مارال ىسقاقپاي. كۇمبەز - اڭگىمە
اشەيىندە بولسا: «قاپ، اتتەگەن-اي، سويىپ كەتتى مە ەكەن، ءا!»-دەپ قايىرىلىپ كەپ ءبىر سيپالاپ كورمەسە، ءداتى شىداماس ەدى، بۇل جولى ءويتىپ وبەكتەگەن جوق. مال تۇياعىمەن تاپتالىپ سارتابان تارتقان سىڭار اياق ىزگە ءتۇسىپ، قورىم ىشىنە كىردى
قالىڭ زيراتتى ارالاپ، اينالاسىن جۇگىرتە ءشولدى. ءوز اۋىلى سەكىلدى بۇل ارا دا جاقسى تانىس. اۋىل دا، قورىم دا كوز الدىندا قاتار ءوسىپ كەلەدى. اناۋ وڭ يىقتاعى سورايعان-سورايعان قىزعىلت قۇلپىتاستار سوڭعى بەس-التى جىلدا پايدا بولدى. ايتەۋىر، باسەكەگە تۇسكەندەي نە الماتىدان، نە قوردايدان تاس اكەلىپ ورناتاتىندى شىعاردى. «ەسكەرتكىش قويۋ» دەيتىن جاڭا ءراسم كىردى. ودان بۇرىنىراق شاماسى جەتكەندەر قىزىل كىرپىشتەن كۇمبەز تۇرعىزۋشى ەدى، قولى قىسقالار تەمىر شارباقپەن قورشايتىن. سارى بالشىقتان كەسەك قۇيىپ، ءتورت قۇلاق بەيىت جاساپ جۇرگەن كەزدەر دە ەسىندە. قورىمنىڭ ورتا شەنىندەگى جۇلىم-جۇلىم الاسا دۋالدار سولاردىڭ جۇرناعى. الىندى مۇنىڭ ءوز ايەلى جاتقان انەۋ تۇستا دۋال دا سيرەك. قىرقىنشى جىلدارداعى جۇتاڭدىق ءىز سول ماڭدا قالعان سەكىلدى. بۇل كىشكەنە-كىشكەنە جايداق تومپەشىكتەر شوگىپ، الاسارىپ، جەر بولىپ جوعالىپ كەتكەن، تاۋ بوكتەرىنىڭ الۋان ءتۇرلى ءوسىمتال شولدى توپىراعىن دا تىڭايتىپ، قىرتىستاندىرىپ جىبەرگەن، كۇرەك بويى شىم ويىپ العاندايسىڭ. ال شارباقپەن، ياكي دۋالمەن قورشالعان بەرتىندەگى مولالاردىڭ ءۇستى ونداي ەمەس، مال موينى جەتىپ جەي الماعاندىعى بار، تۇياعى ءتيىپ تاپتاي الماعاندىعى بار - وندا ىلعي وشاعان، مەڭدۋانا، قاراسورا، مىسىققۇيرىق، قىزىلقۋراي ءتارىزدى سۇيەكتى ءىرى وسىمدىكتەر وسەدى، جىلدا شاشقان تۇقىمى جىلدا شىعىنسىز ءونىپ، ەسكى-جاڭا قالىڭ نۋ تۇتاسا، سىقاسىپ كەتكەن.
ىزدەگەن قابىرىن احاتاي قينالماي تاپتى. وسى اۋىلدان كىم شەتىنەسە دە، ءوزى قاتارلى قاريالارعا ىلەسە كەلىپ توپىراق سالىساتىن، اعايىندىق بورىشىن وتەيتىن. ءسويتىپ جولى تۇسكەندە، كەي جىلى ءبىر، كەي جىلى ەكى مارتە وسى قابىردى تاۋىپ الىپ، قۇران وقيتىن. وندايدا اداستىرمايتىن جالعىز بەلگى - ءدال توبەسىندەگى ات باسىنداي اقشۇبار شاقپاق تاس. وسىنى سوناۋ ساي تابانىنان بىرەر جىلدان سوڭ اكەلگەنى ەسىندە. قاپقا سالىپ، الدىنا وڭگەرىپ اكەلگەن. «قۇلپىتاستى كىسى قويايىن دەپ قويمايدى ەكەن، بەلگىگە كەرەك ەكەن-اۋ»،- دەپ ويلاعان سوندا. مىنە، ءيىن تىرەسكەن بوپ-بوز كوتىبوس پەن سيديعان بيدايىقتىڭ ورتاسىندا ءالى جاتىر.
انشەيىن اۋزى ۇيرەنگەن ادەتىمەن «كەمپىر» دەيدى،ايتپەسە دۇنيە سالعان شاقتا ول نەبارى قىرىق تورتتە-اق ەدى. ءاي، جالعان-اي دەسەڭشى! اتتاي زىمىراپ وتىز جىل وتكەن بە سودان بەرمەن. بيىل ءوزى جەتپىستىڭ التاۋىندا. ءتىرى جۇرسە،كەمپىرى دە جەتپىس تورتتە بولماق ەدى...
قاريا ءبىر ءسات سوستيىپ تۇرىپ قيال تۇڭعيىعىنا سۇڭگي بەردى دە، وزەگىن ورتەگەن وكىنىشتەن تەز ەس جيدى. جۇگىنىپ وتىراعاپ، قۇران وقىدى. اۋەلى سۇڭقىلداتا باستاپ ەدى، جاپان تۇزدە جالعىزدان-جالعىز وتىرعاسىن با، ءوز ۇنىنەن دەنەسى تۇرشىگىپ، دەرەۋ كۇبىرگە كوشتى. اۋىق-اۋىق جاڭا اياتتى باستاردا لىقسىعان ءۇن ەركسىز كوتەرىلەدى دە، ىلە تىيىلا قالادى. ءبىر داۋىستاپ، ءبىر كۇبىرلەپ ۇزاق وقىدى. ەسىندە ساقتالعان ايات اتاۋلىنى تۇگەل تەرمەلەگەنىن اڭداماپتى. قاتىم قۇران وقىعاندا تۇگەندەيتىن اياتتاردان باستاپ، باتا اياتتارىمەن اياقتاعانىن ءبىر- اق سەزدى. سونان سوڭ ايەلىنە، ءوز اتا-بابا، ءۇرىم-بۇتاعىنا، قايىن-جۇرتتىڭ كوڭىلدەگى ارعى-بەرگىسىنە تۇگەل باعىشتاپ دۇعا قايىرىپ، بەتىن سيپاعان. قۇراندى ارابشا، دۇعانى الدە تۇرىك، الدە شاعاتايشا كۇبىرلەپ ەدى، جاتتاپ العانى بولماسا، ءۇنى جىرتىلىپ، وڭەشىنە توبىقتاي تۇيىنشەك تىرەلدى. جانارى قايتقان كوزدەرىنىڭ الدى بۇلدىرادى. بەيمەزگىل كەلگەن سەبەبىن - ءالى جان بالاسىنا تىرتپەگەن، ءبىراق ءدال وسى تاياۋ كۇندەردە بەل شەشىپ كىرىسىپ كەتپەك شارۋاسى بارىن ايتتى: ارىستاي ەكە ۇل ءوسىرىپ، ەشقايسىسىنان وپا كورمەپتى، سولارعا ەرەگىسكەندە، بۇل توڭىرەكتەگى قازاق اتاۋلىنىڭ قۇلاعى شالماعان ءبىر ارەكەتكە بەل بۋىپ - قىزداي العان قوساعىنىڭ جانىنان وزىنە كوزى تىرىسىندە-اق كۇمبەز تۇرعىزباققا بەكىنگەن ەكەن، سونىڭ قامىمەن قابىردىڭ اينالاسىن كورەيىن دەپ كەلىپتى... ءتۇبى وسىلاي بولارىن ءتاڭىرى ءوزى ەسكەرگەن بە، جان-جاعى كەڭ ەكەن، ونى دا ايتتى. سالدەن سوڭ ۇنىندەگى ءدىرىل ازايىپ، قايراتىنا مىنگەن. ءبىرەر ءسات بوركەمىكتەنىپ بوساڭسىعانىنان قىمسىنعانداي شىق جۇققان جانارىمەن اينالاسىن تەز شولىپ ءوتىپ،ورنىنان تۇردى. تىزەسىنە جابىسقان جىلقىنىڭ كەپكەن قيىن الاقانىمەن سەرپىپ تاستاپ، ماناعى كەلگەن ىزىمەن كەيىن قايتتى.
شامبىل بيەنىڭ باسىن اۋىلعا قاراي بۇردى دا، كوڭىلىندەگى الگى نيەتكە يتەرمەلەگەن سەبەپتى تاعى ەسكە الدى. تۇڭعىش رەت، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قىجىلسىز، اشۋسىز ويلادى...
