وقىرعا كەلمەگەنى ەلجىرەگەن ەت-جۇرەكتى سۋىتا، مۇزداتا تۇسەتىن. ول ماڭگى-باقيدا سول اۋىلعا قايتىپ كوشىپ بارمايتىنىن تۇيگەن كوكىرەگىنە. شەشەسىنىڭ مۇردەسىن تاستاپقايدا بارماق... تىرىدە سىيلاسپاعان، ولگەن-دە جىلاسپايدى دەگەن تەگى راس تا. زامان دەگەن قانداي الا-قۇيىن ەدىڭ. مىناۋ كۇزدىڭ الاساپىرانى سەكىلدى، مىناۋ كۇزدىڭ قاتال دا، قاتقىل سۋىعى سەكىلدى، مىناۋ كۇزدىڭ وڭمەننەن وتەر ىزعارى سەكىلدى، مىناۋ كۇزدىڭ قوش-قوشىن ايتىپ، ولىمسىرەي سارعايىپ بارا جاتقان ءوڭى سەكىلدى - تەگى مىناۋ استىنداعى اتىن تەبىنىپ قالعىپ-شۇلعىپ كەلە جاتقان قوجانىڭ ءومىرى سەكىلدى.
قوجا اقشوقى كەزەڭىنە ىلىنە بەرگەندە سوناداي جەردە ءوزى ىسپەتتى موينىن ىشىنە الىپ بۇلكەك-بۇلكەك جەلىپ كەلە جاتقان سالت اتتى جولاۋشىنى كوردى. قۇبا جون، قۋ دالا-داعى جالعىز اياق جول، ەكەۋىن اداستىرماي تۋرا بەتتەستىرەتىن ەدى. اتقا مىجىرايىپ وتىرىسى جانە قامشىنى سولاقاي ۇستاۋى ءوز تۋىستارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن اينىتپاي تانىتتى شالاباي! «ا، قۇداي، - دەدى ىشىنەن قوجا. - ا، قۇداي، وزىڭ جار بولا كور. اتا جاۋىم سەن بولساڭ - اتىممەن سوعىپ قارسى الايىن». تورى شولاعىنان قارعىپ ءتۇستى دە، اتىنىڭ ايىلىن شاپتاي تارتىپ، تىماعىن باسا كيىپ باۋىن بايلادى. تورى شولاققا سەكىرىپ قايتا ءمىنىپ، قامشىسىن وقتاپ ۇستاعان: ءتۇسى بۇزىلىپ، ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايرادى دا، «ەسىركەگەن، ەسىركەگەن!» دەپ، ۇرانداي ۇمتىلدى اعاسىنا.
شالاباي دا ساسپايتىن مارقاسقا ەكەن، بۇل دا اتىنىڭ ايىلىن مىقتاپ تارتىپ، تىماعىنىڭ باۋىن بايلاعان دا «ەسىركەگەن، ەسىركەگەن!» دەپ اقىرىپ جىبەرىپ قارسى تەبىنگەن-دى. جالعىز اياق جولدا جولىققان اعالى-ءىنىلى جاۋ جەتتىلەپ، قۇيىن-پەرەن شاۋىپ كەلىپ، اعىپ وتە بەرە قامشىمەن ءبىر-ءبىر سالىسىپ قالدى. ءبىراق ەكەۋى دە قايتىپ قايرىلعان جوق، قايتا بەتتەسۋگە جۇزدەرى دە شىداعان جوق، تەك ەكەۋى دە ىشتەرىنەن جاڭا عانا اداقتاعان، «اكەڭنىڭ...» دەپ ەسىركەگەننىڭ ارۋاعىن اۋناتىپ كەتىستى. ەكەۋى دە مىناۋ تار دا تايعاق جولدا ءالى دە سان رەت بەتپە-بەت كەلەتىنىن، مىنا قىلىقتارى قارا قازان، سارى قارىن بالانىڭ قامى، ەل ساۋعاسى ەمەس، وزدەرى سەزىپ-سەزىكتەنىپ، زەردەگە ساپ باعامداپ كورمەگەن جالعان نامىس پەن جارعا جىعار كەكشىلدىكتىڭ ءيتارشىلدىعى ەكەنىن، باستارىنا ءىس ءتۇسىپ، تاعدىر گۇرزىسى تونگەندە عانا اح ۇرىپ، جۇرتتا قالعان كۇشىكشە ۇليتىندارىن بولجامادى. بولجايتىن وي-ورە بولسا ارعى اتالارىنىڭ ءبىر ەكەنىن ۇمىتىپ، اسىق ويناپ اتىسىپ، ءبىر توسەككە جاتىسىپ، تەل قوزىداي تەڭ، وسكەن شاقتاعى تۋىستىق سەزىمدەرى ارىن شىمشىپ، اتا-بابالارىنىڭ ارۋاعى الدىندا جۇگىندىرەر مە ەدى. ءبىراق، وسىناۋ سورلى سوراپ ۇستىندەگى اعايىن اراسىندا وتكەن شاتاق شايقاستاردىڭ قايسى ءبىرى دە وت باسىنىڭ بىقسىعان شەكىسىنەن تۋىپ، بارىنە دە ءسىڭىستى بوپ كەتكەنىن ەشكىم دە ەسەپتەي بەرمەيتىن جانە ءتۇبى وسى دەرت الىپ جەيتىنىن دە ەسكەرمەدى. قانشا قايباتتاساقتا، بۇگىن بەت جىرتىسىپ جاتقان اعاسى شالاباي بەس جىلدان سوڭ دۇنيە سالىپ، «وي، با-ۋىرىمداي» اتاپ، اسىنا تور شولاعىن سويىپ تاستايتىنىن قايدان ءبىلسىن مۇندارلار.
ارداقتىڭ ومىرىندە دە ءوز الىنشە قىم-قۋىت تارتىستار ءوتىپ جاتقان. عۇمىرىندا اكە-شەشەسىنەن وزگە جان، تور شولاقتان باسقا ات كورمەگەن قىزعا ارى وتكەن، بەرى وتكەن جولاۋشىنىڭ ءبار-ءبارى تاڭ-تاماشا ەرتەك سىندى جايتتەر ەدى. بۇلدىر-بۇلدىر كۇن ارتىنان كۇن جىلجىپ وتكەن سايىن بوي جەتۋدىڭ بار ىستىق-ىستىق تىنشۋى جوق قىتىقتى قىلىقتارى جاقىنداپ كەلە جاتقانىن، ال بويجەتكەن قىز ءومىر بويى وسىلاي قۇلان-تازا كۇيىندە قالمايتىنى ەسىنە كەلمەگەن. بۇرىنعى اكە-شەشەسىنە جاسايتىن شولجاڭ ەركەك شورالىعى بىرتە-بىرتە نازىك ەركەلىككە ۇلاسىپ وزگەشە كورىنىس تاۋىپ، كەشەگى بىلدىرلاپ جۇرگەن تۇرىمتايداي قىزدىڭ جارق ەتەر قىرلارىن تانىتا باستادى. وسى ەرەسەككە ءتان مىنەز-قىلىقتارى اكە-شەشەسىنە ۋايىم، كوڭىلدەرىنە قاياۋ سالارىن بىلە بەرمەيدى عوي. بىلگەن كۇننىڭ وزىندە سەزىمنىڭ ەركىنەي تىس دىردۋىنا توسقاۋىل بولار، قاجىر-قايرات كورسەتەر شاما بار ما جاس قىزدا. ول ساناسىندا جۇرگەن سان-ساپالاق ويدان سەيىلە الماي، ۇيقىلى-وياۋ ۇيقى-تۇيقى حالدە سەندەلىپ ءجۇرۋشى ەدى. كەيدە مىناۋ قۇلازىعان تاۋ قويناۋىنان ەرمەك، دوس-جاران ىزدەگەندەي ۇزاقتى كۇن ۇيگە جولاماي سىرعاقسىپ، مارقاكولدىڭ ءبىرىن-ءبىرى قۋىپ ويناعان تەنتەك تولقىندارىنا جاس بالاداي ءماز بوپ قارايتىن. كەيدە تولىقسىپ جاتقان تولقىنداردىڭ ويىنى مۇنىڭ دا جانىن قىتىقتعاپ، ەلىكتىرىپ، قول بۇلعاپ شاقىرعانداي شولپىسا، دەنەسى وت بوپ جانعان ارداق ءداتى شىداماي كەتىپ مۇزداي سۋعا كۇمپ بەرەتىن. كەيدە وقشاۋلانا جۇمىر جاراتىلعان قاتقىل ءوز دەنەسىنە ءوزى قىزىققانداي، توڭازىپ قۇس ەتتەنىپ قالعان اق سانىن ۋقالاپ، سىزعىلاپ ەرمەك ەتەتىن.
