ءسوز كيەسى
الگى شيماي كەيىپكەرىمىزدىڭ كوزىنە جازۋ بولىپ ەلەستەيدى. جۇمىس باستى پەندەنىڭ ءومىر جولى... كىم بولماعى... نەندەي قاتەرلى اسۋدان وتەرى... قانداي كەپتى باسىنان كەشەتىنى... الدىن-الا ايناعا تۇسكەندەي جازىلىپ قويادى دەگەنگە كادىمگىدەي يلاناتىن. كەيىپكەرىمىز سوزگە جوق، سىرىن ىشكە جيىپ، ءبىرتوعا مىنەزبەن ءوستى. قۇربىلارى تالاسا سويلەپ، كيمەلەپ كوزگە ءتۇسىپ، قاي ورتامەن ميداي ارالاسىپ، تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ جاتقاندا - بۇل پاقىرىڭ اۋزىنان ءسوزى، يىنىنەن ءبوزى ءتۇسىپ، داستارقاندى شەتجاعالاپ وتىرعاندى قالادى. قۇيما قۇلاق اتاندى. ۇندەمەستىڭ سىرى ىشىندە، سول سىر... قوڭىر مۇڭ... ادامشىلىق ارىز... جۇرەك شەرى سىرتقا شىقپاي، قوردالانىپ جينالا-جينالا اسىلمۇراتتى ءبىر وتىرىپ جازىپ تاستايتىن جازۋشى ەتتى. جىلدار وتە ءتىرى ءسوز تەرۋ سۇيەكسىڭدى كاسىبىنە اينالدى.
جىلدار وتە ۇشىراسقان، تانىسقان كىسىلەردىڭ قاس-قاباعىنا قاراي سالىپ، بەينە، ماڭداي اجىمىنەن كەلەشەكتەگى تاعدىرىن وقىپ، توقىپ بىلە بەرەتىن كورىپكەلگە ۇقسادى.
ادام تانىعىش، مىنەز رەنتگەنى اتالدى.
وسى كۇنى ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراپ، ەكى بەت قاعاز شيمايلاعان كىسى جازۋشىمىز دەپ كەۋدەلەيتىن بولدى. كورگەنى كوپ كوسەم كىسىلەر: ءسوز - قاسيەتتى نارسە، ءسوزدى قۋعان سوزگە ۇرىنادى، ءسوزدى دۇرىس ۇستاماعان - جىندى بولادى دەپ جاتۋشى ەدى. بۇل كۇندە قۇدىرەتى كۇشتى ۇلى ءسوزدىڭ قاسيەت-كيەسى كەمىپ بارا ما، الدە اركىم اۋزىنا كەلگەنىن سويلەپ پارقىن ءتۇسىردى مە. كىم بىلەدى. ءسوز قۋعاندار كورەر كوزگە باسى جوعارىلاپ، قاعاز جولبارىسقا اينالىپ بارادى. ءسوز سيقىرى - شاراداعى باپتى قىمىز سەكىلدى، وڭدى-سولدى ساپىرىپ كوپ سويلەگەن كىسى كوزگە دابىرايىپ كورىنەدى. بىلايعى جۇرت سويلەمپازدىڭ (شەشەندىك ەمەس) اۋزىنا قاراپ باس شۇلعىدى، تورگە وزدىردى، جىلىكتىڭ كەمىك باسىن ۇسىنىپ جاركەلەنشىپ جورعالايدى. كوپ سويلەگەندى كوپ بىلەدى دەپ ويلايتىن زامان تۋدى. ۇندەمەگەن ەسىكتە قالدى.
ءسوز كيەسى اسىلمۇراتتى كوپ دەمەدى. قيىن-قىستاۋ قىستالاڭدا بالە-جالادان قورعاپ ءجۇردى. تىلەۋى جاقسى، كورگەنى كوپ كىسىمەن تۋىس ەتتى. سول ءسوزدىڭ ارقاسىندا ابىزدىڭ الدىن كوردى. كوپ ۇزاماي قول باسىنداي جۇقالتاڭ كىتابى شىعىپ، ءبىر ۇستازى ءتاۋىر ەكەن دەپ جىلى لەبىز جازدى. الدە جوق-جۇقا تىرشىلىگىنە، وتباسىنا قىزىر اتا قايىرىلدى، الدە ماڭداي تەرىن سىپىرعان قۇل بەينەتتەن ىرزىق-نەسىبەسى كوتەرىلدى - قاتارىنان وزا شاۋىپ نانى ءجۇردى. ىشتەي كۇبىرلەپ ءسوز كيەسىنە شۇكىرشىلىك ەتتى.
بار ارمانى: اللا بەرگەن ونەر نىعىمەتىنە ادال ءجۇرىپ، اق سويلەپ قىزمەت ەتسەم دەدى. كوز الدىندا دوڭگەلەنىپ ءوتىپ جاتقان دۇنيە تىرشىلىگىنەن... تۇيگەنىن... وسى قالاي دەگەنىن... بىلاي بولسا دەگەنىن... بال تاتىعان ۋىز سۇيىسپەندىكتى اق قاعازعا توگىلدىرۋگە ماشىقتانىپ الدى. شەبەرلىك شىراعى كوكىرەگىنە ساۋلە بوپ قۇيىلدى. مىنا عاجاپقا قاراڭىز: سوزدەن - سويلەم، سويلەمنەن - تولعانىس، تولعانىستان - تاراۋ، تاراۋدان - تاعدىر شەرىن قوزعادى؛ ادامزات قاۋىمىنىڭ ىشىنەن مىنەز تەڭىزىن كەشىپ... كەزىپ... تاعدىر جاۋهارىن ىزدەپ جان تاپتىرمادى.
ويىن وزا ۇزارتىپ، جازعان سايىن - قات-قابات ءسوزى ءتىرىلىپ، داۋىلدى كۇنى جاعانى ۇرعان تەڭىز تولقىنى سەكىلدەنىپ وي اعىنى دۇركىرەپ، دۇنيەنى كوتەرىپ كەتە جازدادى. ءتىرى ءسوزدى تاسپىشە تىزبەسە - وتىرا المايتىن اۋرۋ جامادى.
جازباسا - جىنىنان ايرىلعان باقسىعا ۇقسادى. كەي كۇندەرى قاراپتان-قاراپ قانىن ىشىنە تارتىپ سازارىپ وتىرىپ الادى. مۇندايدا اسپان استى توڭكەرىلگەندەي سەزىلىپ كوز الدى كۇڭگىرتتەنىپ كەتەدى. زايىبى، بالالارى بەتىنە كەلمەي، ءۇيدى بوساتىپ، بەت-بەتىمەن تايىپ جوعالادى.
ارى-بەرىدەن جەر شەتىنە ءۇڭىلىپ، كىسىنىڭ جان الەمىنە جۇگىنىپ ويدان وي قوزعاسا - قاسىنىڭ اراسى قوسىلىپ، كوزىنە قاعازدان وزگە تۇك كورىنبەدى. ىشكى تۇيسىگىنەن الدە ىزىڭ، الدە ىرعاق، الدە ۋىل كوتەرىلگەن كەزدە - كوز الدىنا دۇنيە شىركوبەلەك اينالىپ، بوتەن ءبىر الەمگە ۇشىپ شىققانداي سەزىندى. باسىن تاۋعا، تاسقا ۇرىپ ءجۇرىپ، ابايلاماي وت باسىپ... قاتەلەسىپ... ءبىراز وپىق تا جەدى. ۇرىنىپ ءجۇرىپ - بەينەلى سوزبەن كەپ شەرتپەسە - شىبىن جانى شىرقىراپ شىداتپايتىن، قان قىسىمى كوتەرىلەتىن اۋرۋ جامادى.
دۇنيەنى سۋرەتپەن كورەتىن، بوياۋمەن بەرەتىن ءسوز كيەسى قوندى.
اسىلمۇرات باياعى بالا كۇنگى، جىگىت جاسىنداعى اسىلمۇراتقا ۇقساماي كەتتى.
قارىنداشىن قاتتى ۇستاپ، جانارىن جارتىلاي جۇمىپ سۇيكەكتەتىپ ويدىڭ ناقىشىن تابادى، سوزبەن سۋرەت سالادى. قاراڭىزشى: ماڭداي الدىندا كوكجيەككە ءسىڭىپ بارا جاتقان كۇن سەكسەۋىلدىڭ شوعىنا ۇستاعان تاندىر نانى دەسەدى. كەشكى دۇنيە جاس جۇبايدىڭ استان-كەستەڭ توسەگىنە كەلەدى. ۋىلدەگەن سارى جەل كوپ ساپىرىلعان قىمىزشا ەسەڭگىرەتەدى. وزگەنىڭ جازعانى شۇباتىلعان شىلبىرداي - بولادى، قويادى - دەگەننىڭ قارا ءدۇرسىن، جايداق مازمۇنداماسى. قالامىنان قۇيىلىپ تۇسكەن دۇنيە كەلە-كەلە... بارا-بارا... ەسپە قۇمنىڭ اراسىنان جىلت ەتكەن جاقۇت سەكىلدى. ءسوز ساپتاسى:
كەمپىرقوساقشا كوز تارتادى،
سارۋار تاسىنداي سىڭعىرلادى،
جاۋهارشا جالت-جۇلت ەتتى...
بۇل ومىردە جۇرە بەرسە - جولاۋشى شارشايدى. ءوتىپ جاتقان ۋاقىت ەمەس. ۋاقىت - ءبىرقالىپتى. ۋاقىتتى بەلىنەن باسىپ، تاسقاياقتاي توعىسىپ ءوتىپ بارا جاتقان مىنا ءوزىڭىز ەكەن.
جىگىت اعاسى جاسىنا جەتكەن اسىلمۇرات تۇنىمەن جازۋدان تالىعىپ، ساۋساعى قارىسىپ تاڭ الاكەۋگىمدە توسەگىنە گۇرس قۇلاپ، كىرپىگى قيمىلداپ جاتقان ەدى. ەسىنە شىعىس اڭىزى ورالدى.