...تاياۋدا عانا ماسكۇنەم ۇلىن ەمدەتۋگە جىبەرىپ، قاتتى تارىعىپ جۇرگەن شاعى ەدى ءبىر. ءومىر بويى وزدەرىنە كورشى بوپ كەلگەن، بىلتىرعى كۇزدە دۇنيە سالعان ماقۇلبەكتىڭ باسىنا مىجىرايعان جامان بالالارى بۇل ماڭدا جوق ادەمى كۇمبەز تۇرعىزعانىن كوردى دە،ءىشى كۇيدى. ماقۇلبەك كىم، احاتاي كىم ەدى بىلگەن كىسىگە. بۇل ءتوردىڭ توبەسىنە جايعاسقاندا، وعان ەتەكتەن ورىن تيەتىن. عۇمىرى شىر بىتپەگەن، باق-داۋلەت دارىماعان بەيباق ەدى، بالالارى ەر جەتكەسىن، ەپتەپ قاتارعا قوسىلعان. ەندى سول ماقۇلبەك نەبىر جايساڭنان وزىپ، حانعا لايىق كۇمبەزدىڭ ىشىندە جاتىر... وسىنداي ون بەس كۇمبەزگە جەتەرلىك داۋلەت جيعانمىن، بۇل ءوزى، كىم بىلەدى، ەسكەرۋسىز قالار. جەتەسىز ەكى ۇلى تالاپتانىپ، قابىرىنىڭ باسىن قارايتارىنا ءوزى ەش نانبايدى. عۇمىر بويى تىرنەكتەپ جيعان داۋلەتىن تالاپايلاپ ءبولىپ الىپ، ءبىر-اق جىلدا ۇشىعىنا شىعارىنا سەنىمى كامىلىرەك. كىشى ۇلى اراققا سالىپ تاۋىسارىن، ۇلكەن ۇلى كەسىرلى كەلىنشەگىن ۇلدە مەن بۇلدەگە بولەپ شالا بۇلىنەرىن ەلەستەتكەندە، قىزعانىشتان ءىشىنە وت كىرىپ، ماڭدايى شىپ-شىپ تەرشىگەن. سول ساتتە: «ادال ەڭبەگىمدى ول ارامزالارعا راسۋالاتقانشا، ءوز قاجەتىمە نەگە جاراتپايمىن؟»-دەگەن قيال كەلگەن. ال تىرشىىلىككە كەرەگى تۇگەل ەدى. ماقۇلبەكتىكىنەن اسىرا كۇمبەز سالعاننان وزگە اقشا جۇمسار ولقىسىن تاپپادى.
بۇل قيال كوڭىلىنە ىلكى ورالعاندا، كادىمگىدەي قۇلشىنىپ، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تۇگەل تاپتىشتەپ، ءتىپتى وسەك تاپپاي جۇرگەن اعايىن قالاي قوڭىرسىتىپ، قالاي بىقسىتارىن دا ەلەستەتىپ، تالاي تاڭدى كوزبەن اتتىرىپ، قيال قاۋزاعان. بىرتە-بىرتە ول كولەڭكەسىنشە جارباڭداپ، كۇندىز-ءتۇنى اجىراماۋعا اينالعان، كەز كەلگەن ساتتە قىلماڭداپ كوز الدىندا تۇرادى. قۇددى وسى زاماننىڭ كينوسى ءتارىزدى جاندى سۋرەت. سوڭعى جۇمانىڭ ىشىندە تۇسىنە ءتورت رەت ەندى. قۇدايدىڭ كۇنى نۇرىن سەبەلەپ تۇرعاندا تۇيەدەي زاتتىڭ نوبايىن ازەر بوجامدايتىن شال - كوڭىلىندەگى سۋرەتتى شىرت ۇيقىدا وڭىندەگىدەي ايقىن كورەدى. ەرتەڭىندە ۇمىتشاعى بار كىسىدەي دەل-سال بوپ، قالىڭ قيال مەڭدەيدى...
اقىرى، مىنە، زيراتقا بارىپ، قابىردىڭ اينالاسىن كورىپ قايتتى. كوكىرەگىن جەگى قۇرتشا مۇجىگەن شارۋاعا ەندى شىنداپ كىرىسپەككە بەكىپ كەلەدى. تىنىش جاتقان ءارۋاقتى تەبىرەنتىپ، نەگە پۇلدارىڭدى اتاعان جەرلەرىڭنەن تولەيىن. اتاڭدا وزگە جوق بولعانمەن، اقشا جاعى جەتكىلىكتى. ءسويت، قاراعىم...
راس، قاريا وسى اۋىلداعى ەڭ اۋقاتتى كىسىنىڭ ءبىرى. داۋلەت-بايلىق جايلى اڭگىمە قوزعالعان جەردە جۇرت احاتايدىڭ كاسساداعى اقشاسى مەن مالشى اعايىندارىنداعى «مىڭعىرعان» تۇلىكتەرىن ءبىر «تۇگەندەمەي» استە تارقامايتىن-دى. وتىرىك-شىنىن تارازىلاپ كورمەگەنى بولماسا، ونى بريگادير دە تالاي ەستىگەن. ۇشىنعان قاۋەسەت ءوزىنە دە كوپتەن ايان-دى. كەزىندە تالايلار-اق جاقاۋراتىپ كوزىنشە ءسوز قوزعاپ بايقاعان، سوندا قاريا مۇرتىنان كۇلىپ، ەسكەرۋسىز اڭگىمە ەستىگەندەي وزگەگە بۇرىپ كەتەتىن. ەندى مىنە سول كەپتىڭ ۇشىعىن ءوزى قىلتيتىپ وتىر.
احاتايدىڭ «ءسويت، قاراعىم»، دەگەن سوزىنەن جالىنىش اڭعارعانداي سەزىنگەن جىگىتتىڭ ءىشى ەلجىرەدى. كىسگە كوپ ۇيىرسەكتىگى جوق، تاكاپپار، تۇيىق قاريانىڭ ەتتى ءىرى تۇلعاسىن، دەنساۋلىعى مىقتى قارتتارعا عانا لايىق توتىعىڭقى قىزىل شىرايلى ءجۇزىن، كارىلىككە ازىرشە ءال بەرمەگەن ءتىپ-تىك يىقتارىن شولىپ ءوتىپ، «ءبورى ارىعىن بىلدىرمەستىڭ» كەرىمەن اشەيىن سىرتقا دوڭ كورسەتىپ، ىشتەي مۇجىلىپ جۇرگەنىن سەزدى. قاشىرتپا جاۋاپقا اۋزى بارماي، جولداستارىمەن كەلىسىپ، ءبىر- ەكى سەنبى-جەكسەنبىلەرىن قياتىن بولىپ ۋادە ۇستاتتى. تەك بۇرىن-سوڭدى كۇمبەز شىعارىپ كورمەگەنىن ەسكەرتكەن، شال ونى ءوز موينىنا الدى. ۇزاق تىرشىلىكتە قول ۇشىن بەرگەن كوپ شارۋانىڭ ءبىرى ەدى ول دا.
قۇرىلىسشىلاردان اتتانىپ بارا جاتىپ، سوڭعى ەكى-ءۇش كۇندە تىندىرعان ىستەرىن ويعا العان. كىمگە مۇڭىن شاقتى ايتپەسە؟ نەگە موينىنا مىندەت جۇكتەدى؟ قايتا بۇلتاقتاتار ەش ءجونى جوق. ءدال ەرتەڭنەن باستاپ قولعا الادى. كەزىندە قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي، ەسكەرۋسىز قالعان «كەمپىرىنىڭ» پارىزىنان قۇتىلادى، سونى سىلتاۋراتىپ، ءوز باسىنا دا بەلگى تۇرعىزادى. مەيلى جۇرت اڭىز قىلا بەرسىن...
ايتسە دە، قاريا ون شاقتى كۇنگە دەيىن تاعى تارتىنشاقتادى. ۇيدەگى وتىز جىلدان بەرگى سەرگى قارا كەمپىرگە دە ءلام دەپ اۋىز اشقان جوق. اۋەلى كەرەك-جاراعىن تۇگەندەپ الماققا ۇيعارعان. اۋدان جاققا بارىپ، كىرپىش زاۋىتىنا كىرىپ شىقتى. باستىعى جەرگىلىكتى اعايىن، جاقسى تانىس جىگىت ەدى، ەل ىشىندەگى ابىرويلى قاريانىڭ مەسەلىن قايتارماي، قولما-قول اقشاسىنا ەكى مىڭ كىرپىش بوساتتى. جەتپەسە تاعى كورەرسىز دەپ جانە قۋانتتى. شال وعان كۇمبەز تۇرعىزارىن ايتقان جوق، ءۇي سالماق ەدىم، سونىڭ پەشىنە كەرەك، مورجاسىنا دەپ وتىرىك بوپسالادى. ءتاڭىرى ءوزى كەشىرەر، ەندى قايتپەك؟ قۇرىلىسشىلار بريگاديرىن وڭاشا شىعارىپ، ۇزاق سويلەستى. جىگىت اۋىلداس اعايىن بولعاسىن، ايتار اڭگىمەسىن ىلكىدە سيپاقتاتا باستاسا دا، سوڭىندا بوركەمەلەمەي اشىعىنا كوشكەن.