ارداقتىڭ ءۇش ۇيىقتاسا ويىندا جوق قىلىقتى سوناۋ جىل الماس قوزدىرىپ كەتكەن. الماستان وزگە ەركەك بالا كورمەگەن قىزدىڭ ساناسىندا سول بولماسا دا، قاراڭ-قۇراڭ ءبىر سۇلدە كولبەڭدەپ، قىسقا تۇندە قىرىق وياتىپ تۇرىپ الار ەدى. ول وسىناۋ ازاپتى ءارى ءتاتتى سەزىم اسقىنعان سايىن، بارلىق دۇنيەدەن وڭاشالانعان وقشاۋ ساندالىسقا سالىنىپ، ءوڭى تۇگىل تۇسىندە كورمەگەن جۇمباقتى بەينەنى قۋىپ، ساعىمدانعان دالانى كەزە بەرەتىن. كولدەن ەسكەن سامالعا ومىراۋىن اشا، بالقىعان بالعىن ءارى كۇنادان پاك دەنەسىن توسەيتىن. ادام بويىنا وقۋ-توقۋسىز-اق ۇيالايتىن تابيعي قۇشتارلىقتار، اڭساۋلار مەن اسىل ارماندار ارداققا دا وگەي ەمەس، وزگەلەردەي مۇنىڭ حاقىسى بار نۇرلى دا سيقىرلى ەنشىلەر عوي. ارداق ءوزىن وسىنشاما الاپات ءورت كۇيگە ءتۇسىرىپ، قيناپ جۇرگەن قۇدىرەتتى كۇش - جاستىقتىڭ سەكەمشىل سەزىمدەرى ەكەنىن اڭعارعان جوق. ءبىراق كۇندەردىڭ-كۇنى جاي وعىنداي جالت ەتىپ جايپاپ وتەرىن دە اڭعارعان جوق. ءتىلسىم كۇشتىڭ تەگەۋىرىندى اسەرى ءوزىن ءبىر مارتە قيناسا، اكە-شەشەسىن ءۇش ەسە ازاپتاپ، وي وتىنا قاقتايتىنىن داقايدان ءبىلسىن.
ارداقتىڭ بوي جەتىپ سوقتالانعانىنان ەركەك شورا شاق-تارى الدەقايدا تىنشۋ ەدى جاندارىنا. ول بولا ما، وسپەيتىن، ونبەيتىن پەندە بار ما؛ قىرسىققاندا بويى عانا ءوسىپ قويسا عوي، كۇن ساناپ وي دا تۇلەپ كەلەدى ەمەس پە؟
ول بۇگىن دە ۇيىقتاي المادى. شال مەن كەمپىر ءارى-بەرى كەرمالداسىپ الىپ قور ەتە تۇسكەن. اعاش تامنىڭ سىعىرايعان تەرەزەسىنەك جۇقالاڭ ساۋلە تاراپ، ءۇي ءىشى الاكوبەڭ، ارداق تاعى دا الماستى ويلادى. ەكەۋىنىڭ بالالىق قىلىعىن ويلادى. بالالىق قىلىقتارىن ويلاپ ەدى، جالعىز ساتتىك جۇزدەسۋدىڭ باقيلىق امسە اسەرىن قايتا تاۋساپ، ەندى بۇرىنعىداي ەرىككەن بالاڭ كوڭىلدەن كورى الدەقايدا ءماندى، الدەقايدا قىزۋلى، لۇپىلدەگەن جۇرەكپەن سەزىندى. شىداي المادى بىلەم، ءىش كويلەك-شەڭ سىرتقا شىعىپ، كوكتەمنىڭ سالقىن لەبىنە بەتىن توستى.
كوكتەمنىڭ لەبى وتىمدى ەمەس، قوڭىرسالقىنداۋ ەكەن. ال، ارداق ىزعاردى ساعىنعان، مىسە تۇتا المادى. ءوزى دە سەزىپ، بىلە بەرمەيتىن ۇيىرسەك ىڭكارلىك، ىستىق ىنتىزار جەتەلەپ مارقاكولدىڭ جاعاسىنا الىپ باردى. جار جاعاسىندا وتىرىپ، كولدىڭ كول-كوسىر بۇيرا تولقىنىنا ۇزاق قارادى. اي استىندا اعارىپ وتىرعان ون جەتى جاسار قىزدىڭ قاقتاعان اق كۇمىستەي سۇڭعاق تا سۇلۋ ءبىتىمى - ەرتەكتەردە عانا بولاتىن سۋ پەرىسىنە ۇقسايدى. اتتەڭ، وسى اسقان سۇلۋلىققا كۋا بولار، يە بولار پەندە جوق. جار سابالاپ جارىسىپ جاتقان توقپەيىل تولقىندار دۇلەي، قىز مۇڭىن، قىز ءانىن تىڭداي
المادى. تەلەگەيى مەن تەرەڭى بىردەي سالحار كول ارداق الدىندا تاڭعاجايىپ كورىنىس بەرىپ، كەربەز كەرىلىپ جاتتى. ول سامالاداي ساۋلاپ توگىلگەن اي سوۋلەسىمەن اناۋ ايناداي جارقىراپ، اۋىر تىنىستاعان كول ءتىلسىز تابىسىپ،قۇشاقتاسىپى جاتىر-اۋ دەپ ويلادى. جۇپ-جۇمىر قوس دىزەسىن قۇشاقتاپ شەسىنىڭ ايتا بەرەتىن «ءسۇر مەرگەن» ءانىن اقىرىن باستاپ
قوڭىرلاتا سوزىپ اكەتتى.
اۋلىڭ كوشىپ بارادى تاۋدان اسىپ...
ارداق ەسەيگەن شاعىندا العاش رەت شىنشىل، قىلاۋسىز كوڭىلمەن ەگىلە جىلادى... سوسىن كولدىڭ اسا سالقىن سۋىن ومىراۋىنا دەيىن كەشىپ باردى دا، القىنعان ۇنمەن:
- الماس، كەلشى جانىم، تاعى دا... تاعى دا سۋ شاشىسىپ وينايىق، - دەدى كوزى ۇشقىندانا. ءالى دە بالالىق جەلىكتىڭ ۋىزداي قۇشاعىندا جۇرگەن ول الماس ەكەۋىنىڭ اراسىندا وتكەن سوناۋ جىلداعى وقيعا، كۇناسى مەن كىر شالعان كىربىڭى جوق، بالدىرعان قىلىقتار ەكەنىن جانە ويناعانى ءوز جۇراعاتى ەكەنىن دە سەزبەگەن. تاعى بوپ وسكەن قىزعا ادامداردىڭ ءبارى بىردەي سەكىلدى ەدى. سۋ شاشىسش ويناپ، كوڭىل قۇرتىن ولتىرسە بولدى... ءتىپتى دە ولاي ەمەس ەكەن.
كول شولپ-شولپ ءسۇيىسىپ مازاسىن الدى...