ەستە جوق ەسكى مەزگىلدە قاهارلى حان ءومىر ءسۇرىپتى. كەمەلىنە كەلىپ، وڭ مەن سولىنا قاراعان ءبىر زاماندا ۋازىرلەرىن جيناپ الىپتى. «قازىنادان پالەن اقشا شىعارىپ، حانسارايدىڭ تۇستىك بەتىنە، بيىك جوتاعا عاجايىپ كىتاپحانا قۇرامىن دەپتى. ۋازىرلەرى ماقۇل دەسىپتى. الگى دانالىق ءۇيى قىرۋار قارجىنى جۇتىپ قاشان سالىنىپ بىتەرى بەلگىسىز... دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەل ارالاپ، اقىل-وي تۇزىلگەن مىڭ كىتاپ جيناڭدار. بارشا اقىل-وي جاۋهارى سول كىتاپحانادان، الگى باسى قۇرىلعان مىڭ كىتاپتان تابىلاتىن بولسىن. ازىرشە دالادان اڭ اۋلاپ، توي تويلاپ قىزىقشىلاپ جۇرە تۇرايىن»، - دەپ جارلىق بەرىپتى.
ۋازىرلەرى ءلابباي تاقسىر دەپ، ەل-ەلگە، جەر-جەرگە جاۋشى جىبەرىپ، ەلشى اتتاندىرىپ عۇلامالارعا سالەم جولدايدى. «دۇنيەنىڭ اقىلىن مىڭ كىتاپقا سيعىزىپ جازىپ شىعىڭدار!.. جيناپ، ءتۇزىپ، ءسۇزىپ، سارايعا جەتكىزىڭدەر!..» دەسەدى. ءامىرشى پارمەنىن ەستىگەن جۇرتتا جان قالا ما. عۇلامالار باس شۇلعىسىپ، اش كۇزەنشە بۇگىلىپ، دۇنيەنىڭ اقىل-ويىن جىلدار وتە مىڭ كىتاپقا قايتا كوشىرىپ، تەڭدەپ، تەڭسەلدىرىپ حان يەگە اكەلەدى. بۇل كەزدە حان ورتا جاستان اسىپ، ساقال-شاشىن قىراۋ شالا باستاپتى. كىتاپحاناعا ۇيىلگەن تەڭ-تەڭ كىتاپتى كورىپ: «اۋ، اقىل-ەستەن الجاستىڭدار ما؟.. قانەكەي، وسىلاردى ەلەپ-ەكشەپ، كوشىرىپ، قايتا ءسۇزىپ مىڭ كىتاپتاعى اقىل-ويدى ءجۇز كىتاپقا سىيعىزىپ اكەلىڭدەر، جورىقتان ورالعان سوڭ وقيمىن»، - دەپ قايىرا جارلىق جاساپتى.
حان يەنىڭ پارمەنى تالقىلانبايدى، ماقۇلدانادى. عۇلامالار قاۋىرسىن قالامعا قايىرا جۇگىنەدى. ءبىر كۇنگىدەي بولماي بەس، ون جىل جىلجىپ وتە شىعادى. ءبىراز عۇلاما كوزدەن قالادى، ءبىرازى و دۇنيەلىك بولادى. الگى ءجۇز توم كىتاپتى حان سارايىنا سالتاناتپەن جەتكىزىپ: «ۋه!» - دەسەدى ۋازىرلەر. ءتىسى التىنمەن اپتالعان، پاراعى جالتىراعان ءجۇز كىتاپتى كورگەن بۇل كەزدە ەگدە تارتقان حان تالىپ تۇسە جازدايدى. توسەگىندە ءدارى ءىشىپ جاتىپ ىڭىرسىپ قانا ءتىل قاتادى. «ناۋقاس اينالدىرىپ، جانىم كۇيزەلدى دەيدى. قالىڭ-قالىڭ ءجۇز كىتاپتى وقىپ شىعۋعا مۇرشام جەتپەيدى. اللا رازى بولعىر، عۇلامالار، مىنا ءجۇز كىتاپتاعى اقىل-ويدى ءسۇزىپ، سىعىپ، ءتۇزىپ - ءبىر كىتاپقا سىيعىزىپ اكەلىڭدەر، سول جالعىز كىتاپتى جۇگىرتىپ شىعۋعا عانا دارمەنىم جەتەدى»، - دەيدى ىڭىرسىپ.
جازعان قۇلعا - شارشاۋ بار ما. الگى اق سالدەلى، قاۋىرسىن قالامدى عۇلامالار قايتا تىزەرلەپ وتىرىپ ءجۇز كىتاپتاعى اقىل-ويدى جالعىز كىتاپقا كوشىرۋگە جۇمىلادى... جىل جىلجيدى، اي اۋادى، ۋاقىت سىرعىپ وتە بەرەدى. حان توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى. عۇلامالار جىلدامداتىپ كوشىرىپ، ءبىراز جەرىن ءوشىرىپ، دۇنيەنىڭ اقىل-ويىن جالعىز كىتاپقا سيعىزىپ قايىرا جازىپ شىعادى. التىنمەن اپتاپ، تۇپتەپ، باس ءۋازىردىڭ قولىنا بەرەدى. باس ءۋازىر قۋانىپ، دەرەۋ حان جاتقان قاراشاڭىراققا كەلەدى.
« - حان يەم، دايىن بولدى، دۇنيەنىڭ اقىل-ويىن ءبىر كىتاپقا سيعىزىپ الدىڭىزعا اكەپ تۇرمىز»، - دەيدى.
ۇلكەن توسەكتە جايراپ جاتقان حان كىرپىگىن ازەر-مازەر قوزعايدى. باس ءۋازىر كىتاپتى توبەسىنە كوتەرە ۇستايدى.
« - مىنەكەي، - دەيدى ناساتتانىپ، - ادامزاتتىڭ بارشا اقىل-ويى جالعىز كىتاپقا سيىپ تۇر!»
سول مەزەتتە كىرپىگى قيمىلداپ جاتقان حان يەسى ءۋازىرى ۇسىنعان كىتاپتى سىرتىنان ءبىر سيپاپ باقي جالعانعا وزىپ جونەلە بەرىپتى. كىتاپتى اشۋعا مۇرشاسى جەتپەپتى.
كونە اڭگىمە ەرىكسىز ەسىنە ورالعان اسىلمۇرات جاتىپ-جاتىپ دۇنيەنىڭ اقىل-ويىن جالعىز كىتاپقا سيعىزىپ بەرىڭدەر دەگەن حانمەن ءوزىن ويشا سالىستىردى. ەس بىلگەلى دۇنيەنىڭ كىتابىن وقىپتى. دۇنيەنىڭ كىتابىن وقيمىن دەپ كوز مايى ازايىپ، جانارى سىركەلەنىپ، پليۋس ءۇش كوزىلدىرىك كيەتىن حالگە جەتتى، ومىرتقاسىن تۇز، بۋىنىن سارىسۋ ۇستادى.
ءتىرى ءسوز قۋۋمەن تىرشىلىگى ءوتتى. «وقىرمانى قيساپسىز جازۋشى» دەگەن ءبىر جاپىراق كۋالىك ءتيدى. كىتاپ پالاتاسىنان. اڭگىمە، حيكاياتتارىنىڭ تىزبەسىنىڭ ءوزى جۇزگە جەتىپ جىعىلدى، كۇندەلىكتى گازەت، جۋرنال بەتتەرىندە: بەينەتاسپا، ءۇنتاسپا، ينتەرنەت، پورتالعا تۇسكەن كوركەم شىعارماسىنىڭ شوق-شوق ۇزىگىن شولىپ شىعۋدىڭ ءوزى ۇزاق شارۋا. ءسوز، سويلەم قولدانىس اياسىن، جان الەمى، مىنەز قۇبىلىسىن زەرتتەپ عىلىمي اتاق قورعاپ جاتقان ادەبيەتشى، ءتىلشى جەتەرلىك!
ءبارىن ايت تا - ءبىرىن ايت: مىنا شۇقىنشاق مىنەزبەن باياعى «دۇنيەنىڭ اقىل-ويىن ءبىر كىتاپقا سيعىزىپ وقيمىن» دەگەن حان-ەكەڭە ۇقساپ، ءبىر كۇنى تىراپاي اسپايىن دەپ كەي-كەيدە ىشتەي قاۋىپ قىلادى.
ۇزاق ومىرىندە كىسىلەردىڭ پەندەشىلىك مىنەز قۇدىعىنا ءۇڭىلىپ جۇزگە جۋىق مولدىرەگەن اڭگىمە جازىپتى. الگى ءجۇز اڭگىمەنى قايىرا تۇزىپ، ءسۇزىپ، ەلەپ، ەكشەپ، «جاڭا عاسىردىڭ سوڭىنا شەيىن وقىرماننان كوز جازبايدى-اۋ، ءومىر جاسى ۇزاق بولادى-اۋ» دەگەن ءبىر شوعىرىن تاڭداپ الدى. ءتۇنى بويى ءۇڭىلىپ الگى جاۋهار اڭگىمەلەردىڭ باسىن قۇراپ ەڭسەسى ەزىلدى. ەكى جۇما جانە قادالىپ وتىرىپ كومپيۋتەرگە تەرگىزدى. «جاۋهار اڭگىمەلەر جيناعىن» قايىرا قالىپتاپ ءبىتىردىم-اۋ دەگەندە شەكەسى شانشىپ، ىستىعى كوتەرىلىپ، كىرپىگى قيمىلداپ جاتىپ قالدى. ساۋشىلىعى سۋالعان كولشىكتەي سارقىلۋعا قالىپتى.
جەدەل جاردەم دارىگەرى ىستىق باسار ءدارى سالعانى بولماسا ماندىتىپ ەشتەمە ايتپادى. كەشكىلىك ۇيىنە باس سۇققان ساۋلەتشى دوسى توسەكتە سۇلەلەپ جاتقان مۇنى كورىپ شوشىپ كەتتى. تاۋىپكە ۇقساپ تامىرىن ۇستادى، كوزىنە كوزىن قاداپ ءبىراۋقىم ءۇنسىز شوميدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ ءۇڭى كىرىپ:
- ءسوز كيەسى سوقتى ما؟ - دەدى.
- دەنەم قيراپ قالعان سەكىلدى، سال بوپ كوتەرتپەيدى.
- بالكىم، ىستىق حاۋىزعا ءتۇسىپ، تۇزدى تەرىڭدى شىعارارسىڭ.
- ەرتەڭ باسىمدى كوتەرسەم تاۋەكەل ەتەيىن، - دەدى اسىلمۇرات.