قاريانىڭ ءسوزىن ادەپكىدە ازىلگە سايىپ، ىرجالاقتاي تىڭداعان بريگادير سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، بەتىنە اڭتارىلا قاراپ: «شال الجۋعا اينالعاننان ساۋ ما؟» - دەپ كۇدىكتەنگەن. - الجىعام جوق، قاراعىم، اقىلىم ورنىندا،- دەدى احاتاي وسى ساتتە. بريگاديردىڭ جۇزىنە قىزىل تولقىن تەپتى. سۇڭعىلا شالدىڭ كوزى بۇنى شالىپ قالىپ، جىگىت ويىنىڭ ۇستىنەن ءدوپ تۇسكەنىن سەزگەن. الدىندا جاتقان بەتون سىنىعىن قامشى سابىمەن شەتكە ىرشىتىپ جىبەرىپ، ءسوزىن جالعادى. -شارۋامدى تۇگەل تىندىرىپ بەرسەڭ، سەبەبىن تۇسىندىرەرمىن، قاراعىم. قازىر سۇراما. اقىل-كوڭىلى ماسايراپ قۋانعان جوق، قايتا الدەبىر بەيمازا سەزىم دارىپ، جانى قۇلازىدى. ەسىنە ەڭ اۋەلى وتىز جىل بۇرىن قايتىس بولعان تۇڭعىش قوساعى، سونان سوڭ ودان تۋعان، قازىر تەمىر قورشاۋ ىشىندە ەمدەلىپ جاتقان اراقكەش ۇلى ءتۇستى. ىلكىدە كوز الدىندا بەت-اۋزى كونەكتەي ىسىنگەن، تۇلا بويى ساۋىس-ساۋىس بەيشارا كەيپى ەلەستەپ ەدى، سالدەن كەيىن سوناۋ بالا كەزگى سۇيكىمدى قىلىقتارى ورالدى. شالدىڭ قاتۋلى ءجۇزى جادىراپ، كوز اياسىنداعى اجىمدەردىڭ ارا-اراسىنان كۇلكى تابى تەبىندەدى. سول مەزەتتە ەكىنشى شەتتەن ۇلكەن ۇلىنىڭ ءپىشىنىن دە «جانارى» شالىپ قالعان. «ماسكۇنەم بالاڭ عۇرلى جوقپىن با، نەگە ماعان كوز قىرىڭدى تاستامايسىڭ»،- دەگەندەي قىلمىڭدايدى. بالا كۇنگى بەينەسى. ونى دەرەۋ وزگە سۋرەت، وسىدان ون ەكى جىل بۇرىن كورگەن كومەسكىلەۋ ءپىشىن الماستىرادى. قازىر قانداي ەكەن؟ ەسكى ءوڭ تارتا باستاعان شىعار. بيىل قىرىق تورتتە عوي. توقتاسقان شاعى. اقىرعى رەت تۇپ-تۋرا ون ەكى جىل بۇرىن ۇشىراسقاندا، تارازى عانا ەتى بار، باسالقالى جىگىت سەكىلدى كورىنىپ ەدى. سول جولى بۇل: «شىرتيگەنى بولماسا، بايعۇستا جارتى مىسقال نامىس جوق-اۋ»،-دەپ تۇيگەن. شىن تانىعان ەكەن...
قاريا اۋىر كۇرسىنىپ، قۇردىم قيال تۇڭعيىعىنا ودان ءارى باتا بەردى. ۇيرەنگەن ادەتپەن عانا وڭ قولى دامىلسىز جاناي قامشىلايدى. ونى ەلەيتىن شامبىل بيە جوق، تابانىن كوكتەمگى سۋ ورىپ سىقپىتى قاشقان قارا جولدىڭ شەتىندەگى ۇلپا توپىراقتى بورپ-بورپ باسىپ، ميتىڭ اياڭنان جاڭىلار ەمەس. ەكى قاپتالىنا باسىن كەزەك بۇرىپ، تاس لاقتىرىم جەردەگى ەرىنشەكتەي ىلەسىپ كەلە جاتقان قۇلا توبەل قۇلىنعا جالتاقتاي بەرەدى. ەنەسىنىڭ ەلەڭدەگەنىن ول قايتسىن، ءوزى كوز جازباسا جەتەدى.
جوتاسىن قارىعان شۋاقتى سەزەر حال جوق احاتايدا، اينالاسىنداعى تۇنىپ تۇرعان جاسىل بوياۋعا دا نازارى توقتامايدى، اۋىق-اۋىق جولىن قيىپ، ىلەسە ۇشقان قوس قارلىعاشقا دا زەر سالمايدى. قىرىق-وتىز جىلعا كەيىن شەگىنگەن قيالى وتكەن ءومىر بەتتەرىن اسىعىس پاراقتاپ، العا - بۇگىنگى تىرشىلىككە قاراي زىمىراپ كەلەدى. شالدىڭ ىستىق كۇنگە ماۋجىراپ بىلق-سىلق ەتكەن دەنەسىن شامبىل بيە وسى اياڭىمەن ءىلبىتىپ ۇيىنە جەتكىزگەنشە، لاعىپ كەتكەن سانا دا ءوز كەرەگىن تۇگەندەپ، قايتىپ ۇلگىرۋى قاجەت سياقتى. جانارى بۇلدىراپ توڭىرەگىنە زەيىن بۇرماعانىمەن، كوكىرەك كوزى باعزى كۇننىڭ سۋرەتتەرىن اپ-ايقىن كورىپ كەلەدى...
سوعىس اياقتالىسىمەن احاتاي ەلگە ورالعاندا، ايەلى دەرتتى ەكەن. ال ەندى بۇنى كورگەندەگى قۋانىشىن ايتپا! ءبىرى ون تورتكە، ءبىرى ونعا جاڭا ىلىككەن ەكى ۇلىن اكەسىنىڭ قولىنا تابىستاسا، شەشەسىز وسسە دە، جەتىمدىك تاۋقىمەتىن كوپ تارتپاسىنا كوڭىلى سەنگەندىكى مە، توسەك تارتىپ قۇر سۇلدەرى جاتقان بەيشارا ءتىپتى بىرەر اپتا ورنىنان تۇرۋعا جاراپ، بويى سەرگىگەن. ءبىراق كۇز كىرىپ، قۇس قايتقان شاقتا تاعى كۇرت ءجۇنجىدى. مەڭدەگەن ناۋقاس اقىرى، تيتىقتاتىپ، جۇلىپ اكەتتى.
جارتى جىلدان سوڭ-اق احاتاي توسەك جاڭارتتى. ءارى بالالاردىڭ قامى بار، ءارى نەشە جىل بويى سىز اكوپتا جاتىپ، ۇيدەگى جايلى تىرشىلىكتى، وت باسىنىڭ بەرەكەسىن اڭساعانى بار، ەرتەرەك ۇيلەنگەن. ءبىراق مۇشەل جاس كىشى كەلىنشەگىنىڭ مىنەزى قىتىمىرلاۋ شىعىپ، بالالارىنا جايسىز ءتيدى. كوركىنە قىزىعام دەپ وڭباي الدانعانىن سەزدى دە، تەز اجىراستى. ەندىگى جەردە ءوزى ءۇشىن ايەل ىزدەمەي، بالالارعا شەشە قاراستىرعان. قازىرگى قارا كەمپىر ول كەزدە قىرىققا جاڭا ىلىككەن جەسىر ەدى. كۇيەۋى تىم ەرتەرەك - وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا قازا بوپ، ودان تاپقان ەكى قىزى تۇرمىس قۇرىپ بولەك كەتكەن-دى. سالت باستى كەلىنشەكتى ەكى ۇلعا وگەيلىك جاساماس دەپ جايلى مىنەزى ءۇشىن ۇيىنە اكەپ كىرگىزدى. وبالى نەشىك، بايعۇستىڭ شىعار جانى سولاردىڭ ۇستىندە ءوتتى. اناسىنان ەستەرى كىرگەن سوڭ ايىرىلعان بەيباقتار وزدەرى جاتىرقاماسا، قارا كەلىنشەك ەشقايسىسىن شەتكەرى قاققان جوق. شاماسى جەتكەنشە-اق باۋلىدى. اۋەلى ءتاڭىرىنىڭ، سونان سوڭ قارا شال مەن قارا كەمپىردىڭ ارقاسىندا ەكەۋى دە ينستيتۋت ءبىتىردى: ۇلكەنى سوتتىڭ وقۋىن وقىپ، كىشىسى مال دارىگەرى بولىپ شىققان. ءبىراق امال نە!... قايران ەسىل ەڭبەك!...