* *
مارقانىڭ جاعاسى ەرتە كەۋىپ، ەرتە كوكتەدى. جاۋقازىنى قاردى جارىپ تا شىعا بەرەتىن تاۋ بوكتەرىنىڭ بىلتىرعىدان قالعان كۇرەڭسەسى كۇلتەلەنىپ، قاۋلاي تەبىندەپ كەلە جاتقان كوكپەن ارالاسىپ، الاشابىرلانىپ جاتىر. تاۋ ىشىندە كوكجيەك جاقىن بولادى. تاۋدا تۇرعاندا اسپان دا الاسا كورىنەدى. سول كوكتەمگى كوكجيەك - قوپ-قويۋ جالقىندى ساعىم ىركىلىپ بارىپ، الگى كوك كۇمبەزىمەن كومكەرىلگەن. جازعىتۇرىمنىڭ كىربىڭسىز اشىق اسپانى مولدىرەپ، كولدە كورىنىس بەرىپ تۇر. كىلكىگەن جۇقالاڭ مۇنار اراسىنان وقشاۋ كورىنىپ، مۇندا-مۇندالاپ اپپاق بولىپ جاتاتىن تارباعاتاي شىڭ-قۇزدارىن ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان ءجىپ-جىڭىشكە اق بۇلت ەكىگە ءبولىپ، اسپان تاۋىنا ۇقسايتىن. ەندى-ەندى بۇرشىك اتىپ، كوكتەمنىڭ شۋاعىنا الاقانىن جايا باستاعان ورمان سوڭعى نوسەردەن جاڭا عانا ەس جيىپ بۋسانادى. كوكتەمگى اۋادا ساراي اشار جاعىمدى ساۋمال ءيىسى بار. سىمپىلداي ۇشىپ كەلگەن ءبىر توپ شۇرەگەي مارقاكولدىڭ ايدىنىن توسىمەن تىلگىلەي قوندى دا مامىرلاپ جۇزە جونەلدى.
وسى كورىنىستىڭ قاي-قايسىسى دا قوجانى قىزىقتىرا العان جوق. جارالعالى كوزقاشتى قىلعان، قايتالانا بەرەتىن مەزگىلدىڭ ءار تۇرلى مىنەز-قىلىقتارى. شال ۇشىن تاڭسىق ەمەس. قايتا جانىن قاجاپ، زارەزەپ قىلاتىن. كەي رەتتە ولكەنىڭ وسى كۇيىنەن قاراداي جيرەنىپ، باسى اۋعان جاققا لاعىپ كەتكىسى كەلەتىن. ءبىراق قيا المايتىن قۇرعىردى. قۇلان قاعىنان جەرىگەندە بارار ءورىسى، شىعار بيىگى قايسى. قايدا بارسا دا قورقىتتىڭ كورى، ات اينالىپ قازىعىن تابا بەر-مەي مە. قوجا شىنىندا دا مارقاكولدىڭ جاعاسىنا شەشىلمەيتىندەي بولىپ ارقاندالىپ قالعان.
اقشوقىنىڭ ءوز ماڭدايى ىسپەتتى قايقايا بىتكەن بەت-كەيىندە ءومىرىنىڭ بازارى سەكىلدى بار مالى تابىن قۇرىپ جايىلىپ ءجۇر. قوجا كوزىن سىعىرايتا، تەسىلىپ ۇزاق قارادى. وتكەن ءومىرىنىڭ وي-قىرىن شولىپ كورىپ ەدى، ءبار-ءبارى اناۋ ءتورت اياقتى حايۋاندارعا تەلۋلى ەكەن. ەگەر ازىرەيىل كەلىپ مالىن سۇراسا، جانىن بەرەرى حاق. قوجانىڭ دوڭگەلەنگەن شاعىن شارۋاسى مولايىپ تا، ازايىپ تا كورگەن جوق. بوزجورعاداي مايپالىپ وتكەن ەستە قالار جىلدارى بولماسا دا، ەرتەڭىن ويلاپ قىنجىلمايتىن.
ءۇمىت دەگەن ول دا ءبىر قىل ارقان: العا - بايان-باعاسى بولىمسىز شانداق دۇنيەگە بايلاپ-ماتاپ اپارادى دا، قىلشا مويىن تالشا بولدىرىپ تۇرعان ساتىندە جىگەر-قايراتىڭا تۇزاق بوپ ورالادى. قوجانى شارشاتقان وسى - جان جولداسى كوپ-كوپ ۇلپىلدەك ءۇمىت ەدى. بۇرىنعى ءۇمىت-ارمانى - مال باسىن كوبەيتۋگە اينالىپ سوعا بەرەتىن. بىلتىردان بەرى - ارداقتىڭ بولاشاعى مازالاپ، ەرتە مە، كەش پە ۇيادان ۇشار قىزىنىڭ قونار قونىسى قينايتىن كورى جانىن.
ولمەگەن قۇلعا تاعى دا ءبىر جاز كەلدى، - دەدى قوجا قىسىقتاۋ كەلگەن وتكىر كوزىن ءالى دە قيا بەتتەن الماعان قالپى.
ەرتتەۋلى اتتاي، تاڭ اسىپ وتكەن جىلدار-اي! - قولىن بەلىنە ۇستاپ، ىرعالا باسىپ، ۇيىنە بەتتەدى.
كۇن اقشوقىنى جارىپ شىعىپ كەلەدى.
-كەمپىر، - دەدى قوجا، موسى اسىپ جۇرگەن ايەلىنە. - ارداق تۇردى ما؟
-ۇيقىسى قانباي جاتىر-اۋ دەيمىن.
-جاتسىن... جاتا بەرسىن. ساعان تارتقانى عوي. وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي بوپ ءبىر شاڭىراقتاعى ۇشەۋى تاڭەرتەڭگى شايعا وتىردى. قاراشا ءۇيدىڭ اقشوقىعا قاراپ تۇرۋلى تۇرعان ەسىگىنەن كوكتەمنىڭ سالقىن سامالى شالقىدى. تاۋ باسىنان جاڭا-جاڭا كوتەرىلە بەرگەن كۇن نۇرى دا اشىق ەسىكتەن تالاسا تورگە ۇمتىلادى. ەسىككە بەتىن بەرە وتىرعان قوجا اناۋ جاپ-جاسىل بوپ جايناپ جاتقان بەتەگەلى بەتكەيدىڭ بار اۋماعىن بولجاي الادى. شاي ۇستىندە دە قۇنى بارداي قادالىپ قالعان. ءبىر كەزدە سىقسيعان كوزى باعجاڭ ەتە قالدى. اقشوقىدان جالعىز اتتى جولاۋشى ەڭىسكە قاراي قۇلداپ كەلەدى ەكەن.
-ءاي، كەمپىر! - دەدى كارلەن كەسەنى توڭكەرە بەرىپ. ۇنىندە ساسقالاقتاۋ بار. - اقشوقششان بەرى بىرەۋ قۇلدادى عوي، كورەمىسىڭ. جيناستىر ءۇيىشىن. وت پەن سۋعا قاراپ جۇتاعان سيقىمىزدى بىلدىرمەيىك. - سوسىن ءوزى اپىل-عۇپىل اتىپ تۇرىپ، استاۋعا جارماستى.
قوجا ءبىر استاۋ تەزەك اكەلگەندە ارداق پەن كەمپىرى ءۇي-ءىشىن تاپ-تۇيناقتاي جيناستىرىپ قويعان ەدى.
ءاي، قاتىن، جي مىنا جاپانى جۇكتىڭ استىنا، بەر جاعىنا تۇس كيىز ۇستاپ قويارسىڭ.
نەگە، ويباي.
- ميعۇلا، جۇكتى بيىكتەتپەيمىسىڭ، قىزىڭنىڭ جاساۋى تىرەلىپ تۇر ما؟
توتەنشە ابىر-سابىردىڭ تۇپكى سىرىنا تۇسىنە الماي دەل-سال تۇرعان ارداققا قوجا:
-كي، كامزولىڭدى! قوناق كەلگەندە ءتىلىڭ قىشىماسىن. ۇندەمەي وتىر، تەگىندە، - دەپ زەكىدى.
جولاۋشى شىنىندا دا ۇياتتى قوناق بوپ شىقتى. وتىزدىڭ ار جاق، بەر جاعىنداعى قۋتىڭ قاققان ساقا جىگىت. ەسىكتەن «اسسالاۋماعالەيكۋم!» - دەپ داۋىسىن سوزا امانداسىپ كىردى.