ساۋلەتشى دوسىنىڭ قاباعى جىلىدى. قولىن قاتتى-قاتتى قىسىپ قايىر-حوش ايتىسىپ شىعىپ كەتتى. كەلىنشەگى كەسە-شاينەگىن سىلدىراتپاي، دىبىسسىز سىزىپ كەلىپ ءسۇت قاتقان قويۋ شاي ۇسىندى. جانارىندا ۇيىعان مۇڭ. سەيىلتكىسى كەلىپ قاباعىن جىلىتتى. «ۋايىم ەتپە، ءبىر تەرلەسەم دىڭ قويىپ جازىلىپ كەتەرمىن. ەكى اپتا بويى قادالىپ قولجازبا اقتارىپ، باياعىدا جازىلعان كوپ اڭگىمەنى شاڭ-توزاڭنان ارىلتىپ، ءتىرى ءسوز تەرىپ، كومپيۋتەرگە باسىپ شىققانىم - جانىما باتىپ كەتتى».
«قادالىپ وتىرما دەپ قانشا جالىندىم، قاعازعا كوپ قادالماڭىز دەپ دارىگەردىڭ زار ايتقانى قاشان» زايىبى مۇڭىن شاعىپ سىقسىڭداپ جانارىنا جاس الدى، كەسە ۇستاعان قولى قالتىرادى. اسىلمۇرات سىلكىنگەندەي بولىپ باسىن كوتەردى، ەڭسەسىن تىكتەدى.
«جەتەر!.. بولدىم، تويدىم، قويدىم!.. وسى جيناعىمدى ورايىن تاۋىپ ءبىر شىعارىپ العان سوڭ - جان تىنىشتىعىن ويلايمىن!..»
جان تىنىشتىعىن ويلايمىن دەگەنى - انشەيىن سەبەپكە - سىلتاۋ، ايتا سالىنعان ءسوز ەكەن. ماڭدايعا جازىلعان جازۋدان پەندە شىركىن ەشقاشان قاشىپ قۇتىلا المايدى ەكەن. كۇن وتكەن سايىن ءسوز كيەسىنىڭ ءزىل باتپان سالماعى ەڭسەسىن ەزىپ، قالامعا جۇگىندىرىپ، ۇستەلگە تۇقىرتا تۇسەدى. ۋاقىت وتكەن سايىن ۇلى مارتەبەلى ءتىرى ءسوزدىڭ الدىندا ءوزىنىڭ مۇلدە دارمەنسىز، مىسقالداي سالماعى جوق، ءارى-ءسارى، ءابى-ءتابى پەندە ەكەنى سەزىلە بەردى.
وقيعا تومەندەگىشە ءوربىدى.
ساۋلەتشى دوسى كەلىپ جىلى كيىندىرىپ، قولتىعىنان دەمەپ، ىرگەدەگى ساۋنا مونشاسىنا جەتەلەپ جەتكىزدى. ەل-سەلىن شىعارىپ تەرلەتتى. ەتىنەن ءوتىپ، سۇيەگىنە جەتكەن ىستىق بۋ - تاپقا قويعان سارى مايشا ارام تەرىن شىعاردى. ىلجىراتىپ، ىندىنىن الىپ، سەيسەپ-جورگەكتەن سۋىن سىعىپ، جاڭا تۋعان سابيدەي ەتتى. «اللا جار بولسا ءال-قۋات جيىپ، اياعىمدى باسىپ كەتەرمىن»، - دەپ دامەلەندى.
ساۋلەتشى دوسى جۇيرىگىنە وتىرعىزىپ تاياق تاستام جەردەگى ۇيىنە جەتكىزىپ سالدى. «ۇيگە كىر، شاي ىشەلىك»، - دەگەن ەدى. «ۋاقىتىم جوق»، - دەپ دوسى سارتمەزىرەتى سىپايىشىلىققا يلىكپەي، قوشتاسىپ كەتىپ قالدى.
جىلى ۇياسى، زايىبىنىڭ جۇزىندە كۇن شۋاعى، اياعى اياعىنا جۇقپاي قالىقتاپ ۇشىپ جۇرگەن قاۋىرسىنعا ۇقسايدى. ازداپ اس-سۋ ءىشىپ، شامالاپ تىلدەسىپ، ءبىر اۋقىمدا جۇمىس بولمەسىنە وتكەن. ۇستەل ۇستىندەگى ۇيىلگەن قاعازدى كورگەندە جۇرەگى ازداپ كوتەرىلگەندەي بولدى. «نەلىكتەن بۇلاي؟» دەپ ويلادى، ىشتەي تىكسىنگەن، ارتىنشا ۇمىتىپ ۇلگەردى.
ۇستەلىنە كەلىپ، جاۋار بۇلتتاي ءتونىپ، ءبىرازىراق ءتۇيىلىپ وتىرىپ قالدى. «ءومىر بويعى جازعاندارىمنىڭ مارجانى» دەپ ويلادى. «وسى مارجاندى جارىق ەتكىزىپ كىتاپ قىپ شىعارىپ، وقىرمانمەن قايتا ءبىر بەتتەسەر بولسام - ارمانسىزبىن!..» كىسى ويىنا نە بولسا سول كەلەتىنى نەسى!
«دون-كيحوت»، «جاعىلعان قولجازبا»، «ەسىكتىڭ كورول ليرى» جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلى سىڭگەن كوڭىل قاياۋى، پەندەشىلىك سىرى، دوس-جارانعا ارناعان ۇلى ۋايىمى. دەستەلەنىپ قۇيىلىپ ءبىر-ءبىر اڭگىمەگە اينالىپ قاعاز بەتىنە ءتۇسىپتى. قولى قالتىراپ قولجازبانىڭ ۇستىنەن اقىرىن سيپادى. ساۋساعىنىڭ جىلى تابى وتكەن ءاپپاق قاعاز كادۋىلگى جان بىتكەندەي قالتىرادى قاعازدىڭ شەتى قايرىلدى... شىندىعى مول - ءشۇباسىز ءسوز جانارىن جۇمسا-اق قاعاز بەتىنەن جان بىتكەندەي ءتىرىلىپ، كوتەرىلىپ كوز الدىنا قالقىپ تۇرىپ الادى. مۇنىسى نەسى دەپ ويلادى.
زايىبى سوڭىنان ىلەسە ەنىپ يىعىنا جىلى جەڭسىزىن جاپتى. جەڭىل ءازىل جۇگىرتتى.
- ءوز جازعانىڭنان ءوزىڭ ۇركىپ تۇرمىسىڭ؟ - دەدى.
- ۇركىپ نەعىلام. ايتسە دە وسىلاردى اپتيەكتەي عىپ جارىققا شىعارۋدىڭ جولىن ويلايمىن.
- مينيسترلىكتەگى باسپا مامانىنا جولىققانىڭ ءجون بولار. مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىقسا ەل-ەلگە تارايدى.
ءجون ءسوز وسى ەكەن دەپ... جاقسىلىققا - تىلەكشى، جارىق كورەر دۇنيەگە - دەمەۋشى ىزدەپ، ەرتەسىنە... ەرتەسىنە ەمەس-اۋ... سىرقاتىنان سىلىنىپ تۇرىپ، اياعىنا مىنگەن اپتانىڭ اياعىندا قالانىڭ سول قاباعىنداعى مينيسترلىك ۇيىنە اياڭداپ كەلگەن. كوڭىلى كۇپتى.
قابىرعالى بيىك ءۇيدىڭ استى-ءۇستى اياق الىپ جۇرگىسىز. جىلتىراپ كيىنگەن، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي جاس ماماندار قاعىپ كەتە جازدايدى. ۇستىنەن ءيىسسۋلى جىلى لەپ ەسەدى. ليفتىمەن كوتەرىلىپ كەلە جاتىپ باياعى الماتىدا، وسى مينيستىرلىكتە ىستەگەن جاستىق جىلدارى ەسىنە ورالدى. وي-حو-و-وي دۇنيە دەسەڭشى!
اسىلمۇرات ول كەزدە جاس. ليفت توقتاپ قالسا ۋاقىت وزدىرماي، ءبىرىنشى قاباتتان - اسپانمەن بوي سالىپ تالاسقان بەسىنشى قاباتقا جۇگىرىپ شىعاتىن. بۇيرەك بەت، ءتوسى تومپايعان بيكەش كورسە مويىن تامىرىن ۇزە بۇرىلىپ قارايتىن. جاناسىپ كەتسە-اق: «مولدىرەگەن كوزىڭ كول ىسپەتتى، تەرەڭىنە سۇڭگىپ شىقسام تۇنشىعىپ قالارمىن»، - دەپ ءازىل تاستايتىن. ادەمى بيكەش ازىلىنە ءازىل قايتارسا-اق جانىنا جەتىپ باراتىن. ىستىق لەبىمەن ورتەپ جىبەرەردەي بولىپ: «تىلدەسەيىكشى!» - دەيتىن. «ءبىر كۇنگىدەي بولماي وتە شىعاتىن ءومىردى گۇلدەندىرىپ جۇرەيىكشى!..» «مەيلىڭىز ءبىلسىن»، - دەيتىن ءورت شارپىعان بيكەش جىگىتتىڭ وپەكتەۋىنە شىداپ تۇرا الماي، بەت ءجۇزى بال-بۇل جانىپ...
ەندى مىنە، بوي-باسىنان قىزۋ ازايعان، كۇنشۋاققا ءبۇيىرىن قىزدىرعان، كەش شىعىپ، ەرتە باتىپ، ايدالادا اڭىلجىعان ايعا ۇقساپ ماڭايىنا سالقىن ساۋلە شاشىپ، تىق-تىق باسىپ كەلە جاتقانى.
باسپا ءبولىمىنىڭ باستىعى - قولجازبانىڭ قىزىعىنان گورى باسپاحانا، ستانوك شىجىعىن كوبىرەك وقىپ-توقىعان ينجەنەر باسپاگەر ەكەن. مۇنىڭ ايتقان ءۋاجدى ءسوزىن سالقىن قاباق، سىڭار ەزۋلەپ تىڭدادى. الدەن ۋاقىتتا ءنان ۇستەلگە ەڭسەسىن سالىپ جىبەرىپ، قوس قولىمەن باسىن قارماي ۇستاپ شەلەكشە شايقادى. جانارىندا ءۇنسىز ۇرەي.