ۇلكەن ۇل (كوڭىلى قالعاندىكى مە، شال ول ەكەۋىنىڭ ەسىمىن اتاماي، «ۇلكەن ۇل»، «كىش» ۇل«دەپ قانا وتىرادى) وقۋىن تاماداعان بەتتە ءبىر قيىرعا جەگىلگەن، سول جاقتا ۇيلەندى دە، ءبىرجولا تۇراقتادى. العاشىندا ەكى-ءۇش جىلداي دەمالىسقا بوساسىمەن، بەس-ون كۇنگە كەلىپ، اۋناپ-قۋناپ قايتۋشى ەدى، كەيىن سيرەكسىتتى. ەلگە قايت دەپ شال تالاي ازعىرعان، اۋداندا بوس ورىن جوق دەپ كونبەدى.»پۇركورول، سوتتان وزگە جۇرت اشتان ءولىپ، كوشتەن قالىپ جاتقان جوق، كەز كەلگەن جۇمىسقا تۇر، بىرتىندەپ ۇلكەيىپ كەتەسىڭ«،- دەپ تە كوردى. ءا، نەسىن ايتاسىڭ... التى-جەتى جىلدان سوڭ»سوت سايلاندىم«دەپ حات جازدى. وسىدان كەيىن-اق ادەيىلەپ قاتىناۋدى دوعارعان. جۇمىس باستىمىن، قول تيمەيدى دەپ ءجۇردى، سوڭىرا»كۋرورت«دەيتىن بىردەمەنى ويلاپ تاپتى. ءبىر جازدا ءوزى ەمدەلەدى، كەلەسىدە كەلىنشەگىن ەمدەتىپ قايتادى. بەسىكتەن بەلدەرى شىقپاي جاتىپ نە كەسەل جابىسقاندارىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن! بالاسىنىڭ ەلدەن بەزگەن كىسىشە جولاماي كەتكەنىن شال اۋەلدە كەلىنىنەن كورەتىن-دى. راس، كوپ كىنا سوندا، قازىر دە سولاي ويلايدى. ايتسە دە، باستى ايىپ - بالاسىنىڭ وزىندە. جەتەسىز ەمەس سياقتى ەدى، جىگەر جوق ەكەن. نامىستان جۇرداي ەكەن. پىسىقاي كەلىنشەگى ەرتتەپ ءمىنىپ الدى.»ءوزى قاشقالى تۇرعان قويان ەدى، «ايت» دەگەن سوڭ نە سوردىڭ«كەرى كەلدى دە قويدى. كەمپىرى ەكەۋى ءۇش-ءتورت رەت ارتىنىپ-تارتىنىپ بارىپ قايتقان. نە سوزگە قوناق بەرمەيتىن، نە ءۋاجعا توقتامايتىن ساڭىلاۋسىز قۇداسى بار ەدى، سوڭعى جولى ەكەۋى اجەپتەۋىر ۇستاسىپ قالعانى. سونىڭ قىرسىعى ما، الدە كىسىلىگىنىڭ سيقى سول ما، كەلىنى كەردەڭدەپ، ىقىلاس بىلدىرمەي اتتاندىردى. سونان سوڭ كارى سۇيەگىن ساۋدىراتىپ قاشانعى شاپقىلاماق،»اكە كەرەك بولسا ءوزى ءبىر سوعار «دەگەن دە، تىم-تىرىس جاتىپ العان.
وسىدان ون ەكى جىل بۇرىن قىس كوزى قىراۋدا، تاۋلى ولكەنىڭ جول قاتىناسى قيىنداعان شاقتا بالاسى كەلىپ تۇر. ادەپكىدە شال:»بۇ شىركىن ءۇي-ىشىمەن ءبۇلىنىسىپ شىققاي«،- دەپ قۋانعان، ايتپەسە قاي ءجۇرىس؟! سويتسە، اقشا سۇراي كەلىپتى. ارتىق-كەمى جوق، ءتورت مىڭ سوم!»ۆولگا«الماقشى. كوڭىل جۇيرىك پە، كوك دونەن جۇيرىك پە دەگەن وسى. قالتاسىندا سوقىر تيىنى جوق، ماشينادا ويى بار. اكەسىنىڭ ءىشى مايلى ەكەنىن، ارينە، بىلەدى. سونشا جەردەن اڭقىلداپ جەتكەندە، قۇر قول قايىرماس دەگەن دامەسى زور. تەك بۇل جىبىمەدى.»كەرەك ماشيناڭدى ءوزىم اپەرەم، كوشىپ كەل«،- دەدى قاسقيىپ. ۇلىنا ەمەس، كەلىنىنە قيمادى اقشاسىن. كىسىلىك دارىماعان قۇداسىنان قىزعاندى. ماڭداي تەر، تابان اقىسىن قالاي ايدالاعا بەرىپ جىبەرمەك... ۇلى كۇندىز-ءتۇنى جالىنسا دا يلىككەن جوق. كوپتەن جىڭىشكەرىپ جۇرگەن اراداعى ءجىپ سول جولى ءۇزىلدى. نە حات جوق، نە دۇعاي سالەم جوق. قاتىنىنىڭ بەتىنە قاراپ، سول كەتكەن جاعىندا ءجۇر. ودان ارتىلعان ۋاقىتىن كىسى سوتتاۋعا جۇمسايدى. ءوزىن سوتتار ەشكىم تابىلماعانى ما؟
وسى وقيعادان سوڭ ارادا ءۇش جىل وتكەندە، شالا ساۋاتتى شال ءوز قولىمەن يرەكتەپ حات جازىپ، تاعى شاقىردى. وعان سەبەپ - كىشى ۇلى. قولىنداعى تەگىن سپيرتتى پايدا كورەتىندەي، جاتىپ كەپ وڭەشىنە قۇياتىن-دى، ءسويتىپ ءجۇرىپ ىشىمدىككە ابدەن ءۇيىر بولىپ العان. ءوز ءسوزى وتپەگەسىن، جاتىرلاس باۋىرى تىزگىنىن تارتار ما دەگەن دالباساسى دا شالدىڭ. ءبىراق ول تىرس ەتپەدى. سونان سوڭ اراقكەش ۇلىنا تاعى ءبىر كۇيىنگەندە،»ولگەلى جاتىرمىن، باقۇلداسىپ قايت«دەپ جەدەلحات سالدى. ەكى شىعىنداپ قايتەم، ولسە، جانازاسىنا بارارمىن دەسە كەرەك، ونى دا جاۋاپسىز تاستادى. سودان كەيىن شال ءبىرجولا تۇڭىلگەن.
اقىرى كىشى ۇلى ءوز-وزىنەن توزىپ كەتتى. ايەلدەن دە، باۋىرىنداعى بالادان دا اجىرادى. بەس جىل بويى كوز مايىن تاۋىسىپ جيعان ءبىلىمى دە، قىزمەتى دە دالادا قالدى. شال-كەمپىردىڭ جەلكەسىنە ءمىندى. كۇندە ءۇش سوم، كۇندە بەس سومدى احاتاي قاشانعى بەرسىن. ال اناۋ»قولىڭنان بەرمەسەڭ، جولىڭنان الام«دەپ، ۇيدەگى مۇلىككە، قوراداعى مالعا قول سۇقتى. امالسىز اقىلگويلەردىڭ كومەگىمەن ماسكۇنەمدەردى ەمدەيتىن جەرگە ەكى جىلعا جونەلتىپ جىبەردى. ەسى كىرىپ قايتا ما دەپ دامەتكەن ەدى، اۋەلدە ءتاپ-ءتاۋىر وڭالىپ ورالسا دا، ءۇش ايدان سوڭ باياعى اۋەنىن قايتا جالعادى. سۇيەككە تاڭبا ءتۇسىپ، الدەقايدا جوعالىپ كەتىپ ءىشتى. قايدا جۇرگەنىن»ۇزىنقۇلاقتان«ەستىپ، ىزدەپ باردى دا،»اكە-كوكەلەپ«ۇيگە ەرتىپ اكەپ الگى جاتقان ورنىنا تاعى ايداتىپ جىبەردى. قازىر سول جەردە ەمدەلىپ جاتىر. تۇزەلىپ ورالارىن دا، كۇزەلىپ ورالارىن دا ءبىر ءتاڭىرى ءبىلسىن. وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن كەمپىرى ەكەۋى ادەيىلەپ بارىپ، جولىعىپ قايتقان.»ەكى جىل تۇگىل، ون جىل ەمدەتسەڭ دە، اراعىمدى توقتاتپايمىن«،-- دەپ قاسقيىپ وتىر. بۇل بايعۇس قايتسەم بەتىن جاقسىلىققا بۇرام دەپ الاسۇرادى، ال اناۋ ونىسىن جاماندىققا جورىپ، كەكتەنە ءتىسىن قايرايدى...
شامبىل بيە ەسىك الدىنداعى ماما اعاشقا ماڭداي تىرەپ توقتاعاندا عانا، احاتاي ويىن ءۇزدى. بيەسىن جەتەلەپ، ءۇي سىرتىنداعى باستىرمانىڭ استىنا كولەڭكەگە اپارىپ بايلادى. ەر-توقىمىن سىپىرا باستاعاندا، قۇلا توبەل قۇلىن جەتىپ ەدى، تىرسىلداپ، ءسۇتى تامشىلاعان جەلىنگە اۋىز سالدى. شال مەيىرلەنە، قۇلىننىڭ ساۋىرىنان سيپادى دا، ۇيگە كىرىپ سۋسىن سۇرادى. قارا كەمپىر كىشكەنە مەس تورسىقتان لەكىلدەتە قۇيىپ ءبىر جانان قىمىز ۇسىنعان. شەرتىپ تۇر ەكەن، قىشقىلتىم ءيسى تاناۋىن جارىپ جىبەرە جازدادى. ءبىر ۇرتتاپ ءدامىن الدى دا، كوزىن تارس جۇمىپ، ءبىر-اق ءسمىردى. ءارى كۇنسىپ، ءارى وكىنىش ورتەپ قىزىپ كەلگەن وزەگىنەن سۇپ-سۋىق بال قىمىز ءجۇرىپ وتكەندە، كوڭىلدەگى نالاسى تۇگەل شايىلعانداي جانى جادىراپ قالدى. قاڭىرىعى تۇتەپ، شولدەپ جەتەرىن بىلگەندەي سۋسىنىن بابىمەن دايارلاپ وتىرعان كەمپىرىنە ءىشى ەرىدى .»جار جاقىن بالادان دا، باۋىردان دا، باسىڭدى سول سۇيەيدى اۋىرعاندا«،- دەپ كۇبىرلەدى، باياعىدان ەسىندە قالعان ولەڭ جولدارى تىلىنە ورالىپ.