جان-جاعىنا توياتتاماعان بۇركىتتەي جالت-جۇلت قاراپ شيىرشىق اتىپ وتىر. سويلەگەن ءسوزى دە پىسىق، ءۇيىرىپ بارادى. قوجانى اڭگىمەگە اينالدىرا بەرىپ، ارداقتىڭ ۇلكەن قوي كوزىن ۇستاپ ارباپ الا قويدى دا، سۇيكىمدى كەلبەتپەن جىميدى. قوجانىڭ ءىشى جىلىپ سالدى. «كۇنى-ءتۇنى قايعى جۇتىپ، جان توزدىرىپ جۇرگەن كۇيەۋ بالانى اينالايىن اللانىڭ ءوزى ايداپ كەلدى ەمەس پە. اقسارباس كەمپىر، اقسار-باس».
ءيا، بالام، ءجون-جوسىعىڭدى ايتا وتىر، - دەدى قوجا جىگىت ءديدارىنان الدەنەندەي جاقسىلىقتىڭ نىشانىن تىنتە. - قاي اۋىلدان شىقتىڭ؟
اقشوقىنىڭ ارعى قاپتالىنداعى مامەتەك اۋىلىنانمىن، سۇيەگىم - قوجامبەت. مىنا كۇنشىعىس تەرىسكەيدەگى جىنىستان اڭ قاراي شىقتىم دا، مارقاكولدى جيەكتەي وتىرعان نە قىلعان وڭاشا ءۇي دەپ بۇرىلعانىم عوي. جانە ءسىزدى سىرتتاي ەستۋىم دە بار.
ءجون، شىراق. كەلىپ-كەتىپ تۇر. مامەتەك ءبي ءالىقۋات-تى ما؟ نارىننان بەرى جان جىبەرمەي تىرتىسىپ-اق وتىر-اۋ پالەكەت.
شۇكىر، ءازىر وتكىزە قويعان جوق قوي.
التايدىڭ بىتقىل-بىتقىلىن ءوزىنىڭ-اق قالىڭ جىلقىسى اقتاڭداعىن شىعارىپ توزدىردى ەمەس پە. بار جىلقىسى قاز-قاتار تۇرىپ باس قويعاندا قارا ايرىقتىڭ سۋىن تاۋىسىپ كەتەدى دەۋشى ەدى، راس پا؟
راس، وتاعاسى.
پاي-پاي، زامان-اي. بۇدان وتىز جىل بۇرىن مەنەن ءارى ءسىڭىرى شىققان تاقىر كەدەي ەدى. قۋلىعىمەن ەمەس، اقىلىمەن-اق جيىپ الدى عوي ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىنى. ءوزى ءزابىرسىز ادام.
-ونىڭىز راس، وتاعاسى. وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ ءجۇرمىز. «ءاي، سەن سوندايسىڭ» دەپ كورگەن جوق. وبالى قانە...
شايدى سارقا ءىشىپ، كەسەنى توڭكەرىپ، كەيىن شەگىنە بەرگەن جىگىتكە شال: - ەسىمىڭ كىم بالام؟ - دەدى.
-سالىق.
قوجا كەمپىرىنە داستارقاندى جينا دەگەن ءيشارا ءبىلدىردى. ءوزى ەرنىن كۇبىر-كۇبىر ەتكىزىپ، بەتىن سيپاپ تۇرىپ كەتتى. سىرتتان:
-قوي ايداپ كەلدىم، اكە! - دەگەن قىزدىڭ جىڭىشكە داۋىسى ەستىلدى.
قوجا مەن كەمپىرى سويىس قامىنا كىرىسىپ كەتتى دە، جولاۋشى جىگىت پەن ارداق وڭاشا قالعان. جىگىت ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي قىزدىڭ اسا سۇلۋ بىتىمىنە تاڭىرقاي قاراپ، تامسانىپ وتىر. اسىرەسە، جۇپ-جۇمىر اپپاق مويىنى اناۋ بۇيرا قويۋ قارا شاشپەن قامزول جاعاسىن قوسىپ جاتقان التىن مويناق سەكىلدى. «اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي ەكەن؟ - دەدى ىشىنەن. - قاتىنقىپ اپ، بەتىنە قاراپ قانا وتىرار ما ەدىم. اتتەڭ، ءتىلىنىڭ مۇكىسى بولماسا. ۇيلەنەر ەدىم - ايەلىڭ ساقاۋ دەپ جولداستارىم قۇلاق ەتىمدى جەپ قويار».
وزىنە موليە قاراعان جىگىت جانارى ارداققا پالەندەي ەسەر ەتە المادى؛ كوكەيىندە كوبىكتەنىپ جاتقان اسىرە قىزىل قۇشتارلىقتىڭ دا نىشانىن اڭعارماعان. ول مۇنداي جىگىتتى دە، مۇنداي كوزقاراستى دا تۇڭعىش رەت كورىپ وتىر. كىم دە بولسىن، وسىلاي قاراۋعا ءتيىستى، كىم دە بولسىن قاراي بەرەدى. نەسى بار، ارداقتىڭ ءوزى دە تايساقتاي قويعان جوق. ءبىراق الماس باياعىدا ءدال مىناۋ الپامساداي جىگىتشە جۇتىنىپ، باقىرايماي ويناپ ەدى عوي. ال، مىنانىكى نە؟
ارداق بۇل قۇپيانىڭ بايىبىنا بارا الماي دال بولدى. ول مىنانى ۇقپادى: - اكەسى قوناقتىڭ كوزىنشە اۋزىڭدى اشپا دەپ كەتتى. نەگە؟! سويلەمەيتىن ادام بولا ما ەكەن؟ سول ءۇشىن جاراتىلعان جوقپىز با؟ ون جەتى جىلدا جالقى ءسات ديدارلاسقان بەيتانىس جىگىتپەن اڭگىمەلەسپەۋ، اناۋ اقشوقىنىڭ ار جاعىندا جەر قايىسقان ەل بار دەيدى، سول تۋرالى سۇراسا، نەسى سوكەت. مۇمكىن، مىناۋ كەۋدەسى ەسىكتەي قارا بۇجىر كىسى الماستى تانيتىن شىعار... ەسەن-ساۋلىعىن سۇراپ كورسە... بۇل ۇيگە كەلە مە ەكەن ءوزى؟ اتتەڭ، كەلسە عوي... ارداق ەكەۋى تاعى دا سۋعا شومىلىپ وينار ما ەدى! مۇمكىن، الماس مۇنى الدەقاشان ۇمىتىپ تا كەتكەن شىعار. مىنا كىسى وعان مۇلدەم ۇقسامايتىن سەكىلدى. ارداق ءدال وسى جىگىتتەي وزىنە كۇلكىلى، ءارى قورقىنىشتى قاراعان بىردە ءبىر ادامدى كورگەن جوق... قىز كوز الدىنا انەۋكۇنى كورگەن ءتۇسىن ەلەستەتتى. «ءتۇسى ەكەن دەيدى. مەزگىلدىڭ كوز جاسىنداي اق جاۋىن سىركىرەپ تۇر. ارداق وسى قۇيىپ تۇرعان نوسەرگە قاراماي، ادەتىنشە مارقاكولگە شومىلىپ ءجۇر ەكەن دەيدى. ءبىر مەزگىلدە سۋدان سويتالداي-سويتالداي ون شاقتى قارا بۇجىر جىگىت شىعا كەلدى دە ارداقتى ۇستاپ الادى. سوسىن... سوسىن قىزدى سەن المايسىڭ - مەن الامىن دەپ جاق-جاق بوپ تالاسىپ، توبەلەسەدى ەكەن دەيدى. سوسىن... سوسىن ونى بىردەي سۋعا باتىپ كەتەدى دە، قىپ-قىزىل بوپ قان شىعادى شوككەن تۇستان. ارداق تاعى دا جالعىز، مۇلدەم جالعىز قالعان ەدى...» مىناۋ كىسى سونىڭ بىرەۋى سەكىلدى. ءوز ويىنا ءوزى كۇلىپ جىبەردى.
نەگە كۇلدىڭ، قۇربىم؟
؟!..
ۇندەمەيدى ەكەنسىز... وندا ۇندەمەس وينايىق...
؟!..