- اعاسى، جوعارىدا وتىرعان باس مامان تۇرارعا بارساڭىز جولىڭىز بولاتىن ەدى. كورىپ تۇرسىز با، - دەپ قابىرعانى تۇتاس العان ۇلكەن شكافتى ۇرەيلەنە نۇسقاپ، - ءىشى تولعان قولجازبا، كەمى ون بەس رومان جاتىر، داستان، ولەڭ دەيسىز بە، قۇشاق-قۇشاق!.. تويس، پاپكى-پاپكى!.. تىزىمگە سىيمايدى، اكەلىپ جاتىر... اكەلىپ جاتىر... قايدا سىيعىزارىمىزدى بىلمەيمىز. كەشە مۇنايشى زەينەتكەر اعامىز ون توم ەستەلىك جازىپتى، وڭگەرىپ جەتكىزدى وسىندا، ۋىلدىرىعى قۇرىسىن، ءا!.. شكافتىڭ قاقپاعىن قاۋساتىپ كەتتى. اباقتىدان شىققان بيزنەسمەن قىرىق ءبىر داستان جازىپتى، كىتاپ قىپ شىعارماساڭدار ورتەنىپ ولەم دەپ ءبىر كانيستر بەنزين الا كىرىپتى!... قىزىل جاعالى شاقىرىپ ازەر قۇتىلدىق. ءبىراز قولجازبانى ولشەپ، ەكشەپ، تەڭدەپ الماتىعا جونەلتتىك... - باسپا ءبولىمىنىڭ باستىعى كەنەت ساپ تيىلدى.
تۇرەگەلىپ، ەڭكەيىپ كەلىپ اسىلمۇراتتىڭ قۇلاعىنا ەرنىن تاقاپ سىبىر ەتتى.
- اعاسى، سەنەسىز بە؟ تۇسىمدە، تويس، تاڭعا جۋىق وبلىستىڭ ءبىر اكىمى: «دۇنيەدە جوق ەستەلىك جازعام، كىتاپ قىپ نەعىپ شىعارمايسىڭ؟» - دەپ مىنا ءىنىڭىزدى جىعىپ ساپ تۇنشىقتىرىپ جاتىر. جۇرەگىم ويناپ ءولىپ كەتەر مە ەدىم، وڭ بولعاندا ايەلىم وياتىپ جىبەردى. ويپىرماي، وسى مەنىڭ اجالىم قولجازبادان بولاتىن شىعار. قايدا بۇرىلىپ قاراسام - رومان، بۇرقىراعان داستان، دراما، ولەڭ، بىلاي بۇرساڭ - اۆتور بۋىندىرادى، بىلاي بۇرساڭ - باسپاحانا ستانوگى سىنادى. اعاتاي، ايتىڭىزشى! بۇ كۇنگىنىڭ ادامدارى بار شارۋانى بىلاي ىسىرىپ قويىپ شەتىنەن جازۋشى بوپ كەتكەن بە، ايتىڭىزشى!..
ءبولىم باستىعىنىڭ جان داۋىسىن ەستىگەن اسىلمۇراتتىڭ ورەكپىپ كەلگەن كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. قارسى بەتتەگى اينادان كوردى - ءوڭى جۋعان شۇبەرەكتەي بوزارىپ، ورىنان تۇرىپ، سۇيرەتىلىپ ەسىككە بەتتەدى.
الگى جىگىتتىڭ جازۋشى، جازۋشى دەگەن ءسوزى قۇلاعىنا زىڭ-زىڭ جاڭعىرىپ كوپكە دەيىن باسىلىپ بولمادى. ليفتىدە بادەندى بيكەشتىڭ جۇمساق بوكسەسىنە سۇيكەندى، الدەكىمنىڭ اياعىن ەزدى، الدەكىمنەن شىعار ەسىكتى سۇراپ ءبىراز اينالدى، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ، جۇرەگى كوتەرىلىپ، ون ەكى قاباتتىق زاۋلىم ۇيدەن شىققاندا «ۋه» دەپ ەسىن ءبىر-اق جيدى. ازىناپ سوققان جەلگە كەۋدەسىن توسەدى. سۋىق جەل جەيدەسىنەن ءوتىپ جۇرەگىنە جەتكەندەي سەزىلدى. «ۋه، جان-اي، قالاي عانا شىر ەتىپ شىعىپ كەتپەي شىداپ ءجۇر ەكەنسىڭ!»
قايتپەك كەرەك؟
اسىلمۇراتتىڭ بالا جاستان سۇيەگىنە سىڭگەن مىنەزى: ويىنا الىپ، مەجەلەگەن شارۋانىڭ ۇشتىعىنا جەتپەي تىنبايدى. جەتپەسە دە جەتىپ جىعىلادى. قاشان ىسكە اسىرعانشا الاڭداپ، الاقۇيىن مىنەزگە تۇسەدى. بۇگىن دە سول ادەتىنە باستى.
قازان ايىنىڭ قىل ورتاسى، تاڭ مامىراجاي، شىرايلانىپ اتتى. اسپان استى جۋعان شۇبەرەكتەي كىرسىز. كۇز ايىندا ارقا كۇنىنىڭ ماۋجىراپ، شۋاقتانىپ، ماي ەرىتكەندەي ەلجىرەپ جىلى ۇشىراۋى سيرەك. كوشە جيەگىندەگى اق قايىڭ ۇيقى قۇشاعىندا شومعان كىسىشە مۇلگيدى.
دارىن - تابيعاتقا تارتا تۋۋ. بۇگىنگى تاڭنىڭ عاجايىپتانا اتۋى اسىلمۇراتتىڭ بويىنا كۇش دارىتتى. بۇرناعى كۇنگى قولجازباسىن كوتەرىپ مينيسترلىككە، مارتەبەلى شەنەۋنىكتى جاعالاپ شىققانداعى كوڭىلىنىڭ - تاسپەن باستىرعانداي جامان جاسىعانى، قاراداي قورلانعانى جادىنان جۋىلىپ، كۇننىڭ شۋاعىنا ماڭدايىن توسەپ ءبىرازىراق وتىرعان سوڭ-اق يىعى كوتەرىلىپ، ارقالانىپ شىعا كەلدى. بويىنا توسىن كۇش قۇيىلدى. ۇستەل ۇستىندە ءۇيىلىپ جاتقان قولجازباسىن قايىرا جيناپ، قاتتاپ، اسپەتتەپ، پاپكىگە سالدى. جىلدام كيىنىپ، پاپكىنى قولىنا الدى. ۇلكەن شارۋاعا تاۋەكەل ەتكەن سىڭايلى. زايىبى ءۇستى-باسىن تاعى ءبىر شولىپ، اۋىزعى بولمەدە گالستۋگىن تۇزەپ، ءاتىرىن سەۋىپ، اياق كيىمىنىڭ باۋىن بايلاپ ەسىك الدىنا دەيىن شىعارىپ سالدى. يىقتانىپ كەلىپ ەكى بۇكتەلىپ جۇيرىگىنە وتىردى.
باسپانىڭ ءبارى جەكەمەنشىك. مەكتەپ وقۋلىعىن تاپسىرىسپەن شىعاراتىن مەملەكەت يەلىگىندە قالعان - جالعىز باسپا الماتىدا. وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدار باسىندا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ەلدىڭ قايىرشىنىڭ قالتاسىنداي سىڭىرىنە ىلىنگەن تاقۇل-تۇقىل ءال-اۋقاتىن قايتسە كوتەرەمىز دەسىپ جانتالاسىپ جاتقاندا - جاڭاشىل، باسى قايناپ تۇرعان قازان دەگەن جاناما ەسىم جاماعان ۇكىمەت ۇيىندەگى باس مامان - ەسىمى تۇرار، اۋەل باستا مەملەكەت موينىنداعى ونشاقتى باسپانى جەكەشەلەندىرۋدى ويلادى، لاۋازىمدى كىسىلەرمەن اقىلداستى. پرەزيدەنتتىڭ رۇقساتىن الدى. باسپا يەلەرىن جيناپ، اعىنان جارىلدى.
- الىڭدار! بايىڭدار! تىربانىپ شارۋا جاساپ، ايتەۋىر مەملەكەت بيۋدجەتىنە الاقان جايىپ اقشا سۇراماڭدار. ءوز بەتتەرىڭشە تاپسىرىس الىپ، ءوز بەتتەرىڭشە كۇنەلتىڭدەر!
ديرەكتورلار سۇمدىق قۋاندى.
- مىناۋ نە دەگەن باتپان قۇيرىق، ايدالادا جاتقان قۇيرىق! ۇستىمىزدەگى باسپا ءۇيى، يەلەنىپ وتىرعان التى-جەتى بولمە، ىعىسقان ۇستەل، قۇرال-جابدىق، كومپيۋتەر، استىمىزداعى ءبىر-ءبىر كولىك جەكەشەگە بەرىلەدى مە، باس مامان مىرزا. جارىق، سۋ، جىلۋعا تولەپ كەلگەن جالگەرلىك اقىمىزدى نەعىلامىز، باس مامان مىرزا!
- وتىرعان ورىندارىڭدا ىرعاي بوپ وتىرا بەرەسىڭدەر. جالعىز-اق ارەندا اقى تولەيسىڭدەر، ال الگى قۇرال-جابدىق، ەسكى كومپيۋتەر، سىنىق ۇستەل، ءبىر-ءبىر جەڭىل ماشينەنى «مورالدىك ەسكىرگەن» دەپ مەملەكەت ەسەبىنەن شىعارامىز. باس-باسىڭا جەكە وتاۋ تىگەسىڭدەر.
مىنا سوزدى ەستىگەن كوگەن كوز باسپا يەلەرى، جاس باسپاگەر اۋلەتى ولگەن اكەلەرى ءتىرىلىپ كەلگەندەي قۋانىستى. ويدا جوق اس تا توك مايشەلپەككە كوڭىلى بوساپ جىلاپ جىبەرگەندەر دە بولدى. دۇنيە شىركىن كوزدىڭ جاسىنان ىستىق ەكەنىن سوندا سەزىندى ءبىرازى.
باس مامان ويلاعان: باسپالاردىڭ بارشاسىن ءوستىپ سپيسايت قىلىپ، جەكەشەلەندىرىپ جىبەرسەك كاپيتاليستىك رىنوك جاعدايىنا جىلدام بەيىمدەلەمىز دەپ. قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش. مەملەكەت يىعىنداعى جۇك جەڭىلدەيدى، بيۋدجەتكە قول جايۋ ازايادى. اركىم شاما-شارقىنشا، ءوز بەتىنشە تىرمىسىپ كۇن كورەدى دەپ دامەلەنگەن. دۇنيە دوڭگەلەك. الگى كوگەن كوز باسپا ديرەكتورلارى ءبىر-ءبىر باسپاعا يە بولىپ، بۇرىنعى باسپا ەسەبىندەگى جيهاز، كومپيۋتەر، قۇرال-جابدىق، كەڭسە تاۋارىن بولماشى ماردىمسىز قارجىعا جاتقىزىپ، شەتەلدەگىدەي ءبىر كۇندە الشاڭ باسىپ، شەكەسىنەن قاراپ بايىپ شىعا كەلدى. جازۋشى پاقىرعا جۇرە سالەم بەرەتىندى شىعاردى. «ءيىنى كەلسە - كورەرمىز... دەمەۋشىدەن قارجى تۇسىرسەڭ - باسىپ بەرەرمىز...» دەپ ەرىن ۇشىمەن تىلدەسەتىن مىنەز جامادى. بەۋ، دۇنيە دەگەن!