- قۇلىندى بايلاي سال، كەشكە دەيىن ەكى-ءۇش ساۋىپ الالى. شاناشتا ۇيىتقىدان وزگە ەشتەمە جوق. ەرتەڭ سۋسىنسىز قالاسىڭ، - دەدى كەمپىرى.
قۇلا قۇلىن ەكى ەزۋىن كوپىرشىپ، ەنەسىنىڭ باۋىرىنا ءالى قادالىپ تۇر ەكەن. ول دا قاتالاپ جەتسە كەرەك.»ەمسىنشى مەيىرى قانىپ«،- دەپ ويلادى دا، قاريا باستىرما توبەسىندەگى شاباقتان شالعى وراعىن الىپ،»باقشاعا«قاراي كەتتى.
احاتايدا دا اينالا توڭەرەگى تىكەنەك سىممەن قورشالعان جيىرما بەس جۇزدىك جەر بار. ءوزى ونى»باقشا«دەپ اتاعانمەن، ەگەتىنى جالعىز جوڭىشقا. شامبىل بيەنىڭ جازدايعى قىمىزى ءۇشىن قاجەت. اسىرەسە، قازىرگىدەي ءشوپ سۇيەكتەنىپ قۋاڭ تارتا باستاعان شاقتا ەكپە جوڭىشقانىڭ ءجونى بولەك-اق.
ۇلكەن قولتىق كوك بالاۋسانى بىرت-بىرت ورىپ الدى دا، وقىرعا اكەپ سالدى. سونان سوڭ قۇلىندى نوقتالاپ، ورنىنا بايلادى. ۇيدەن ەكى شەلەك سۋ اكەلىپ بيەسىن سۋاردى.
وسى شارۋانىڭ ءبارىن ىستەي ءجۇرىپ، كەمپىرىنە ايتار اڭگىمەسىن جۇپتادى. بۇرىن-سوڭدى ايەلىنەن ءبۇيتىپ قايمىعىپ كورمەگەن، نيەتى قۇلاعان شارۋاسىن كەيدە ەستىرتسە، كەيدە اقىلداسپاي-اق ءوز بىلگەنىمەن تىندىرا بەرەتىن. قارا كەمپىردىڭ:»نەگە ءويتتىڭ-اۋ«،- دەپ داۋ-داماي تۋعىزعان جەرى ەسىندە جوق. سوعان قاراعاندا، امسە-اق دىتىنەن شىعىپ كەلگەن ءتارىزدى. ويتكەنى ونىڭ ءبارى ءتىرىنىڭ قامى، تىرشىلىكتىڭ ءجونى ءۇشىن ىستەلەتىن-دى. بۇل جولعى شارۋانىڭ جايى باسقاشالاۋ، كەڭەسپەي كىرىسىۋ قيىن. ورە تۇرەگەپ، شاتاق ءوربىتىپ جۇرسە، نە ىستەيدى؟ ەندى تورىنەن كورى جۋىق تارتقان شاقتا ارازداسىپ جاتا ما. كىم ءبىلسىن، بالكىم، قۇپتار. وندا عوي وزگە اعايىن بۇنى توقتاتا المايدى. ويداعىسىن تىندىرادى. جالتاقتايتىن ەندى نە رەتى بار؟ بۇگىننەن كەشىكتىرمەي قايتسە دە يلاندىرۋ قاجەت. شەت-جاعاسىن بريگادير جىگىتتىڭ قۇلاعىنا تيگىزىپ قويدى، ەگەر تەزدەتىپ كىرسپەسە، وسەك-اياڭ الدىن وراي باستارى انىق. وزگەگە ەستىرتكەن جايتتى ءوز ادامىنان جاسىرا ما؟...
ايتسە دە، ەل ورىنعا وتىرعانشا ۇندەمەۋگە بەكىندى. اسىعىپ قاجەتى قانشا، كۇيبەڭ تىرلىك تامامدالسىن، مال جايعالسىن. جۇرت اياعى باسىلسىن. الدا-جالدا تۋلاي قالسا، كەمەڭگەر ءتۇن تاڭ اتقانشا ساباسىنا تۇسىرەدى. كۇندىز دەس بەرمەيتىن اشۋ دا قىزىل ىڭىردەن كەيىن بايىزدايتىن قاشانعى ادەتى. ال تۇنگى اشۋ شىلدەدەگى سەل سياقتى، قانشا ارىندى باستالعانمەن، تەز سارقىلماق.
احاتاي كۇتكەندەي ەمەس، قارا كەمپىر بۇلىنگەن جوق، اۋزىن اشىپ تىڭدادى دا، ەرنىن سىلپ ەتكىزدى،»حي«دەگەن دىبىس تاناۋىنان قوسا لىقسىعان، الدە جاقتىرماعانى، الدە كەكەسىنى - شال ونى باعامداي المادى. وڭىنەن دە نە اشۋ ىزعارىن، نە ىشكى قارسىلىقتىڭ كولەڭكەسىن تانىپ جارىماعان. سول ۇندەمەگەن كۇيى قارا كەمپىر شالىنا ۇزاق تەسىلدى. جانارى وزىنە قادالعانمەن، ساناسى الدەقايدا لاعىپ كەتكەنىن قارت تا ءتۇسىندى.باسقا كەز بولسا:»نەمەنە، ەسىڭ اۋىپ وتىر ما!«-دەپ زەكىپ تاستار ەدى، قازىر شىداپ اقىرىن كۇتتى.
بايسالدى ءبىرتوعا كەمپىر ەستىگەنىن اقىل تارازىسىنا سالىپ،ارلى-بەرلى ولشەي وتىرىپ:»قۇدانىڭ قۇدىرەتى!-دەپ تامساندى ىشتەي. - ەستىمەگەن ەلدە كوپ دەگەن وسىندايدان شىعادى ەكەن-اۋ. بايبىشەسىنىڭ باسىنا بەلگى قويسا مەيلى،سوكەت ەشتەمەسى جوق. تەك ەسكى مولا جاڭعىرتىلمايدى دەپ جاتۋشى ەدى بۇرىنعىلار، سول بولماسا. ءبىراق قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە جەتپەگەن كەزدەگى ولقىسىن ەندى تولتىرسا كىنالاپ اكەسىنىڭ قۇنى بار ما جۇرتتىڭ. قىرىق جىل بۇرىن قايتقان ءارۋاققا اس بەرىپ، ات شاپتىرىپ جاتقاندار دا تابىلادى. ال «ءوز ورنىمدى قوسا دايارلاپ قويام» دەگەنى نەسى؟ ەسكەرۋسىز قالۋدان قورىققانى ما؟ بالالارىنا سەنبەگەن كۇندە قىزدار بار ەمەس پە؟ بۇل ىقىلاسىن بۇرماعانمەن، ولار تۋعان اكەسىندەي سىيلايدى. ەگەر الدىمدا كەتسە، كەرەك كۇمبەزىن تەگى ورناتتىرام عوي. ە، ءتاڭىرىم، الجاسايىن دەگەن شىعار بۇل».
قاپەلىمدە ەستىگەنىن اقىلىنا سىيعىزا الماعان كەمپىر كوڭىلىندەگى توپان-سۋشا قاپتاعان ساۋال تاسقىنى سارقىلعان شاقتا، الگى ويىنىڭ ءبارىن قارياعا ەستىرتىپ قايتا ايتىپ شىقتى. رەنجىگەنى دە، وكپە ارتقانى دا بەلگىسىز، اسىقپاي ۇزاق سويلەدى. دۇنيە استى-ۇستىنە توڭكەرىلىپ جاتسا دا بىلق ەتپەيتىن قاشانعى ورنىقتى مىنەزى. قانشا ۇستامدى بولسا دا، بۇگىن ءبىر ىرشىپ تۇسەر دەپ كۇتكەن احاتاي، قاتەلەسىپتى، قۇددى بالا-شاعاعا ونەگە ۇيرەتىپ وتىرعانداي كەمپىرى تىم جايباراقات. بۇل مىنەزى تاڭىرقاتسا دا، ءتانتى ەتپەي تاعى قويمادى. سونان با، بار ويىن تۇگەل اقتارماققا ىڭعايلاندى. «ە-ە-ە، كەمپىرىم-اي!»-دەپ ىڭىرانىپ الىپ، سويلەپ كەتتى. جاسىنىڭ جەتپىس التىعا قاراي اۋعانىن قاداپ ايتتى. قارا كەمپىرگە بيىلعى جىل بويىنا بەلگىلى جايت ەمەس پە بۇل، قۇلاعىن جاناپ، ءارى قاراي وتە شىقتى. دەگەنمەن، جاسىن ساناعانىندا ءمان بار ەكەن: كوكىرەگىمدە جەتپىس التى ارمان، جەتپىس التى وكىنىش جاتىر دەدى. ەسەبىن جۇرگىزبەگەنى بولماسا، تالاي وكىنىش، تالاي ارمان قارا كەمپىردىڭ دە كوكىرەگىندە شوگىپ جاتىر. وندا نە تۇر؟ وزەكتى جان تەگى وكىنىشسىز وتپەيدى...