الدە سويلەي بىلمەيسىز بە؟ ءسىز سەكىلدى دالا پەرىش-تەسىنە ويىن-توي، ساۋىق-سايران عانا دۇرىس بولا الادى... اتىڭ ارداق قوي؟
ارداق اقىرىن عانا باسىن يزەدى. سۇمدىق-اي، سويلەسە نە ەتتى. اكەسى ەسىتىپ قويادى عوي. جو-جوق، بىردەمە دەۋ كەرەك شىعار. جارىلىپ كەتەرمىن. مىنا كىسىنىڭ ءسوزى دە، قاراسى دا قىتىقتى كەلتىرەدى ەكەن... سۋعا تۇسەر مە ەدى. مۇمكىن ءجۇزۋ بىلمەيتىن شىعار... قازانداي باسىن سۋعا تىعار ما ەدىم.
جالعىز ءوزىڭ يەن تاۋدا، زەرىكپەي قالاي تۇراسىڭ؟ سول ءسات قوجا:
ارداق، بەرى كەل، شەشەڭە ىشەك-قارىن ارشىس، - دەپ داۋىستادى سىرتتان.
ەت جەلىنىپ بولعان سوڭ، توسەك سالۋ قامى باستالدى. ول كەزدە سالىق تىسقا شىعىپ كەتكەن.
قوناق جىگىتكە قايدا سالامىز، توسەكتى؟ - دەدى قوجانىڭ اقىلىنسىز قيا باسپايتىن كەمپىرى.
ءۋاي، قولاباي، سالساڭشى وسى ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىنا. ارداق تاعى دا كوز ءلگەن جوق. شال مەن كەمپىر توسەككە جامباستارى تيىسىمەن وتىرىك-شىنىن كىم ءبىلسىن، قور ەتە تۇسكەن. قوناق جىگىت تە ۇيىقتاپ كەتكەن سەكىلدى. جەر-وشاقتا باعاناعى وتتىڭ شوعى ءالى دە سونبەي قولامتا اراسىندا جىلتىراپ جاتىر. «وت تا ۇيىقتاعان جوق، - دەدى ارداق كۇبىرلەپ. - مەن دە وياۋمىن. انا كىسى اپام سەكىلدى ماۋباس ەكەن» - سالىق جوتكىرىنىپ بارىپ، بەرى قاراي اۋناپ ءتۇستى. ۇپ-ۇزىن بوپ ولىك ىسپەتتى سۇلاپ جاتىر. بەتى كورىنبەيدى.
ارداقتىڭ دالاعا شىققىسى كەلدى. سىبدىرىن سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ، توسەكتەن ەپتەپ ءتۇستى دە شاپانىن جامىلىپ ەسىككە بەتتەدى. كەمپىر مەن شالدىڭ جارىسا پىسىلداعانىنان وزگە دىبىس ەستىلمەدى. قوناق جىگىت ەندى ىرگەگە اۋناپ تۇسكەن. وياۋ جاتقان سەكىلدى...
اي قورعالاپتى. قاراڭعى. قۇلاققا مارقاكولدىڭ ءبىر قالىپتى سىلپ-سىلپ ەتىپ، تاڭدايىن قاققانى عانا ەستىلەدى. جۇلدىزدار ءتىپتى جاقىن تۇر. كولدەن ەسكەن قوڭىلتاق سامال بار. كوكتەمگى اۋادان جاس بالاۋسانىڭ ءيسى شىعادى. اقشوقى جاقتان ات كىسىنەدى. ءۇيىرىن ساعىنعان تورى شولاق بولار. مال ەكەش - مال دا جالعىزدىقتان قۇلازيدى ەكەن-اۋ. وبالىڭ جەر قوينىنا يتشە ىرىلداسىپ كىرەتىن ادامداردا شىعار...
مارقاكول ارداقتى تۇنجىراپ، توماعا-تۇيىق قارسى الدى. وكپەلەپ جاتىر. بەتى قارابارقىندانىپ كورىنبەيدى. شەشىنە باستاپ ەدى، سىرت جاعىنان سىبدىر شىعىپ، قالت تۇرىپ قالعان. وزىنە قاراپ جاسقانشاقتانا جاقىنداپ كەلە جاتقان قوناق جىگىتتى تانىدى. «بۇل ۇيىقتاپ جاتىر ەدى عوي». ول ۇيىقتاپ جاتپاعان ەكەن.
-تۇندە كىسى سۋعا تۇسە مە؟ - دەدى ارداقتى قولىنان ۇستاپ. قىز قىمسىنعان جوق.
مەن ىلعي شومىلامىن...
توڭبايسىڭ با؟ - جوق.
قورىقپايسىڭ دا عوي.
نەدەن؟
ايۋ-قاسقىردان... قازىر، ايتالىق، مەنەن...
مەن قولقۋ دەگەندى بىلمەيمىن.
-ونىڭ جاقسى ەكەن. - سالىق ەكىنشى قولىن قىزدىڭ مىقىنىنا اپارا بەرىپ ەدى، ىرشىپ كەتتى. سالىپ جىبەرە مە دەپ، سالىق تا ساسىپ قالعان ەدى. قىز ەندى الىستاۋ تۇردى.
ونىڭ نە، ارداق؟
قىتىعىم كەلەدى. سالىق جورتا كۇلگەن بولدى.
قىتىعىڭدى باسارمىن مەن. - ول تاعى دا تاقالا ءتۇستى.
قايتىپ؟
قۇشىپ-ءسۇيىپ.
-قۇشىپ-سۇيگەنى نەسى؟ مەنىڭ قىتىعىم سۋعا تۇسپەي باسىلمايدى... كەل، ونان دا شومىلىپ، سۋ شاشىسىپ وينايىق... باياعىدا الماس ەكەۋمىز ءتاۋي-اح ويناعانبىز.
-مەن مالتۋ بىلمەيمىن عوي. - جۇرەكسىنىپ تۇر. ايتسەدە قىزدىڭ جالاڭاش ءتانىن كورگىسى كەلگەن سالىق: _ ءتۇسسەك - تۇسەيىك، - دەپ شەشىنە باستادى. سالىق توڭعانىن بىلمەي دە قالدى. ۋىلجىعان جاس قىزدىڭ قىزۋلى دەنەسىن قۇشاقتاپ، الىسىپ، قۋىسقان بوپ، ايمالاپ قۇمارىنان شىعىپ-اق ءجۇر. ەكەۋى جەتىقاراڭعى تۇندە اقشاباقشا اسىر ساپ، مەڭىرەيىپ، جۋساپ جاتقان تاۋدى ازان-قازان قىلدى. ارداق ەسىنەن مۇلدەم اۋىستى بىلەم، سالىق-تىڭ كوپ-كوپ داراقى قىلىقتارىنا ءمان بەرمەدى. بويجەتۋدىڭ قاقپاي كورمەي پىسىپ-جەتىلگەن جانارتاۋلارى ءبىر-اق تۇندە جارىلىپ، ماس قىلىپ بۋىن-بۋىنىن العان. الپامساداي جىگىتتى القىمىنان الىپ، سىعىمداپ اپاردى دا قاۋعا باسىن سۇپ-سۋىق سۋعا تىعىپ-تىعىپ جىبەردى. ەگەر قىز شىنداپ كەتسە، ءوز ءالىنىڭ جەتپەيتىندىگىن سەزدى ول. ەندى ول ساقتىققا، الداۋعا كوشكەن. اش بەلىنەن قاپسىرا قىسىپ تۇرىپ، ەرنىنەن، كوزىنەن، القىمنان قابا-قابا ءسۇيىپ، قىتىعىن ابدەن كەلتىرگەن سوڭ عانا ارداق شىم-شىمداپ جۋاسىپ، ىرقىنا كوشە باستاپ ەدى. ونە بويى جىلقى باعىپ، نەشە سىقىلدى اساۋدى ۇيرەتكەن سارتاقىم دانىككەن قىر جىگىتى ەندىگى ساتتە ونى قولىنا لىپ ەتكىزىپ، كوتەرىپ الىپ، جاعاعا شىقتى. جاعاعا شىقتى دا ءوز كيىمدەرىنىڭ ۇستىنە سۇلاتا جاتقىزدى. ارداق قارسىلىق كورسەتە العان جوق. باياعىدا الماس ەكەۋى ءدال وسىلاي ويناعان. قىز دەنەسى ءالى دە سۋىققا سورعىزباي، كۇيىپ جاتىر. سۋ يەسى سۇلەيمەننىڭ قىزىنداي جارقىراپ جاتقان اپپاق دەنە ءبىر ءسات بۇلىقسىپ، ءبىر ءسات تۋلاپ باردى دا الپامساداي جىگىتتىڭ باۋىرىندا تۇنشىعىپ قالدى. اق شاعالاداي ايقاسقان قوس دەنە ءتىلسىم تىنىشتىققا كوشىپ ەدى: - كەت الى! ايماس ءبۇيتىپ، اۋىلتىپ وينامايتىن، - دەگەن بۋلىقتى سوزدەن كەيىن شورت ءۇزىلدى. سالىق سونانداي جەرگە جالپ ەتە ءتۇستى. ارداق اتىپ تۇرىپ قاشا جونەلگەن.