باس مامان ايپارا كەڭ كابينەتى ارلى-بەرلى ۇزاق كەزدى. بۇيىرسا - باسپا، باسپاحانا، كىتاپ قويماسى، كىتاپ بازاسى دەگەندى تانىس-تۋىسقا ۇلەستىرىپ از ۋاقىتتا سوسياليستىك ورتاق مۇددەدەن - كاپتاليستىك رىنوك كەڭىستىگىنە دىڭ قويىپ وتە شىقتىق، نارىققا توپ ەتە تۇستىك. وزگە سالانىڭ قايراتكەرلەرى: «جاندى نەعىلامىز!.. مالدى نەعىلامىز!..» دەپ سوسياليزمنىڭ شىرماۋىنان تۇرتىنەكتەپ شىعا الماي جۇرگەندە - مىنا بىزدەر رىنوك جاعدايىنا ءوتىپ ۇلگەردىك! ارتىنىڭ قايىرىن بەرسىن!..» دەپ الاقانىن ىسقىلاپ، تاناۋىنىڭ استىنان مىرس-مىرس كۇلگەن. ىشتەي تاسىپ قۋانعان ەدى.
جۇرە-بارا ءومىر تۇيىتكىلى باس مامان ويلاعاننان مۇلدە بوتەن پوليۋستەن شىقتى. وزگە قىرىنان كورىنىس تاپتى.
كوڭىلدەگى كورىكتى ويدى - بازارداعى نارىق بۇزدى. مينيسترلىك جىل باسىندا ەل-ەلدىڭ كىتاپقا سۇرانىسىن ەسەپكە الىپ، مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا ءتۇزىپ، ارنايى قارجى ءبولىپ، تەندەر وتكىزەدى. تەندەرگە ارناپ بيۋدجەت ەسەبىنەن قوماقتى اقشا شىعادى. ساراپشىلار باس قوسقان تەندەر - القالى ءماجىلىس وتەتىن كۇنى... ءماجىلىس زالىنىڭ الدىندا... باياعى كوگەن كوز ديرەكتورلار ىزعىپ ءجۇر-اي. بەينە قانسونارعا شىققان، كوزىنە ىلىككەندى قاعىپ تۇسەتىن كانىگى اڭشى سەكىلدى. باس مامان تاڭعالادى.
- اۋ، نەعىپ جۇرسىڭدەر؟
- تەندەرگە قاتىناسىپ، «مادەني مۇراسى بار»، «وتىرار كىتاپحاناسى بار»، «بابالار ءسوزى بار»، مەملەكەت ەسەبىنەن مۇشە سىباعا الىپ، تاپسىرىس لوتىن وزىمىزگە بۇرىپ قارجى الساق دەيمىز، تۇرار اعا!
- رىنوك جاعدايىندا ءوز بەتىمىزشە كۇنەلتەمىز، بيۋدجەتكە قول جايمايمىز دەگەندەرىڭ قايدا؟ وزدەرىڭشە قيمىلداساڭدار قاراڭ قالا ما؟
كوگەن كوز باسپا يەلەرى موينىن تومەن سالىپ كۇمىلجيدى. جانارىمەن جەر شۇقيدى، باستارى بىلق-سىلق، جاس كاپيتاليستەردىڭ يىعى پاسەڭ.
تەندەر ساراپشىلارىنىڭ الدىن تۇرىپ، امال عىپ تاپسىرىس الۋدىڭ جولىن ويلاپ كەسكەستەيدى، كولدەنەڭ سوزگە اۋەس.
- اۋ، جاس كاپيتاليست مىرزالار، تىڭنان ءورىس ىزدەپ، قارجى كوزىن تاۋىپ بايىپ شىعا كەلمەيسىڭدەر مە؟
- قارجىسى بار-اۋ دەگەن بىرەن-ساران اۆتوردى جەپ بىتىردىك. كولىك توزدى، كومپيۋتەر قيرادى، امال عىپ جان باعۋدىڭ جالعىز جولى - بيۋدجەتتەن قوماقتى تاپسىرىس الۋ، باس مامان مىرزا!
مىنا ءسوزدى ەستىگەن باس مامان باياعىدا... وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدار باسىندا... الدى-ارتىنا قاراماي اۋەلى جازۋشىلاردى رىنوكقا بەيىمدەپ الماي، اسىعىستاۋ قيمىل جاساعانىن ەندى ءبىلدى. ەڭ اۋەلى اقپاراتتى ەمەس، ءومىردىڭ ءوزىن رىنوكقا كوشىرگەن لازىم ەكەن. ارتىق جاسايمىن دەپ، باسپا، باسپاحانا قۇرىلىمىن وڭباستاي كۇيرەتىپ الىپتى. كوكالا مۇزعا وتىرىپ، بارماعىن ءۇسىتىپتى. مىناۋ نە ەندى؟ «وزدەرىڭشە مال تابىڭدار، جان باعىڭدار» دەپ مەملەكەتتىڭ باسپا ءۇيىن، ابزەل جابدىعىن، قىرۋار كومپيۋتەر، كەڭسە، جيهاز مۇلىگىن سوقىر تيىنعا، مۇلدە ارزانعا بەرىپ-بەرىپ جىبەرىپ ەدى. ءوز بەتتەرىنشە ارەكەت جاساپ، بيۋدجەتكە قول جايىپ، كوز ساتقاندى قويار، قىرۋار قارجى ۇنەمدەلەر دەپ بولجاعان بولاتىن. جەكەشەلەندىرۋ جىلدام جۇرسە - كاپيتاليستتىك رىنوك الەمىنە جىلدام جەتەمىز، بەتىمىزشە بايىپ شىعا كەلەمىز دەپ دامەلەنگەن. ىشتەي ءتاۋبالاعان كۇندەر ەدى ول-داعى!
باس مامان - قازاعىم دەسە باسىن بالتا استىنا ويلانباي قوياتىن، ۇلتىنىڭ جوقشىسى ەدى.تاۋەلسىزدىك العالى باقىتتان باسى اينالىپ، دۇنيە جيۋ، باس قۇراۋ، وتباسىنىڭ وتىن ورەلى جاندىرۋ دەگەندى مۇلدە ۇمىتىپ، مەملەكەت اتتى ۇلكەن ماشينەنىڭ مىقتى تەگەرشىگىنە، بەلتەمىرىنە اينالىپ، اق ءجۇرىپ، ادال جۇگىنىپ ىستەيتىن تاۋەكەلدىڭ ادامىنا اينالدى. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ءبىر ۇشىراسقاندا: امانبىسىڭ، بەلتەمىرىم! دەپ مەرەيىن ءوسىرىپ تاستاعانى ەسىندە. جان-تانىڭمەن بەرىلمەي كور ەندى!
ۇشى-قيىرىنا كوز جەتپەيتىن، ءبىرىن تۇزەسەڭ، كەلەسىسى قيساياتىن قيىن ءومىردىڭ ۇدەسىنەن شىعا الماي شارشايسىڭ.
ەندى قاراسا... باياعى ويباي - سول ويباي! باياعى گوي-گوي - سول گوي-گوي. مەملەكەت قالتاسىنا قول جايىپ، «بىزگە پالەن دەگەن تاپسىرىس بەرىڭىز!.. تۇگەن دەگەن لوتتى بۇيىرتىڭىز!.. بەرىڭىز!.. تاپسىرىڭىز... بۇرىڭىز... ءتىرىلتىڭىز... ىڭعايىن تابىڭىز...» دەپ ىعىسىپ جۇرگەن كوگەن كوز كىلەڭ. ءبىر كۇننىڭ ىشىندە بايىپ شىعا كەلگەندەر مەن جۇرە سالەم بەرەتىن وسىلار. ءالى باياعى بيۋدجەت موينىنان تۇسپەگەن سۇلىككە ۇقسايدى.
وسىنى ويلاعان باس مامان بارماعىن تىستەپ، تەندەر كەزىندە باسپاگەردىڭ توبەسىن كورگەننەن قىر اسىپ بەزىپ جوعالعىسى كەلەدى.
الدا عانا، ءتاڭىر شەبەر-اي! بۇ نەعىلعان ارتىمەن ۇشقان شابان ۇيرەك... اقساق قوي سەكىلدى ماڭىراعان ماردىمسىز كەزەڭ دەسەڭشى! جەكەشەلەنسەك، جەكە بولساق، ءوز بەتىمىزشە تىرلىك جاساساق - نارىققا لايىق ءومىر سۇرەمىز، بايىپ شىعا كەلەمىز دەگەن كوسەم كىسىلەر ەمەس پە ەدى!
ۇكىمەت ۇيىندەگى باس مامان قان-ءسولىن ىشىنە تارتىپ، بوزارىپ، نان ۇستەلگە ەكى ءيىنىن سالىپ جىبەرىپ، وي ىشىنەن وي تەرەدى. قىرشي تىستەگەن بارماعى سىزداپ اۋىردى، سىزدىقتاپ قان شىقتى. بارماق باسىنان اق قاعازعا قىزىل قان تىرس-تىرس تامدى.
اسىعىپ جەتكەن جازۋشى وسى مەزەت ەسىگىن تىقىلداتتى.