قاريا ەندى وزگە كەپكە ويىستى. ءبىراق شاڭىراقتىڭ استىندا ورتاق مۇلىك جيناپ، جارتى توستاعان كوجەنى ءبولىپ ءىشىپ عۇمىر كەشكەندەرىمەن، كەۋدەسى بولەكتىڭ جانى بولەك دەمەكشى ءبىر-بىرىنە سەزدىرمەي، ءوز الدارىنا جەكە-جەكە مۇڭ مۇڭداسىپ، ءار باسقا تىلەۋ تىلەپ كەلگەندەرىن ايتىپ ءبىر توقتادى. بۇل ءسوزىن بايبىشە قوشتادى، ۇندەمەي باسىن يزەي بەرگەن. قوساعى قۇپتاعانعا ەركىنسيىن دەدى مە، احاتاي ەندى ونىڭ كارى جۇرەگىن سىزداتىپ، ەڭ ۇلكەن ۋايىمىنىڭ شەتىن ءتۇردى. بۇل جايت تە كەيۋاناعا اۋەلدەن ايان. ءبىراق شالى ەشقاشان دا ءدال بۇگىنگىدەي اشىلىپ كورمەگەن. كىجىنۋشى ەدى، بالاعاتتاۋشى ەدى. اۋىق-اۋىق كۇرسىنىپ ءۇنسىز تۇنەرىپ جۇرەتىن شاقتارى دا ءجيى ۇشىراساتىن. ءبىراق شەشىلمەيتىن.
ءبارىن دە ۇعىپ، سەزىپ وتىرعاسىن، كەمپىر دە قاجاپ سۇرامايتىن-دى. شالى تۇنەرگەن كۇنى قوسىلا تۇنەرەتىن، ۋهىلەسە، قوسىلا ۋهىلەيتىن. ونىڭ مۇڭىن دا مۇڭدايتىن، ەز مۇڭىن دا تۇگەندەيتىن. ال قازىر ءوز باسىنىڭ ارمان-مۇڭىن ۇمىتقانداي، وتاعاسىنىڭ سوزدەرى دەنەسىن تۇرشىكتىرىپ، ساي-سۇيەگىن سىرقىراتتى. راس، ايتقانىنىڭ ءبارى راس. الپامساداي ەكى ۇل ءوسىردى. مۇقتاجدىق تارتتىرعان جوق، قاتارىنان قالدىرعان جوق. وقىتىپ، ءبىلىم اپەردى، ۇيلەندىرىپ، وتاۋىن تىگىپ بەردى. ءبىرى قازىر شىرتيگەن سوت، ءبىرى- ءۇيسىز-كۇيسىز ماسكۇنەم. سىرت كوزگە ەكەۋى ەكى باسقا جانداي كورىنەر، ال شىنتۋايتتاپ كەلگەندە - ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇقساس. ەكەۋى دە نامىسسىز، ەكەۋى دە جەتەسىز. و قاسيەت نەگە ولارعا دارىماعانىن ويلاۋمەن شالى قۇم جىلىك بولىپ ءبىتتى. ءبىر كىسىدەي-اق ونەگە ۇيرەتىپ ەدى، ءبىر كىسى عۇرلى اقىل ايتىپ-اق ەدى. ەندى اناۋى دا بەتكە شىركەۋ، مىناۋى دا بەتكە شىركەۋ. اكە بايعۇس تۇڭىلمەگەندە قايتسىن، كۇدەرىن ۇزبەي قايتسىن. ءبىر سەبەپتەن وسىسى دۇرىس تا سياقتى. بالكىم، ەكەۋىنىڭ بىرىنە وي سالار. راس، ۇلكەن ۇلدان الدەقاشان قايىر كەتكەن، كىسىلىك دامەتۋ قيىن. تىم قۇرماسا، اقىلىن ءىشىپ باسىنا يە بولا الماي جۇرگەن كىشىسىنە اسەر ەتەر...
قاريانىڭ سوزىنە ۇيىپ، ىشتەي ماقۇلداپ، ءارى جارىسا قيالداپ وتىرعان قارا كەمپىر وسى ارادا:
-ءاي، ءبىراق سوعان سەنىم جوق-اۋ!-دەپ قالعان. داۋىستاپ ايتقانىن ءوزى دە اڭعارماپ ەدى.
-نەمەنە؟ نەگە سەنىم جوق؟- دەپ احاتاي قادالا سۇراعاندا، ءسال مىزعىپ ويانعان كىسىشە باسىن وقىس كوتەردى:
-ءجاي، اشەيىن. سەنىڭ وسى قىلىعىڭ ەكى ۇلعا وي سالسا جاقسى، ايتپەسە، بوس ءاۋرەشىلىك بوپ قالا ما دەيمىن...
-ە-ە-ە، كەمپىرىم-اي! كىم بىلەدى، بالكىم، وي سالار ،بالكىم، سالماس. ودان مەنىڭ ەشتەڭەم مۇقالمايدى،ايتەۋىر. شىعىننان دا قورىقپايمىن. قۇدايعا شۇكىر، داۋلەت بار، وكىمەتتىڭ پەنسياسى - اناۋ، قالاي جۇمساساق تا ەكەۋىمىزگە تەگى جەتەدى. كاسساداعى اقشانى سوندا نە ىستەيمىز، و دۇنيەگە الا كەتەمىز بە؟ ۇلكەن ۇل كوشىپ كەلسە، ءبىر جاقسى ءۇي سالدىرىپ بەرسەم، ەكەۋىنە ەكى ماشينە ساتىپ اپەرسەم دەۋشى ەدىم. سودان قالعانى دا باسىمىز قيسايعان كۇنى اجەتىمىزگە جاراۋشى ەدى .ول ويىمنىڭ ءبىرى دە ورىندالمادى. ەندى ونىڭ ءبارىن نە ىستەيمىن؟ الدە وتقا ورتەپ جىبەرەم بە؟ جوق، جەلگە شاشايىن با، جۇرت تەرىپ السىن...
- ول اقشا سەنىڭ جامباسىڭا باتتى ما؟
- جامباسىما باتقان جوق. ماڭداي تەر، تابان اقىمدى ءوزىم ولگەسىن، كىسى قادىرىن بىلمەيتىن ارامزالارعا جەم قىلعىم كەلمەيدى. وزگەگە تاعى قيمايمىن. جيىرما بەس جىل سوڭىندا سالپاقتاپ ءجۇرىپ جيعان داۋلەتىمدى قايتىپ ءراسۋا ەتەم.
بايبىشە ءسوز جارىستىرىپ جاتپادى. ەستىرتىپ قۇپتاماعانى بولماسا، شالىنىڭ قىجىلىن ۇعىپ، ىشتەي ەلجىرەپ-اق وتىر. ىڭعاي بىلدىرسە، ودان ءارى جەلىكتىرىپ الارىن سەزىپ،ۇندەمەدى.
ەل اراسىندا احاتايدىڭ «ساراڭ» اتى تاراعانى بار ەدى، قارا كەمپىر ءدال بۇگىنگى كەشكە دەيىن ول لاقاپتى مويىندامايتىن-دى. شاشپا جومارتتىعى جوق دەمەسەڭ، اعايىننىڭ، جەكجات-جۇراتتىڭ جورالعىسىنان جالتارىپ كورگەن ەمەس. قىتىمىرلىق جاساپ، ىشىم-جەمنەن قىسقان ەمەس. ال ول اتاقتىڭ قاي كۇنى، نە ءۇشىن جارماسقانىن بىلمەيدى. سىرتتاعى اڭگىمەسىنىڭ قايسى ءبىرىن ەستىپ جاتىر، بالكىم، قاجەت اشپاي، ءبىرلى-جارىم اعايىننىڭ كوڭىلىن قايتارعان شىعار، الدە ۇلكەن ۇلى تۇرسىنعا ءتورت مىڭ سومدى قيماعانى، الدە اراقكەش بالاسىنىڭ كۇندەلىكتى شىعىنىن وتەۋدەن باس تارتىپ، ەمدەتۋگە جىبەرگەنى سەبەپ بولعان شىعار دەپ ويلايتىن. ەندى سول قاۋەسەت راسقا اينالعانى ما دەپ وتىر.
كەۋىلىنە وسى كۇدىك دارىعان ساتتە بۇرىن ەلەمەي كەلگەن قىلىقتارى بويلارىن قىلتيتىپ، بىرتىندەپ تۇرەگەلە باستادى. سوناۋ ءبىر قويشى كەزدەرىندە شالى ايلىعىن قولىنا الماي، كاسساعا اۋدارتۋشى ەدى. كۇندە دۇكەن ارالاپ، ساتىنىپ ىشپەگەسىن، كەرەگى دە شامالى بولۋشى ەدى ونىڭ، سونان سوڭ ءمان بەرمەيتىن، ەلەمەيتىن. ارتىق اقشا ۇيدە تۇرا ما، كاسسادا جاتا ما، ءبارى ءبىر ەمەس پە. تەك وقۋداعى بالالاردى اقشادان قىسقاندا رەنجيتىن. وندايدا كۇيەۋى: «مىرزالىقتى قايتەسىڭ، تاق-تۇق جۇرسە، بالا بۇزىلمايدى»،- دەپ يلاندىرار ەدى. امالسىز ءوز قالتاسىنىڭ تۇبىندەگى ارتىق-اۋىسىن قاعىپ ۇستاتىپ، ەكى بالانى ريزالايتىن-دى...
جادىنا ورالعان بۇل جايتتەردى ول، ارينە، بۇگىپ قالدى، ءوزى تاۋسىلىپ، تەرىسى جۇقارىپ وتىرعان كىسىنى قاجاپ قايتسىن. «ءوز داۋلەتىن وزىنەن قىزعانارداي ول ماعان نە وپا كورسەتپەك، ءبىر ويلاعانى بار شىعار»،- دەپ ءتۇيدى دە، جالتارا سويلەدى:
وزىڭە ۇناسا ىستە، مەنەن نە اقىل سۇرايسىڭ؟..