ول ءتۇن تۇنەگىنىڭ قاپ-قاراڭعى قوينىنا اعاراڭ قاعىپ ءسىڭىپ بارا جاتتى.
قوجا قۇزعىن سارىدەن تۇرسا دا «كۇيەۋ جىگىتتى» كورە المادى. ەتىگى جاتىر، ءوزى جوق...
* *
قوجانىڭ كۇدىگى ءدال كەلدى. ارداقتى ايتتىرىپ كەلگەن ەشكىم بولمادى. سالىق توبەسىن قايتىپ كورسەتپەي، سۋداي ءسىڭىپ، تاستاي باتىپ العان. تۇن جامىلىپ بىرەر كەلىپ كەتكەنىن دە بىلمەيتىن سياقتى. شالدى قازىر قيناپ جۇرگەن ەسەن-ساۋىندا قىزىن ۇزاتۋ قامى ەمەس، بارعان سايىن اياعى اۋىرلاپ، ءجۇرىس-تۇرىسىنىڭ سىلبىر تارتۋى-تىن. انادا كەمپىرى قۇلاعىنا الدەنەنى سىبىرلاعاندا شاشىن بۇراپ-بۇراپ، تۇتامداي ۇستاپ الىپ، سوققىعا مىقتاپ جىعىپ ەدى. وتىز جىل وتاسقان كەمپىرىنە تۇڭعىش رەت قول كوتەرتكەن ءسوز كۇندى-كۇن تىقسىرعان سايىن بۇلتارتپايتىن، دالەلىن كوز الدىنا كولدەنەڭ تارتا بەرگەن. تور شولاعىن ءمىنىپ تاۋ اسىپ قاڭعىرىپ كەتكىسى كەلگەن، مىناۋ ءتىرى قورلىقتى كورمەي مەرت بولعىسى كەلگەن؛ قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى دەگەن وسى-اۋ ، ون جەتى جىل بويى ەركەك-ۇرعاشىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي تاعى بوپ وسكەن قىزىن ءوز قوتانىنان ۇزاتپاسا دا ۋىز تازالىعىن ۋىسىنان شىعارىپ الىپتى. «بولمايتىن ىسكە بورداي ەگىلمەي، بولاتتاي بەرىك بولۋ عانا قالىپ-تى. ۇشار قۇستى تەمىر تورعا قاماپ، الاقانىڭمەن باسىپ وتىرا المايدى ەكەنسىڭ. قوڭىرسىعان كوپ دۇنيەدەن كوز جازىپ قالا بەرەسىڭ. قىزىڭنىڭ كورگەندىلىگىن كورشىڭنەن سۇرا دەگەن سول. جىلايسىڭ - شىدايسىڭ». قوجا ءبىر-اق كۇندە كۇرت ءتۇسىپ، ءجۇنى جىعىلىپ جۇدەپ كەتتى. بۇرىنعىداي ەمەس، اشۋ شاقىرىپ ايقايلاپ، پەيىلىن تارىلتپاي، جۋاس ءارى نەمكەتتى قارايتىن بوپ العان ءار نارسەگە. ول ەلگە كوشىپ بارماعانىنا ەندى وكىندى.
ارداق تا وزگەشە حالدە ەدى... العاشقى بەلگىلەرى بىلىنە باستاعاندا قىزىق كورىپ شەشەسىنە ايتقان. سوندا شۇيكە-دەي كەمپىر مۇنى تاس قىپ قۇشاقتاپ الىپ، ەرتەدەن-قارا كەشكە دەيىن اڭىراعان ەدى... سوسىن بۇعان ەت پىسىرىم ۋاقىت ءومىر تۋراسىندا، سول ومىردەگى ادام-اتا مەن حاۋا-انا تۋرا-سىندا اڭگىمە شەرتكەن. «و باستا، - دەگەن شەشەسى، - ادام ءبىر-اق دەنە ەكەن. ءتورت قول، ءتورت اياعى بولعان دەسەدى. جاساعان يەم پايدا قىلعان پەندەسى بۇلايشا بىرەۋ-اق بوپ عۇمىر كەشىپ ۇرپاق قالدىرا المايتىنىن ەسكەرىپ، - ەكىگە بولگەن ەكەن دەسەدى. قىز بەن جىگىت تە، سۇيىسكەن عاشىق جاندار دا وسىدان باستالعان ەكەن دەسەدى».
- عاشىقتىق دەگەن نە؟ - دەگەن سوندا ارداق.
شەشەسى جاۋاپ بەرە الماي كوپ قينالعان. كوپ قينالا وتىرىپ، ەرتەگى-حيسسالارداعى ءبىرىن-ءبىرى سۇيگەن ۇلى ماحاببات يەلەرى جايلى الىنشە اڭگىمەلەپ كورگەن. سوندا ارداق تاعى دا: - اكەم ەكەۋىڭنىڭ الاڭدا دا عاشىقتىق بولدى ما؟ - دەپ ەدى. كەمپىر تاعى دا قينالعان: - قايدام، قالقام، جىلتىڭداپ ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلگىشتەپ ءجۇرۋشى ەدى، ءبىر كۇنى الىپ قاشىپ كەتتى عوي.
ءبىراق مىناۋ مازاڭ دۇنيەنىڭ سيقىرىن كەش تۇسىنگەن، اناسىنىڭ الگى اڭگىمەسى وسى جاسىندا ەمەس، سەگىزىندە ايتىلسا مۇمكىن ءدال وسىنداي اعاتتىق جىبەرىپ، اكە-شەشەسىن وسىنشالىق سارساڭعا سالماس پا ەدى. تەگى، قاتەلىك - ءومىر ورلەرىندەگى ءسۇرىنىس ۇلكەندەردەن باستالادى-اۋ دەيمىن. كەيىنگى ۇرپاق سول اعالار اعاتتىعىن نە قايتالايدى، نە جاڭ-ساق ءىستى سول قالپىندا ۇيرەنەر. قاتەلىكتەر استە وزدىگىنەن، امبە توتەدەن پايدا بولىپ كورگەن ەمەس. قاتەلىكتەر عايىپتىڭ قارعىسىنان تۋماعان، تورتكۇل دۇنيەدەگى ءار مينۋت سايىن تەرىس-قاعىس اتتالىپ جاتقان قادامداردان، ءبىر كەزدە قاتە باسقان ادامداردان كەلەر ۇرپاققا اۋىسىپ وتىرعان سەكىلدى. سالىقتىڭ جالت ەتىپ جوق بولۋ ماقساتىن، ارداق تا، شال-كەمپىر دە سەزگەن جوقتىن. جايى كەلسە، ول وسىناۋ اقشوقىنىڭ قويناۋىندا اعايىن-جۇرتتان الاستالىپ، قاراشا ءۇي وتىراتىنىن بىلمەيتىن دە. مۇنىڭ ءبار-ءبارى شالابايدىڭ ايتاعى ەدى. ىنىسىنە شىنداپ وشىككەن شالاباي قايتىپ مۇقاتۋدىڭ ايلا-شارعىسىن ىزدەپ ءجۇرىپ، سولقىلداپ، بويجەتىپ وتىرعان ارداقتىڭ ابىرويىن توگۋگە بايلام جاساپ، اۋىل-داعى ەڭ ەتى ءتىرى، جىلپوس جىگىت سالىققا استىرتىن قولقا سالعان: «قوجا ساقاۋ قىزىن ۇزاتىپ، قالىڭ مال الماق قوي. كەي اقماقتار تىلىنە ەمەس، تۇرىنە قاراپ ايتتىرىپ قويار. تىلەۋىڭدى قۇداي بەرسىن، سول قىزدىڭ شارۋاسىن تامامداپ قايت» - دەپ قادالعان سوڭ اتقا قونعان-دى سالىق. بۇل وقيعادان قوجا بەيحابار بولاتىن. سەزىكتەنسە، قانىن ىشەر ەدى عوي، جىلپوس نەمەنىڭ. كەدەيدىكى كەزەڭدە دەگەن سول دا.