تۇرار ەڭسەسىن جيىپ، باسىن كوتەرىپ، ەمپەڭدەپ ەنىپ كەلە جاتقان كوزتانىس، جاسامىس جازۋشىنى كورىپ كىرپىدەي جيىرىلدى. سالەمىن سالقىن عانا، ەلەۋسىز الدى. قارسىداعى ۇلكەن ۇستەلگە، جاعالاي قويىلعان ورىندىققا وتىرعالى ويىسا بەرگەن جازۋشىعا: «مۇندا ءجۇرىڭىز!» - دەدى. ات شاپتىرىم كەڭ بولمەنىڭ تورىنەن تۇرەگەلىپ، ەسىك الدىنا قويىلعان جەكە ۇستەل جيەگىنە قۇيرىق باستى. «مۇندا وتىرىڭىز!» - دەدى. ۇكىمەتتىڭ باس مامانى تۇرار داعاراداي كەڭ بولمەسىنە باياعىدان ەكى ۇستەل قويعىزاتىن. ءبىرى-ەسىككە تاقاۋ، قيعاش؛ ەكىنشىسى - ايپارا ءتوردىڭ باسىندا، ءوزىنىڭ جازۋ ۇستەلىنە جاپسارلاس قويىلعان ۇستەل. ادەتتە ءسوزى ماڭىزدى، ءوزى ماڭىزدى كىسى كەلسە - توردەگى ۇستەلگە شاقىرىپ، ءوزى اينالىپ كەلىپ، قارسىلاسىپ وتىرىپ قابىلدايدى. ەلەۋسىزدەۋ ەسكەرۋسىز كىسىنى ەسىك الدىنا قويعان ۇستەلگە اكەپ، تىزە بۇگىپ تىڭدايدى. ماسەلەنىڭ شەشىلۋى دە تىزە بۇككەن ۇستەلىنە بايلانىستى. ەسىك الدىنداعى ۇستەلدە قۇلاققا قىستىرىلعان ءسوز، ءيا ماسەلە سيىرقۇيىمشاقتانىپ - ارتى قويبولدى بولىپ سۇيىلىپ تىنادى؛ توردەگى ۇستەلدە تىڭدالعان جايىت - ءمىنسىز ورىندالادى.
باس ماماننىڭ ىشكى سىرىنا ۇڭىلگەن جازۋشى اعايىن جوق. ۇسىنعان جەرىنە تىزە بۇكتى، كەلگەن شارۋاسىن جىلدام، سۇبەلى سەمىز سوزبەن بايانداپ شىقتى.
- شىققان كىتابىم از ەدى، جانە بىرەۋى قوسىلسىن دەمەيمىن؛ قالاماقىدان دامەتپەيمىن؛ جىلدار بويعى جيناعان شەبەرلىك مەكتەبىم تۇتاس تۇزىلگەن، ءسوز كيەسى كوتەرگەن - سارى التىنداي ساقتاپ كەلگەن جاۋهار اڭگىمەلەرىم ەدى. عىلىمي تۇسىنىكتەمەسى، العى ءسوزى، سوڭعى ءسوزى جازىلىپ ازىرلەندى. ەل-ەلدەگى كىتابىما سۋساپ وتىرعان وقىرماننىڭ قولىنا ءتيسىن، مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن اپتيەكتەي عىپ شىعارىپ بەر! جازۋشى اعاڭنان جاقسىلىعىڭدى اياما، اللا رازى بولسىن - وزىمنەن قايتپاسا - ءسوز تۇسىنەر كەلەر ۇرپاقتان قايتادى، قالقام!
ۇكىمەت ۇيىندەگى ەسىمىنەن ات ۇرىككەندەي باس مامان ۇكىشە ءۇرپيىپ كوپ وتىردى. بولمە ىشىندە شىبىن ىزىڭى ەستىلەردەي ءتىلسىم تىنىشتىق ۇيىدى.
- ءتىرى ءسوز، ءولى ءسوز دەگەن بولادى ما، اعاسى؟
اسىلمۇرات وقىس ساۋالدان تىكسىنىپ قالدى.
- نەگە بولماسىن. دۇنيە تىرشىلىگىن كوزگە ەلەستەتىپ كەلتىرەردەي بوياۋلى، سۋرەتتى ءتىل - ءتىرى ءسوز-داعى، وسى قازىرگىدەي اجىك-كۇجىك اۋىزەكى تىلدەسۋ - ءولى ءسوز بولادى، قالقام.
بايقاماي شوق باسىپ العانىن كەش ءتۇسىندى.
ۇكىمەتتىڭ باس مامانى مىرس ەتىپ باسىن شايقادى. ەزۋىنە سۋىق مىسقىل ءۇيىردى.
- وسى تىلدەسۋىمىز انشەيىن عانا اجىك-كۇجىك ءولى ءسوز بولعانى ما، اقساقال.
- مۇنى ادەبيەتتە تىلدەسۋ ديالوگى، ءسوز ساپتاسۋ دەيدى. مۇنسىز ءومىر جوق، ارينە. تىرشىلىكتە اۋىزەكى تۇسىنىسۋگە كوبىنە ەسىمدىك، ەسىمشە، وداعاي، قاراتپا سوزدەر قولدانىلادى. ال كوكەيدە تۇنعان ۋىز وي، مازمۇندى اڭگىمە - بەينەلى، بوياۋلى تىلدە عانا قۇلپىرادى.
- سوندا باياعىدان بەرگى تىلدەسىپ وتىرعانىمىز جاي انشەيىن اجىك-كۇجىك... وداعاي... ەسىمشە... ەسكەرۋسىز بىردەمە بولعانى ما، اقساقال؟
اسىلمۇرات ۇكىمەتتىڭ قارقاراداي عىپ بەتكە ۇستاعان باس مامانىن تۇسىنۋدەن قالدى. باسىن شايقادى. باس مامان كەكەسىنگە كەتتى.
- مەن ءۇشىن تاسقا باسىلعاننىڭ ءبارى - كىتاپ. كىتاپ جازعاننىڭ بارشاسى - جازۋشى. وسى كۇنى پالەنشە زەينەتكەر ەستەلىك جازىپتى، تۇگەنشە اكىم قولجازبا باسقىزىپتى، مۇنايشى مۇناي تاريحىن بايانداپتى... تاريحشى اتا-باباسىنىڭ شەجىرەسىن تارقاتىپتى... مۇنىڭ ءبارى سابان انشەيىن دەگەنىڭ قۇلاعىما سىڭبەيدى. مىسالى ءوزىم ەكولوگيا جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ ءمينيسترىنىڭ داڭعىل ساياساتىن، كورەگەندىگىن تارقاتىپ ۇلكەن مونوگرافيا اياقتادىم، تاقاۋدا كىتاپ بولىپ شىعادى. سىزدىڭشە، پرەمەر-ءمينيستردىڭ جۇرگىزىپ جاتقان جوتالى ىستەرى ءولى سوزبەن جازىلعان اجىك-كۇجىكتىڭ اڭگىمەسى بولعانى ما؟ قالاي ويلايسىز؟
- قالقام، كوڭىلىڭە كەلمەسىن، سەنىڭ جازىپ جۇرگەنىڭ ساياساتكەرلىك شولۋ، قورعاعالى جۇرگەن دوكتورلىق ديسسەرتاسيا. بۇل ەندى ادەبيەت، ونەر ەمەس، كۇندەلىكتى ءىس-قيمىلدىڭ ءالاۋلايى.
ۇكىمەتتىڭ باس مامانى سونا شاققانداي اشۋلانىپ، قىزارا ءبورتىپ تۇرىپ كەتتى. توردەگى ءنان ۇستەلىنە بەتتەدى.
- بارىڭىز، - دەپ شۇعىل سوڭىنا بۇرىلدى، - قالا شەتىندە تاقاۋدا اشىلعان «سونار» دەگەن باسپا بار، ديرەكتورى بويجەتكەن قىز بالا، تەلەفون سوعىپ قويامىن، قولجازباڭىزدى سوعان وتكىزىڭىز!
- مەملەكەتتىك تاپسىرىس جايىن شەشىپ بەرسەڭ. قالتامدى قاعىپ، دەمەۋشى تاۋىپ بىرەر كىتاپتى ءوزىم دە باستىرا الامىن. مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىقسا - وبلىس كىتاپحانالارىنا تۇگەل تاراپ، وقىرماننىڭ قولىنا تيەر دەگەن دامەمەن كەلگەن ەدىم.
- كورەمىز، سويلەسەرمىز، - دەدى دە تۇرار «وسىمەن ءسوز تامام» دەگەن كىسىشە، توردەگى ورنىنا جايعاسىپ، شالت بۇرىلىپ، بۇيىرىندەگى تەلەفونعا جارماسىپ، الدەكىمدەرمەن سويلەسە باستادى.
اسىلمۇرات پاپكىسىن سۇيرەتىپ بولمەدەن شىعىپ جونەلدى.
كوشەگە شىقتى. جادىراپ كەلگەن كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. كوك ءجۇزىن بۇلت تورلاي باستاپتى. ۇكىمەتتىڭ بەتكە ۇستاعان باس مامانى تۇراردىڭ ءسوزى الگى، ول ءۇشىن تاسقا باسىلعاننىڭ ءبارى - كىتاپ، قامپيتىپ كىتاپ شىعارعاننىڭ كۇللىسى - جازۋشى. ءسوز بولعانىڭا! الگى سىلتەگەن «سونارىنا» بارسام با، بارماسام با، وكشە ىزىممەن سۇيەگىمدى سۇيرەتىپ ۇيىمە قايتسام با دەپ، ءبىراز ويلانىپ جەلى ازىناعان كوشەدە ارلى-بەرلى كوپ اينالىپ ءجۇرىپ الدى. بالتىرىنىڭ ءسىڭىرى تارتىلدى.
ەرتەسىنە. ەرتەسىنە ەمەس-اۋ... ءۇش كۇن وتە باياعى جيناپ-تەرگەن قولجازباسىن ءنان پاپكىگە سىقاي سالىپ، سىپتىعىرداي كيىنىپ، «سونار» باسپاسىنا جول الدى. كوپ شيىرلاپ، جەڭىل جۇيرىگىن قيقالاقتاتىپ، سۇراۋ سالىپ ءجۇرىپ «سوناردى» ازەر تاپتى.
قالانىڭ تەرىستىك بەتىندەگى شۇيكەدەي عانا شاعىن ءۇي، شاڭحاي بازارىنىڭ ىرگەسىندە؛ قۇلاپ قالماسىن دەپ شاعىن ءۇيدىڭ ءار تۇسىنان اعاش تىرەۋىش تىرەپ قويىپتى. بۇيىرىنەن «ءۇي ساتىلادى» دەگەن حابارلاندىرۋ وقىدى. «وي، ءپالى-اي، بۇل دا ءبىر كەنەۋى كەتكەن باسپا بولدى عوي» دەپ، سىقىرلاعان ەسىگىن يتەرىپ اشىپ، ەكى بۇكتەلىپ ەڭكەيىپ اۋىزعى ۇيگە ەندى. تاستاي قاراڭعى. تۇرتىنەكتەپ ءجۇرىپ تورگى بولمەگە ءوتتى. بولمەنىڭ ماڭدايشاسىنا التىن ارىپپەن «ديرەكتور» دەپ جازىپ قويىپتى. حاتشى قىز تۇرەگەلىپ، ەسىك اشىپ ىشكە وتكىزدى. قاراكولەڭكەگە كوزى ۇيرەنبەي، اينالشىقتاپ كىدىرىپ قالدى.