اۋەلدەن ءسوز قۇمارلىعى جوق قاريا كەمپىرىنىڭ اۋزىنان الگى لەبىزدى ەستىگەسىن، اڭگىمەنى ودان ءارى قوبىرسىتپاي، ىشكى ۇيدەگى سالۋلى توسەگىنە قاراي جۇرە بەرگەن.
ەرتەڭىندە شارۋاعا شۇعىل كىرىستى. اۋەلى ءبىر توقتىسىن سويىپ، اۋىلداعى ءوزى قاتارلى اقساقالداردى شاقىرىپ، قۇدايى تاماق بەردى. كەمپىرىنىڭ اقىلىمەن ولارعا بار شىنىن اقتارعان جوق، «قىزداي العان قوساعىمنىڭ باسىن قارايتپاق نيەتىم بار» دەدى دە قويدى. جينالعاندار «بارەكەلدى» ايتىسىپ، دۇعا قايىرىستى.
ارادا تۇتاس ءبىر اي وتكەن شاقتا كۇمبەز تۇبەسى تۇيىقتالدى-اۋ. التى قانات ءۇيدىڭ اۋماعىنداي دوڭگەلەنگەن، ەڭسەلى قىپ-قىزىل بەيىتتىڭ بەتون ىرگەسى تىزەدەن بيىك. سول يىقتاعى قابىرعانىڭ تۇبىندە ايەلىنىڭ ەسكى مولاسى، وڭ قول جاقتا احاتايدىڭ وزىنە بەلگىلەنگەن ورنى. شۇڭقىرىن قازىپ، اقىم شىعارسا ءبىتتى- قالعانى دايىن تۇر.
احاتاي وسى شارۋاعا كىرىسكەلى بەرى قياليلاۋ بولىپ العان. ءوزىنىڭ بۇكىل ءومىر تاريحىن كۇنىنە ءجۇز پاراقتايتىنى ءوز الدىنا، قالاتىپ جاتقان بەيىتىنىڭ ەل-جۇرتقا ەتەر اسەرىن، ءتىپتى كۇندەردىڭ كۇنىندە سونىڭ ىشىنە ءوزىن جابىلا جەرلەسىپ، توسىن قىلىعىن اڭگىمەلەي كەۋكىلدەسەر اۋىلداستارىن ەلەستەتىپ، بويىن قورقىنىش بيلەۋدىڭ ورنىنا قايتا ماقتانىشقا ۇقساس الدەبىر ريزالىق سەزىم بوي كوتەرىپ، ەندى بىردە جىلدار بويىنا كۇن مەن جەلگە، جاۋىن مەن قارعا، شىتىرلاعان ايازعا توتەپ، بىلق ەتپەي ماڭقيىپ تۇرار كۇمبەزىن كوز الدىنا كەلتىرىپ، ماڭگىرىپ جاتاتىن. كەي-كەيدە ول: «دەنساۋلىعىم ءالى ءازىرگە مىقتى، قۇداي وقىسىنان ساقتاسا، از دەگەندە ون شاقتى جىل ءتىرى ءجۇرۋىم ابدەن مۇمكىن؛ ەگەر تاتار ءناسىبىم تاۋسىلا قويماسا، مىنا كۇمبەزىم كوزىم جۇمىلماي-اق ەسكىرىپ، ەسكىرمەك تۇگىل توزىپ كەتۋى كادىك-اۋ»،-دەپ مازالاناتىندى شىعارعان. ال توزدىرماي كۇتەر جايى جانە جوق.
اقىرى بەيىت بىتەرگە ەكى كۇن قالعاندا، كوڭىلىنە قايداعى ءبىر قيال ورالدى. قاي كەزدە كىمنەن ەستىگەنى جادىندا جوق، ايتەۋىر قۇلاعىنا سىڭگەن اڭگىمە بار ەدى. كەنەت سوعان جان ءبىتىپ، قاريانىڭ كوڭىلىنە جەلىك دارىتتى.
تۇسكى شايعا جاقسىلاپ قانىپ، ەكى الاقانىن ايقاستىرا باسىنا جاستاپ، شالقاسىنان جاتقان شال دەرەۋ ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، قورا جاققا باردى. بەرگى شەتكى كۇتىمى تاۋىرلەۋ قورانىڭ ەسگىن اشتى. مۇندا كىل ەسكى-قۇسقى مۇلىك جاتاتىن. تۇپكىردەگى جامان الاشا جابۋلى ەكى قانار ءجۇننىڭ ورنىندا ەكەنىنە كوزىن جەتكىزىپ، قۋانىپ قالدى. ولاردىڭ ارعى جاعىنداعى ۇيمەك استىنان كىشكەنە-كىشكەنە ەكى قاپتى سۋىرىپ الىپ، اۋزىن اشىپ كوردى. ەشكى ءجۇنى ەكەن، كەمپىىرى ءتۇبىتىن الام دەپ بىلتىردان بەرى ساقتاپ جۇرەتىن. ال الگى ەكى قانارداعى - بيىل قىرقىلعان ءولى ءجۇن ەدى. اگەنتتەرگە وتكىزۋگە ءساتى تۇسپەگەن. كەيدە ءوستىپ قۇنتسىزدىقتىڭ دا پايداسى تيەتىنى بار-اۋ.
جۇنگە بولا اعايىنعا سالماق سالمايتىنىنا قۋانىپ، كەشكە قاراي جالعىز كوشەلى اۋىلدى باستان-اياق ارالاپ شىقتى دا، جولىققان جۇرتتى قايران قالدىرا، - ءبىر-ءبىر ساۋىن سۇتتەرىن سۇرادى. قاي قاجەتىنە جاراتارىن جانە جاسىرعان جوق.
وسىمەن تىنسا ءجون ەدى-اۋ. ەرتەڭمەن كورشى ءۇيدىڭ بالاسىن وياتىپ الىپ، سول توڭىرەكتەگى قاراسيراقتارعا جۇمسادى. ءسۇت پىسىرىم ۋاقىت ءوتتى مە، وتپەدى مە، كەكىلدەرى جەلپىلدەگەن ونشاقتى بالاقاي شۇرقىراسىپ جەتىپ كەپ تۇر. قاريا ولارعا ءۇي-ءۇيدىڭ اينالاسىنداعى شىنى شولمەكتەردى جيناتپاسىن با! بىرىنەن-بىرى كورىپ، قانداي قىزىققا كەنەلەر ەكەنبىز دەپ دامەتكەن اۋىل بالالارى شەشەلەرىنەن ۇيدەگى كەرەكسىز اينەك ىدىستارىنا دەيىن سۇراپ الىپ، احاتايدىكىنە شۇبىردى. «ەسى اۋعان شال» تاعى نە ويلاپ تاپقانىنا اقىلدارى جەتپەي ۇلكەندەر دال.
كۇن ساسكەگە كوتەرىلە، اسارعا شاقىرىلعان بوزبالالار الگى شولمەكتەردى دە، بۇكىل اۋىلدىڭ تاڭەرتەڭگى ساۋىن ءسۇتى قۇيىلعان كەسپەكتەر مەن قوراداعى ءجۇندى دە زيرات باسىنا جەتكىزدى. احاتاي ولاردىڭ بىرىنە شىنى ساۋىتتاردى شاقتىرىپ، ەكىنشىسىنە ىلاي شىلاتتى. سۋ ورنىنا ءسۇت جۇمسالدى. ءجۇندى دە، ۇنتاق اينەكتى دە سوعان قوستىردى. سالتتا جوق قىلىعى كوڭىلدەرىنە سىيماي، ءبارىن ءوز كوزدەرىمەن كورمەككە زيرات باسىنا جيىلعان ون شاقتى قاريا انەۋ شەتتە قاۋقىلداسىپ وتىر.
ساۋىسقانشا شىقىلىقتاسقان بوزبالالار ءبىر ساعاتتىڭ ار جاق، بەر جاعىندا كۇمبەزدىڭ سىرتىن سىلاپ ءبىتىردى.الۋان ءتۇستى اينەك سىنىقتارى كۇن كوزىمەن شاعىلىسىپ، سان قۇبىلىپ، جالت-جۇلت وينايدى. «مىنا احاتايدىڭ بىلمەگەنى ءبيت استىندا ەكەن!»- دەسىپ تاڭىرقاسىپ قارتتار جاعالارىن ۇستايدى.
قۇرىلىسشى جىگىتتەردىڭ ۇيرەتۋىمەن شال ەكى-ءۇش كۇندەي سىلاق بەتىنە سۋ بۇركىپ ءجۇردى. وشاقتاعى قازاندى وتسىز قايناتار ىستىقتا قالىڭ سىلاق شىتىناماي جاقسى كەپكەن. سوندا عانا ماڭگىلىك ورىن دايارلاعانىنا كوزى جەتكەندەي كوڭىلى تىنشىعان ەدى. اۋەلگىدە ءبىراز كۇن ۇلكەن شارۋا تىندىرعانداي اجەپتەۋىر قومپيىپ ءجۇردى. بەيىتتى بارىپ كورۋگە قۇمارتىپ جاس بالاشا اڭسارى اۋىپ تۇرادى. ءبىراق شاپقىلاي بەرۋ ۇيات. ەل-جۇرت ءوز الدىنا، ۇيدەگى قارا كەمپىردەن دە قىسىلادى.