ءۇش كۇن بولدى قوجا مەن كەمپىرى ارداقتى كۇزەتىپ وتىر. جاستىق بازاردىڭ كوپ-كوپ قىزىقتى داۋرەنىنەن اتتاپ ءوتىپ، انالىقتىڭ قاۋىزىنا بىردەن ورانعان جاس ارۋ اياعى اۋىرلاعان سايىن تىنشۋ كورە المادى. اۋىق-اۋىق جۇرەگى اينىپ قۇسقىسى كەلەدى، بۇرىنعىداي ەمەس، تاماققا دا تويىمسىز؛ سىركەسىن سۋ كوتەرمەي ەسەڭگىرەپ ءجۇر. ءبۇيىرى بۇلك ەتىپ، ىشىندەگى ءسابي تەبىنىپ قالعان ساتتە، شىڭعىرىپ دالاعا قاشاتىن. ءمىنسىز اق بەتىنە سەكپىل قاپتاپ، مۇرنىنىڭ ۇستىنە نوقتا پايدا بولدى. بالتىرى مەن قارا سانى دا جۋانداپ، دومبى-عىپ كەتكەن. وتە كوڭىلسىز، سالعىرت.
«نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، - دەدى ءبىر كۇنى شەشەسىنە، -ولگىم كەلەدى».
بۇگىن دە كوز ىلە العان جوق. كىرپىگى-كىرپىگىنە ايقاسپاي كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزىپ جاتىر. ءدال شىعار ەسىكتە كولدەنەڭىنەن توسەك سالىپ، ارداقتى اڭدىپ جاتقان اكە-شەشەسى كۇبىر-كۇبىر سويلەپ، كوپكە دەيىن وياۋ وتىردى. قازىر ۇندەرى شىقپايدى. قالعىپ كەتكەن سەكىلدى. ماي شام بىقسىپ جانىپ تۇر. ءتۇتىنى قولقانى قابادى. ءۇي قاراكولەڭكە. ارداق بىرشىپ، تەرلەپ، ەرىنى كەبەرسىپ، شولىركەپ جاتىر. ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن كورمەگەن باسى تولعاقتىڭ العاشقى تولقىنىندا-اقتالماۋسىراپ، قۇلىندا-قۇلىنىن شىعاردى. ءبىراق كوپكە دەيىن داتكە قۋات ەتىپ، تىپىرشىماي، شىداپ باققان. سىلىپ تاستايتىن سىرتتاعى جارا ەمەس، شىبىن جانى بار بالا بولعان سوڭ نە لاج؟ ماشىعىندا جوق توتەدەن كەلگەن قۇبىلىستىڭ تۇپكى ءبىر سىرى تۇماندى، ارداقتىڭ كاپەرىنە كىرمەگەن بۇلىڭ-بۇلىڭ كەرى باققان دۇنيەلەر. ءومىر مەن ءولىمنىڭ، ارزان مەن قىمباتتىڭ پارقىن ءالى دە ايىرىپ ۇلگەرمەگەن جاس قىز ءوز جۇرەگىنىڭ ءنارىن دە، ءبارىن دا كادەلى ىسكە باعىشتار حالگە جەتىپ، باعامداي الماي مەرت بولماق پا؟ ىزا، كەك، اشۋ دەگەندى بىلمەي بەيكۇنا وسكەن قىز قىر قىزعالداعىنداي قۇلپىرعان شاعىندا شادىر-شاتاعى مول تايعاق تاعدىردىڭ قۇربانى بوپ كەتپەك پە؟ جو-جوق، ارداق ءالى قاۋاشاعىن اشپاعان بالاۋسا؛ ايىقپاس اۋىر مۇڭعا باتىپ، ازا قىلاتىنداي پاناسىز ەمەس، ايۋداي اقىرعان اكەسى بار؛ كەم-كەتىكسىز عۇمىر كەشەتىن پەندە جوق؛ كەڭ ولەمنىڭ كەمتارلىعى بولماي تۇرمايدى... ارداقتىڭ ءوڭى رەڭسىز، جۇدەۋ. ءار نارسەگە نانعىش بالا جۇرەگى راحات، باقىت اتاۋلى ۇشپاققا ارمان قۇسىن ۇشىرا الماي قور بولىپ جاتىر. ول ءدال وسى رەتتە ءۇمىتسىز دە ەدى. تۇلا بويىن تالدىرىپ، تەپسىنگەن نارەستە جارىق دۇنيەگە - نۇرلى ساۋلەنى كورۋگە اسىققان سايىن ازاپتاپ، قۇرساعىن تەپكىلەدى:
ىڭىرلەگەن ءۇي، ىرىمتىك-ىرىمتىك وي، تۇلان تۇتقان جۇرەك پەن السىرەگەن جۇيكە: ءبار-ءبارى ارپالىسىپ، كۇش كۇرەسىپ تۋار تۋمانىڭ جولىن كۇتىپ، دايىندىق قامىنا كىرىسكەن سياقتى. ارداق قاتتى قىسىلىپ بارىپ، ءىشىن تارتا ىشقىنىپ قالدى دا توسەكتەن اۋناپ ءتۇستى. جاڭا عانا كوزى ىلىنگەن قوس قاريا بۇل دۇرسىلگە ويانعان جوق. شىداي الماي شىڭعىرىپ قوياتىنىن سەزدى. ءىشىن باسقان كۇيى اتاسىنىڭ ۇستىنەن اتتاپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
تاڭنان حابار سەزىلەدى. اقشوقىنىڭ ار جاعى جۇقالاڭ عانا اق ساۋلەگە ورانعان. جىم-جىرت ۇيىپ جاتقان جايلى ءتۇن الاكوبەڭ تارتىپ، بىرتە-بىرتە بوزعىلتتانا باستادى. كول ۇستىندە كوكشىل تۇمان بار سياقتى. تاڭ الدىنداگى تاۋ قويناۋىنىڭ مىنا قالپى مۇڭعا بەيىم. الاڭسىزدىق، بەيقام-دىق باسىم.
ءوز ءىشىن ءوزى ايقارا باسىپ العان ارداق كولگە جەتە الماي جىعىلدى. وزەگىن وكىنىشتىڭ ءورتى ەمەس، دەنەنىڭ دەرتى جايلا-عان: وزىنەن گورى وزگەنى كىنالاعانداي. كەشە عانا تولقىنى ۇيا سالىپ تەربەتكەن كول الىستاپ بارا جاتقان بالالىق شاعىنداي قاشاڭداۋ قالىپتى. ەرىنى كەبەرسىگەن ارداق قانشا جانتالاسىپ جىلجىسا دا جەتە الماي-اق مىسى قۇرىدى. شىركىن، شولىركەگەن تاڭداي ءبىر جۇتىم سۋعا زار.
ول سۋعا جەرىك ەدى.