بولمە تورىندە ۇلكەن ۇستەل، ۇستەل جيەگىندە اينالما كرەسلودا اينالىپ وتىرعان، كوزى جىلتىراعان توماشاداي قاراتورى بويجەتكەن تۇرەگەلىپ سىپايى سالەمدەستى. ۇكىمەت ۇيىندەگى باس ماماننىڭ سىلتەگەن «بويجەتكەن قىز بالاسى» وسى بولدى ءسىرا، دەپ ويلاعان. ۇسىنعان ورىندىققا وتىردى. كەلگەن شارۋاسىن بايانداي باستاعان ەدى.
- بىلەم، -دەدى كوزى جىلتىراعان قاراتورى قىز، - باس مامان تۇرار اعا تەلەفون شالعان.
- بىلسەڭ - پالەن كىتاپ جازعان، بۇل كۇندە كلاسسيك اتالعان اسىلمۇرات ەسىمدى اعاڭىز مەن بولام! مىنا وڭگەرىپ جۇرگەن قولجازبام... - دەپ اڭگىمەسىن باستاي بەرگەنى سول ەدى... و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى!.. ۇرشىقتاي ۇيىرىلگەن قاراتورى بويجەتكەن ورنىنان تۇرەگەلىپ كەلىپ، ورىندىعىن جانىنا تاقاستىرىپ، ءداپ بۇيىرىنە تىزە بۇكتى.
بالانىڭ باسىنداي تىزەسى جالاڭاشتاندى. دجينسي يۋبكاسى تىرسىل قاعىپ جىرتىلۋدىڭ از-اق الدىندا. ومىراۋ ويىعىنان ءۇپ-ۇلكەن قوس انارى مەن مۇندالاپ جانارىن ماگنيتشە تارتادى. جالما-جان جاساۋراعان كوزىن تارتىپ اپ، پاپكىسىن اشىپ، ىشىنەن قولجازباسىن سۋىردى، ۇستەل ۇستىنە بۇرقىراتىپ جايىپ سالدى. بويجەتكەننىڭ تىزەسى تىزەسىنە ءتيدى. تىعىنشىقتاي تىعىز دەنەدەن وت - جالىن شارپيدى.
ءوزىنىڭ دە قانى ىستىق، قىس كۇنىندە قولعاپ كيمەي، جان قالتاسىنا سۇققان الاقانى ءوز-وزىنەن قىز-قىز قايناپ جۇرەتىن بەيباق ەدى. بويجەتكەننىڭ بۇيىرلەسە وتىرعانى قاي-قايداعىنى ەسىنە سالىپ، جان الەمىندە، تۇلا بويىندا بۇعىنىپ جاتقان قۇشتارلىق وتى ءجۇز قارالى جىلان بولىپ باس باعىپ ويناقشىپ تۋلادى-اي.
- ەسىمىڭ كىم، قالقام؟ - دەدى.
- ايناگۇل، اعاتاي!
اعاتاي دەگەن ءسوز قىلىقتى قىز اۋزىنان شىققاندا ءدىرىل ارالاس، اشىق تا ەمەس، باسەڭ دە ەمەس، ءبىرءتۇرلى ماي جۇتقانداي جۇمساق ەستىلدى. بويجەتكەن قولجازبانى الدىنا الىپ اۋدارىپ-توڭكەرىپ قاراي باستادى. ارەدىك اعاتاي دەگەن ءۇنى ەمىس-ەمىس شىعادى. قان قىزۋى باسىنا شاپشىپ، قۇلاعى تارس بىتەلىپ، بويجەتكەننىڭ ءبىر ءسوزىن ەستىسە، كەلەسى ءسوزىن ەستىمەي، قاراداي سۇمەك بوپ تەرلەدى.
«مىنا قار قاپىلىستا ۇشىراعان، قالامگەردىڭ الدىندا شىرما-شاتۋ تور قۇرعان سايتاننىڭ ساپالاعى بولار، ءسىرا» - دەپ ويلاعان. «قاراداي قان قىسىمىمدى كوتەرىپ، ەسىمنەن تاندىرىپ، ماگنيتشە تارتىپ بارا جاتقان قاي پالەسى بۇل؟ ءوڭىم بە، الدە ءتۇسىم بە؟ ەل اعاسى جاسىنا جەتكەندە، ءۇيلى-جايلى، قاراشاڭىراقتىڭ باس يەسى بولىپ، بەس-التى نەمەرە ءسۇيىپ، تۇقىم ءوربىتىپ... وسىنشاما كىتاپ جازىپ... وسىنشالىق اتاق، ابىرويدىڭ بيىگىنە شىعىپ... تاۋ باسىنا كوتەرىلگەن كىسى بولىپ، ارعى-بەرگى الىسقا، وي-قىرىنا كۇن سالا قاراعان كارياعا ۇقساپ - ورتا جاسقا جەتكەندە... قاراكولەڭكە بولمەدە، كوزى جىلتىراعان بادەندى قاراتورى بويجەتكەنمەن تىزەلەسىپ، يىقتاسىپ، وڭاشالانىپ، شۇيىركەلەسىپ، شەكە ءتۇيىستىرىپ قولجازبا قاراپ وتىرعانىنا ءجون بولسىن! جىندى ادامنىڭ تىرلىگى سەكىلدى. قايدا قاشسا - قورقىتتىڭ كورى دەمەكشى - ۇكىمەت ۇيىنە بارسا - باسى قيسايىپ، اشۋىنا تىزگىن بەرىپ، تاسقا باسىلعاننىڭ كۇللىسى - كىتاپ، كىتاپ جازعاننىڭ بارشاسى - جازۋشى دەپ ءوز دەمىنە ءوزى پىسىپ، اسپانداپ باس مامان وتىرار... جەر تۇبىندەگى جاپىرايعان توقال تامعا كىرسە - اعاتايلاپ ارباپ، دەنەسى وت بوپ جانىپ، كوزى جىلتىراعان بويجەتكەن مۇقىم الدى-ارتىن ورار... باستىڭ اياق، اياقتىڭ باس بولىپ اقىرزاماننىڭ بىلىققان زامانى وسى بولار، ءسىرا!
- اعاتاي، - دەيدى شارايناعا ۇقساعان جانارىن كەڭ اشقان بويجەتكەن، - باسقا بىردەمە ويلاپ كەتتىڭىز بە، اعاتاي! قولجازبا ۇنادى، ءبىر ايدىڭ كولەمىندە التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ شىعارىپ بەرەمىن. تەك قانا ەكى-ءۇش ميلليون قارجى ىزدەستىرەمىز.
اسىلمۇرات تاسقا تۇسكەن كولىكتەي تىپىرشىپ قالدى.
- ونداي اقشا جوق قوي مەندە. ۇكىمەتتىڭ تاپسىرىسى بويىنشا ەل-ەلگە تاراتىلاتىن بولىپ باسىلسا دەپ جەر تۇبىنەن كەلدىم. «دەمەۋشى بولىڭىز» دەپ ەشكىمنىڭ الدىنا بارىپ ساقالىمدى ساتپايمىن.
- اعاتاي، - دەيدى ايناگۇل كوزىن ءسۇزىپ، كىرپىگىن ءۇزىپ، بۇرىنعىدان بەتەر تاقاي تۇسەدى. شيە ەرنىن ەزە تەستەلەيدى. - سىزگە قارجى تابىڭىز دەپ وتىرعان ەشكىم جوق. اتاق-ابىرويىڭىزدىڭ ءوزى قاپ-قاپ اقشا ەمەس پە. قاي مەكەمەگە اتتاپ كىرسەڭىز دە الدىڭىز جارىق. اسىلمۇرات دەسە قالتاسىن قاقپايتىن جان بالاسىن تاپپايسىز! سابىر ساقتاڭىز!
دەنەسىنە ۇرعاشىنىڭ قىزۋى ءوتىپ، ءناپسىسى ويانا باستاعانىن سەزدى. جالما-جان جەدەل تۇرىپ كەتىپ قالعىسى كەلدى. بىرەر تالپىنىپ، ۇمتىلىپ تۇرەگەلە المادى.
- ءسىزدىڭ التىن تومدىعىڭىزدى اتاپ دەمەۋشىگە حاتتى ءوزىم جازامىن. قارجى شىعادى-اۋ دەگەن مەكەمەگە، كومپانيا، فيرماعا ءوزىم بارامىن. اتىڭىزدان ءوزىم جۇرەمىن، اعاتاي. شارشاتپايمىن!..
اسىلمۇرات كادىمگىدەي تىكسىنىپ، شوشىپ قالدى. ەسىن جىلدام جينادى. «سوندا قالاي؟.. مۇنىڭ ەسىمىن تىركەپ، بادىرايتىپ ءمورتاڭبالى حاتتىڭ باسىنا قونجيتادى... وسىلاي دا وسىلاي... كلاسسيكتىڭ كوركەم ءسوزى ولمەسىن دەسەڭىز - ويلانىپ، جينالىپ قام جاساڭىزدار، كومەك قولىن سوزىڭىزدار دەپ... وسى مازمۇنداعى سالاقۇلاش حات جازىپ ءار مەكەمەنىڭ ەسىگىن قاعىپ جۇرسە - قايىرشى بولماعاندا نەسى قالدى. وسى جاسقا جەتكەندە ىستەمەگەن ءىسى ەدى ەندى؟.. وماي دەگەن، باستان قۇلاق ساداعا، شىقپاعىر كىتاپ شىقپاي قالسىن، ءا، كورمەگىر كوزىم كورمەي-اق قويسىن، ءا، كوركەم ءسوزىم قويمانىڭ قۋىسىندا شىرىسىن، ءا!.. بىلامىق - ىشەيىن دەگەن اسىم با ەدى، توقسان - كورەيىن دەگەن جاسىم با ەدى!
اسىلمۇرات كەتۋگە قام جاسايدى، كەتە المايدى.