«مەنى كىنالاپ كورشى!» دەپ تەپكىلەنگەن قىز قۇرساعىن-داعى نارەستە جىلدار بويى قاراڭعى قاپاستا قالىپ؛ ەندى-ەندى ەركىندىك اڭساپ، التىن ارايلى اسپانعا ۇشار الدىنداعى قۇلشىنىسىن جاساپ جاتقان سۇڭقارداي، ءولى ساپارعا شىعار تابالدىرىققا تاياپ تۇر. بۇلقىنعان سايىن «ەندى سەن اناسىڭ!» دەپ ارداق اتىنا ءزىلسىز، ءارى ءتىلسىز سالەم جولداپ الادى؛ دۇنيە راحىمسىز، ءارى كەرەڭ ەكەن، شىڭعىرعان داۋىستى ەشكىم ەسىتىپ، ەلەپ-ەسكەرمەدى. ءبارى دە كۇمىلجي مۇلگىپ،«شىر» ەتكەن ءۇندى تىڭداۋعا قۇشتارلانعانداي. انە ءبىر بوزتورعاي دا پىر ەتىپ ۇشىپ، شىرقاي سامعاپ وسكەلەڭدەپ بارادى. تاڭ اتارىن حابارلاپ تۇر-اۋ... كۇن شىعار ما، جالپاق جاهان شۋاقتى شۇعىلاعا باتار ما... اتتەڭ، ءبىر جۇتىم سۋعا قول جەتەر مە... اپىر-اي، وسىندايدا الماس تا كەلىپ قالماي-دى ەكەن... سۋ شاشىسىپ ويناسا، جانى جاي تابار ەدى. ارداق بار قۋاتىن جيىپ، تاعى دا جىلجىدى العا. بۇل جاقىنداعان سايىن مارقاكول الىستاي بەرەدى... الىستاي بەرەدى...
ودان تەك مارقاكول عانا ەمەس، بارشا عالام جىراق تارتىپ، جاپادان-جالعىز تالاق تاستاپ كەتكەن سەكىلدى. ول تۇڭعىش رەت السىزدىكتىڭ بار دەرتى: - جالعىز جاناشىرسىز قالۋدا ەكەنىن زەردەلەدى. ول تۇڭعىش رەت انانىڭ نە سەبەپ-تەن ارداقتى، سالقار دا شالقىمالى ايدىنداي ايبارلى ەكەنىن ۇعىپ، انا جۇرەگىنىڭ زار-زاپىرانىن ەنشىلەدى. ول ءوز شەشەسىن بيىكتەن كوردى. قايران انا، جانى نە دەگەن بەرىك ەدى. ءسابيدى دۇنيەگە كەلتىرۋدەن - اقشوقىنى اۋناتىپ جىبەرۋ الدەقايدا وڭاي شىعار! «اينالايىن انام-اي، اقىلىڭدى ايتشى، مىناۋ جالماۋىزدى قايتىپ قانا جۇلىپ تاستاي-مىن دەنەمنەن! اينالايىن، انام-اي، ايتشى اقىلىڭدى - مەن تاعى... تاعى دا وسىنداي دەرتكە دۋشار بولا بەرەم بە، الدە الدى-ارتى وسى ما؟! اينالايىن انام-اي، ايتشى اقىلىڭدى - مەنىڭ كىنام نە، جازىعىم سۋعا ءتۇسىپ ويناعا-نىم با، سول عاشىقتار جايىنداعى ەرتەگىنى ەرتەلەۋ ايتساڭ وسىنشا وتقا كۇيمەس پە ەدىم، ءورت كۇيگە تۇسپەس پە ەدىم. اينالايىن، انام-اي، ايتشى اقىلىڭدى - نەدەن سورلى بولدىم، الدە مەن تۋعاندا قالجا جەمەدىڭ بە، الدە اكەمدى سۇيمەپ پە ەدىڭ، اكەم سەنى سۇيمەپ پە ەدى؛ ءبىر-بىرىڭە جىلى ءسوز ايتىپ، كۇلە قاراعاندارىڭدى كورمەدىم عوي. اينالايىن انام-اي، جۇلىپ تاستاشى مىناۋ تىپىرلاعان جامان نەمەنى. كەڭ دۇنيە، نە دەگەن تار ەدىڭ، جاڭا سەزدىم عوي... جازىعىم نە، جاراتقان يەم... جازىعىم نە... سۋعا ءتۇسىپ وي-ناعانىم با؟ اكە، اعايىنىڭمەن تاتۋلاسىپ، ەلگە كوشىپ بارار كۇن تۋار ما ەكەن... شىقتى عوي جانىم... قۇداي-اي، ورتەندىم-اۋ... ءولدىم-اۋ... اينالايىن انا، قايداسىڭ، ۇستاشى... ۇستاشى بەلىمدى! سىندى عوي! اتتەڭ! ويبۋ-ۋۋ... ا-اا، -ا!» ارداقتىڭ اشىق ۇلكەن قوي كوزى تۇنجىراپ، تۇڭعيىق تارتىپ باردى دا باياۋ سونە جازداپ، قايتادان شاتىناپ، قانتالاپ اقيىپ كەتتى.
- ا-ا-ا... ااا! باج ەتكەن داۋىس ەستىلگەندە قۇستاي ۇشىپ شەشەسى دە جەتىپ ەدى.
تاڭ اپپاق اتىپ، شىعار كۇن اقشوقىنىڭ باسىنا قان-قان ساۋلەسىن سەبەزگىلەي باستادى. الەمدى الىپ ۇيقىسىنان تاڭ ەمەس، كۇن ەمەس، جىلاعان بالا داۋىسى وياتقانداي، ءدۇر سىلكىنىسىپ، تۇلەپ-تۇرلەنىپ سالا بەردى. ءتۇن تۇنەگىن سەرپىپ تاستاپ، ءزىل بولىپ باسقان اۋىر مۇڭنان ارىلعان ادىرلار ەرتەڭگىلىك ءمولدىر شۋاقتى ساعىنىشپەن قارسى الدى. اقشوقىدان اسىپ كەپ تۇسكەن كۇننىڭ قياس نۇرىن مارقاكول كوپتەن كۇتكەن قادىرمەندى عاشىعىنداي كەۋدەسىنە قوناقتاتىپ، اينىماستاي بوپ ايمالاسىپ جاتىر. ءبىر-بىرىن قانشاقۋالاسا دا، قوسىلا الماي، قور بولىپ قۇرىپ، ىزىنشە جاڭاسى تۋىنداپ جاتاتىن مارقاكولدىڭ كوك بۇيرا تولقىندارى ارپالىسىپ، باز كەشكەن اعايىنداردىڭ بىرىكپەيتىن تىرلىگىنە ۇقساپ، قاز-قالپىندا - بوز قالپىندا ىلگەرىندى-كەيىن يتىنەدى.
قانعا بوگىپ، اپپاق بولىپ ەسەڭگىرەپ جاتقان بالعىن دەنەنى بار كۇنادان، بار ازاپتان اراشالاپ العىسى كەلگەن كولدىڭ الگى كوپ تولقىندارى جاعاعا قانشاما اسىعىس ۇمتىلسا دا ءوز ىرقىنان، ءوز ارناسىنان اسىپ كەتە العان جوق.
وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ قۇدىرەتىم دەپ تابيعات مۇرتىنان جىميادى.
-قارعام-اۋ، نە بولدى! - دەپ ۇمتىلا بەرگەن قوجادان قىزىنىڭ دەنەسىن دالدالاي بەردى كەمپىرى. دالدالاي بەردى دە: ۇستا! ارباڭداماي، - دەدى. بۇل شالىنا العاش رەت جۇرگىزگەن ءامىرى-تىن. قوجا تىرباڭداعان قىزىلشاقا نارەستەنى جوعارى كوتەرىپ تۇرىپ:
-اكەسىنىڭ، اۋزىن ۇرايىن! بايعا تيمەسە - تيمەي-اق قويسىن. ارتىمدا ات ۇستايتىن تۇياق قالدى... كەمپىر، ءاي قاتىن، مىنا جىلبىسقا ەركەك بالا عوي! - دەپ مارقاكولگە ءبىر مالىپ اپ، قوينىنا تىعا سالدى.
ءسابيدىڭ دۇنيەگە كەلۋ ءمىنىن ءوز موينىنا العان مارقاكول «اكەڭ مەنمىن، اكەڭ مەنمىن» دەپ، تەبىرەنە كۇبىرلەپ جاتىر...
1968 - جىل.