ايناگۇل بويجەتكەن بالشەكەر قوسقان شاي العىزدى، ۇستەل ۇستىنە جەنت، ىرىمشىك، سىقپا قۇرت، باۋىرساق تولىپ كەتتى. بەينە، «مىڭ ءبىر تۇندەگى» دييۋ كوتەرىپ اكەلگەن سيقىرلى داستارقان سەكىلدى. بۇل نە دەگەن باتپان قۇيرىق دەپ ىشتەي تاڭقالادى باياعى. قارنى قوڭىلتاقسىعانىن جاڭا سەزدى. ەزىلىپ، ۇگىتىلگەن ۋىلدىرىق ىسپەتتى جەنتتەن بىرەر قارپىتىپ، بالشەكەر قوسىپ، بالقايماق قاتقان شايدان ءبىر كەسە ىشكەن ەدى. جان الەمى داۋىلعا ۇشىراعان كەمەدەي شايقالىپ، الاي-تۇلەي ۇيتقىپ، كوزىنە تۇك كورىنبەي كەتتى.
بويجەتكەننىڭ قوس انارى جارىلعان اڭگەلەكشە توڭكەرىلىپ، ويىعى شىڭىراۋعا ۇقساپ، قاراعان كوزگە ۇلكەيە-ۇلكەيە جانارىنا تىم-تىم تاقاپ - جۇرەگىن لوبلىتتى. باسى اينالىپ، تاناۋىنا ەمشەك ويىعىنىڭ جىلى جۇپارى جەتتى. تۇلا بويى ءبىر ىسىنىپ، ءبىر سۋىنىپ ءناپسىسى قۇيىن بوپ قوزدى.
جىگىت اعاسى بولعان جاسىندا ۇرعاشىعا قانى قايناماۋشى ەدى. كەلىنشەكتىڭ جىلتىراعان كوزى، جىبەك جەلدەي جۇمساق ءسوزى پالە بولىپ جابىسىپ جۇرمەسە يگى! قاراپ ءجۇرىپ قارا باسپاسىن دەڭىز!
جىراقتان كۇن كۇركىرەگەنى. جاڭا الگىدە، وسىلاي قاراي جۇرەردە اسپان شايداي اشىق، مىگىرسىز، كىرسىز بولاتىن. جاباعى بۇلتىن مىستان كەمپىرشە ساباۋ استىنا سالىپ تۇتەلەپ دولى جەل جەتكەن-اۋ دەپ ويلادى. ەسىك جاققا قارادى. بەينە شەتى، شەگى كورىنبەيتىن شولدى كەزىپ... ەرىنى كەزەرىپ... ىندىنى كەۋىپ جەتكەن جولاۋشىداي جانارى بوتالاپ وتىردى-وتىردى-داعى قولجازباسىن جيناستىرا باستادى. تۇلەن تۇرتكەن كىسىشە قيمىلى شالت. باسپاگەر بويجەتكەن شىرىلداپ ۇمتىلىپ كەپ اراعا كيلىكتى.
- اعا-ا-ا-ا-تاي، قويىڭىزشى!
ءدىرىل ارالاس جۇمساق، اۋەزدى ءۇنى ەت جۇرەگىن شىم ەتكىزدى. «سايتاننىڭ ساپالاعى بولار، ءسىرا - دەپ ويلادى اسىلمۇرات، - سايتاننىڭ سەرىگى بولماسا قاراداي وتىرىپ باسىن قاتىرار ما؟.. اتىڭىزدى الدىما ايبار ەتىپ ۇستايمىن، باسپاعا قوماقتى قارجى قۇيامىن دەيدى. ءتىرى ءسوزدىڭ كيەسى مەن قاسيەتىن ءدات-قۋات قىلامىن دەيدى. - ايناگۇل - دەگەن ەسىمىمدى كلاسسيكتىڭ اۋزىنان ەستيمىن دەپ ويلاپپىن با، ءسىرا، دەيدى. شىلدەدە شىرەپ پىسكەن جەمىستەي ساباعىمنان ۇزىلە جازداپپىن. قولجازبانى الىپ قالامىن، ءبىر تۇندە وقىپ شىعامىن، كەلەسى كەشتە ستانوككە قويامىن، اعاتاي!»
بالەكەي بويجەتكەن شاشىلىپ جاتقان قولجازبانى جالما-جان جيناستىرىپ، قاتىرما قوراپقا لىپ سالىپ، قوراپتى دوڭگەلەتىپ جىپپەن بۋىپ الەك. ەپسەكتى قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى. بەتىنە قىزىل بوياۋ لىپ جۇگىرەدى. ۇلبىرەگەن توق ەرىنى ءدىر-ءدىر ەتەدى. بۋىلىپ، شاندىلعان قولجازبانى جالما-جان ۇستەل سۋىرماسىنا سۇڭگىتەدى. تۇرەگەلىپ بۇرىلىپ قاراعان ەدى.
بويجەتكەننىڭ كەڭ اشىلعان كوز شاراسى ايدىن كولگە ۇقسادى. وسىناۋ كولدە نە جوق دەيسىز: جاستىق وتى... ءلاززات ويىنى... ادەمى ءازىل... قىلىقتى ناز... قوڭىر مۇڭ... سەزىم كولى... سول سەزىم كەمەرىنەن اسىپ كول شىرايىن شايقاپ-شايقاپ جىبەرگەنى. كەڭ اشىلعان جاناردى مولدىرەگەن جاس كەمەرلەدى. ماقۇل ءسوزى ەرىكسىز اۋزىنان شىعىپ كەتىپتى.
ۇيقىسىنان وقىس ويانعان كىسىگە ۇقسادى، ەسىككە تاقادى.
ايناگۇل ۇستەلىن اينالىپ ءوتىپ مۇنىڭ قولىنان شاپ قارمادى. بويجەتكەننىڭ الاقانى وت. ەسىك جاققا جىلىستاي جىلجىدى. ءسال كىدىرسە، پاسكە اينلاسا - وزىنە بەيمالىم قۇيىن، قۇشتارلىق تورى، ءناپسى قىزۋى ءال-دارمەنىن بايلاپ-ماتاپ الاتىن. كيىپ كەلگەن ماساتى كەپكاسىن ۇمىتىپتى، قالامسابى اياق استىنا ءتۇسىپتى. ەسىك تۇتقاسىن جۇلقا تارتادى - اشا السىنشى قانەكەي!.. بالەكەي بويجەتكەن سوڭىنان ىلەسە جەتىپ، سىڭق ەتىپ كۇلىپ، قولتىعىنا بۇرالا ەنىپ، ەسىك كىلتىن سىرت بۇرادى. ىشتەن قاشان كىلتتەپ ۇلگەرگەنى بەلگىسىز. جانارى جىلتىراپ، كوپسىڭكى ەرنىن ۇمسىنا تاقاپ: «سىرتقا اشىلاتىن ەسىك قوي بۇل، ىشكە قاراي بەكەر جۇلقيسىز»، - دەپ لىق اشىپ جىبەردى. اسىلمۇرات تابالدىرىققا ءسۇرىندى. الگىدە... وسىندا كەلگەندە... جولىن توسىپ ۇشىراسقان حاتشى قىز ۇشتى-كۇيلى، ءتىرى جان جوق. «ال، حوش!» - دەپ سولبىرايىپ سوڭىنا بۇرىلعانى سول ەدى:
كوزى جىلتىراعان بويجەتكەننىڭ جۇمساق ەرىنى شوق باسقانداي كۇيدىردى،
جانارىن جۇمدى،كوزىن اشسا-اق ارباپ الاتىنداي سەزىندى.
پاكەنە ۇيدەن قالاي سىتىلىپ شىققانى... كەپكاسىنا قايتا اينالىپ سوققانى... باسى اينالىپ، تالتىرەكتەپ ءمىنىپ كەلگەن جەڭىل ماشينەسىن ازەر تاپقانى... ەسىندە ەمىس-ەمىس.
ەسىندە قالعانى - جەڭىل جۇيرىگىنىڭ گازىن بارىنشا باسىپ، شاڭحاي بازارىنان سىرت اينالىپ، تەرىستىككە جوڭكىپ، ءبىرازداسىن بارىپ-بارىپ... ماڭىپ-ماڭىپ، ءتۇس اۋا ۇيىنە باراتىن كوشەنى ازەر تاپقانى. ازەر دەپ جۇرەگىن باسقانى. ەرتەسىنە تاڭ الەتىندە كولەڭكەسىن كەۋدەسىنەن باسىپ ءيت ارقاسى قياڭداعى «سونار» باسپاسىنا كەلدى. سىنىق ەسىكتى شيىق اشىپ تۇكپىر بولمەگە ءوتتى. كەۋدەسى شىرەپ پىسكەن اڭگىلەكتەي جۇپار اتىپ ءموليىپ وتىرعان ايناگۇل بويجەتكەندى كوردى. سىلەكەيى شۇبىرىپ اڭگەلەكتەن ءبىر ءتىلىپ جەگىسى كەلدى. اڭگەلەك - بالا كەزدەن جەڭسىك جەمىسى ەدى. ءسويتىپ قاراكولەڭكە بولمەدە قيسىقاياقتانا شالىس باسىپ كۇيبەڭ قاعىپ جۇرگەندە - بولار ءىس بولىپ قالدى.
وسى وقيعادان كەيىن دۇنيە وزگەردى.
اسىلمۇراتتىڭ جازۋدان قولى شىعىپ قالدى. قانشا كۇندەر ويلانسا دا، نەشەمە تۇندەر تولعانسا-داعى قارىنداشىنا ءتىرى ءسوز ىلىكپەي... ويى بوجىراپ... ءسوزى قوجىراپ، بوياۋلى ءۋاجىپ شالقار شابىتىنان ايرىلىپ، بولادى، قويادى، بارا جاتىر، كەلە جاتىر دەگەن جانسىز ماقالانىڭ بايانىنان اسپايتىن الاكوڭىل الاقولعا اينالدى. جانى قينالىپ، ءوزىن-ءوزى ازاپتاپ كۇشەنىپ جازعانىن - گازەت، جۋرنال باسپاي ۇمىتىپ كەتەتىن بولدى. ءسوز كيەسى كەۋدەسىنەن ۇشىپ كەتكەنىن سەزدى.
باياعى كوزى جىلتىراعان قاراتورى باسپاگەر بويجەتكەن كىرسە-شىقسا جانىنا كۇزەت ۇستايتىن، كومەكشىلەرى جۇرسە-تۇرسا شەتەلدىك ماشينەنىڭ، داڭعايىر كەڭسەنىڭ ەسىگىن اشىپ تۇراتىن ءىرى حولدينگتىڭ ءتورايىمى بولىپتى دەپ ەستىدى.