بۇل اڭگىمە ۇزىن ەلدىڭ يىرىنە، قىسقا ەلدىڭ قيىرىنا دۇڭك-دۇڭك تارادى. ونى احاتايدىڭ ءوزى دە ءبىلىپ ءجۇر. اۋىلداستار ۇركە قارايتىن سەكىلدى. بىرەۋ ەسىركەپ ، بىرەۋ داتتايدى ەكەن، ونى كەمپىرى دە ايتىپ كەپ ءجۇر. باعزى بىرەۋلەر: «جوق ىرىمدى باستاپتى، قارا باسىنا كورىنسىن!»-دەپ تۇڭىلەتىن كورىندى. ءبىراق شال ونىڭ بارىنە دە پىسقىرعان جوق...
توقمەيىل سەزىمنىڭ ىدىراي الماي جۇرگەن شاعى ەكەن بۇل. ارادا بىرەر جۇما وتكەسىن، ەستىگەننىڭ بارىنە قولدى ءبىر-اق سىلتەۋدى توقتاتتى. شەكە تامىرى بىلەۋلەنىپ، شىتىناي تىڭدايدى. اقىرى كۇندە قۇلاعى شالعانىن كۇندە سۋىرتپاقتايتىن كەمپىرىن تىيىپ تاستايتىن بولدى. ىشتەگى جەلىك باسىلىپ، ورنىنا الدەبىر بەيمازا سەزىم جايعاستى.
جەر بەتى قۋاڭ تارتىپ، كۇز بەلگى بەردى. وسىنداي مەزگىلدە كوڭىل كۇيى بۇزىلاتىن اۋەلدەن ادەتى ەدى. ەندى مۇلدەم ويشىل بولىپ الدى. شالقالاپ جاتىپ ءومىردىڭ ءمانىسى جايلى تولعانادى. احاتاي ءۇشىن بۇل تىرشىلىكتە جالعىز-اق مۇرات بار ەدى - اشتى-توقتى كۇلىپ-ويناپ كۇن كەشىپ، ۇرپاق قامىن ويلاستىرۋدان وزگە قىزىق بولادى دەپ ءتىپتى ەسەپتەمەيتىن. ال ءوزى كۇلىپ-ويناپ ءوتتى مە، جوق پا، پايىمداماعان نارسەسى، ءايتەۋىر، بىلەتىنى - بار تىرلىگى ەكى ۇلدىڭ تىلەۋىن تىلەۋمەن تاۋسىلعان. ءبىر كەزدە ەسەيگەنىن كورسەم دەۋشى ەدى، كەيىن كىسى بوپ جەتىلسە دەپ ارماندادى. سوڭعى جىلدارى ءبىرىنىڭ تۋعان اۋىلعا ورالىپ، كوز الدىندا قاۋقيىپ جۇرگەنىن، ەكىنشىسىنىڭ تۇزەلىپ، جۇرت قاتارىنا قوسىلۋىن اڭسادى. ال سوندا وكىنىشتەن وزگە تاپقانى شامالى ەكەن. داۋلەت جيدىم دەۋشى ەدى، ول كىمگە كەرەك؟ ءوزى ءۇشىن جيماعانى وزىنە ايان، الگى ەكەۋىنە بولا تىرباناتىن-دى. ەندى ونى نەگە جيدىم، ۋاقىتىندا نەگە شاشىپ جۇمسامادىم دەپ وپىنادى. شاشاتىن رەتى كوپ ەدى... قايدا بۇرىلسا دا تابارى وكىنىش قانا بولعانى ما سوندا؟ مىنە، بۇرىنعىنىڭ ۇستىنە جاڭاسىن تاعى جامادى. ەرىككەننىڭ اۋزىنا ەرمەك ەتكىزىپ نەگە سالدىرتتىم سول كۇمبەزدى، نەسىنە ارام تەرگە ءتۇستىم دەپ بارماعىن تىستەپ ءجۇر. ەكى بالاسىن جاقسىلاپ ءبىر مۇقاتارداي كورىپ ەدى، كەگى قايتقان كىسىدەي كوڭىل دەمەگەنى قايسى؟ تىندىرعانى قايسى؟
كۇمبەزدى پىتىرگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە-اق وگەي قىزدىڭ ۇلكەنى ەكى ۇلعا حات جازىپ جىبەرگەنىن ايتقان. سىرىنا بەرىك قاريا ول سوزگە ءمان بەرمەگەن سىقپىت تانىتقانسىعانمەن، قايتار جاۋاپتى شىدامى تاۋسىلا كۇتەتىن. كىشىسىنىڭ جاي-كۇيى وزىنە بەلگىلى عوي، كوبىنە ۇلكەننەن دامەتكەن.
كار جۇرەككە ساعىنىش تا جۇك كورىنەدى، ويلاي-ويلاي ەڭسەسى ءتۇسىپ، جۇدەپ كەتتى. «ە-ە-ە، ءتاۋبا-اي!- دەيدى ءبىراۋىق كۇبىرلەپ.- اكەم بايعۇستىڭ اۋزىنا احاتاي دەگەن ەسمدى قۇداي سالدى ما ەكەن؟ تۇبىندە جالعىزىلىك كۇن كەشەرىمدى بىلگەندەي تاۋىپ اتاعانىن قاراشى، ءا!»
ارادا تاعى ءبىر اي ءوتتى. بىرتە-بىرتە سىرتتاعى ۇساق وسەككە دە، ىشتەگى جەگى ويعا دا بويى ۇيرەنەيىن دەگەن. ءدال سول تۇستا ءبىر كەمپىر قايتىس بولىپ، زيرات باسىنا بارۋعا تۋرا كەلگەنى. اۋىل سىرتىنداعى قىرقاعا ىلىككەندە، ءۇنسىز ىلبىگەن جۇرت كەنەت دىبىرلاسا جونەلدى دە، كەيىندەگى سالت اتتى قاريالار ەلەڭدەسىپ قالدى. سويتسە، سونادايدان جارق-جۇرق ويناپ، نازار بۇرعىزعان ءوز كۇمبەزى ەكەن. زيرات باسىنا جەتكەسىن دە سۇيەكشىلەردىڭ اڭگىمەسى تەك وسى كۇمبەز جايلى بولدى. شۇبىرىپ، كورىپ قايتىپ جاتتى. جارقىلداعان ساۋلەگە ءوزى دە بىرەر مارتە ەركسىز نازار بۇرعانمەن، بارۋدان تارتىنشاقتادى. اينالاسىنا سەزدىرمەي جۇرت سوزىنە قۇلاق ءتۇرىپ ەدى، كوكىرەگىنە قايتادان ءتاتتى ماقتانىش دارىدى. ادەيىلەپ وڭاشا سوعىپ، جاقسىلاپ تاماشالاعىسى كەلدى.
سول كۇننىڭ ەرتەڭىندە ورىستەن سيىرى قايتپاي قالىپتى. بۇزاۋىنان جەرىپ، سۋالعالى ءجۇر ەدى، تاڭ اتقانشا كەلمەدى. مۇندايدا مال يەسى ءدال سول كۇنى جوق ىزدەپ شالا بۇلىنبەيتىن، مالشىعا ەسكەرتەدى دە، كەلەسى كەشتە توسادى. احاتاي ويتپەدى. وسىنى سىلتاۋراتىپ قورىم جاققا بارىپ قايتۋعا ۇيعاردى. ۇلى ساسكەدە شامبىل بيەنى ەرتتەگەن. «قايتەسىڭ، ءوزى كەلەر»،-دەگەن كەمپىرىن تىڭداعان جوق.
ۇيدەن ۇزاي بەرگەندە، كورشى قاريا جولىعىپ ەدى، ءجون سۇراماسا دا، قۋىستانىپ، قايدا بەتالعانىن ءوزى ايتتى. ول قارا كەمپىردىڭ ءسوزىن قايتالاعان. احاتاي ەستىمەگەن كىسىشە جالقاۋ بيەسىن تەبىنىپ جۇرە بەردى.
قاس قىلعانداي، كوشە شەتىنەن تاعى ءبىر قاريا ۇشىراسپاسى بار ما:
- ءيا، احاتاي، زيرات باسىنا بارىپ قايتايىن دەدىڭ بە؟ «كۇيەۋىمدى كورگەنشە، كۇيىپ-جانىپ بارامىن»،-دەگەن ەكەن باياعىنىڭ اڭقاۋ قىزى ۇزاتىلعالى جاتقاندا. سول ايتپاقشى،سەن دە انا ادەمى كۇمبەزدىڭ استىنا تۇسكەنشە اسىعىپ ءجۇرسىڭ-اۋ، ءا!
- جاعىڭ قارىسسىن!- دەدى احاتاي ساسىپ قاپ.
- ەندى نەمەنە ؟ قاشان كورسەم، مولاعا قاراي جورتىپ بارا جاتاسىڭ.
- وي، يمانسىز سۋايت-اي! قوسىپ سويلەمەسەڭ، ءىشىڭ كەبە مە؟
قۇرداسىنىڭ راس ءسوزىن وتىرىككە شىعارىپ، تىكسىنە سويلەگەن احاتاي ىلە جۋاسىپ:
- قوڭىر سيىرىم ەكى كۇننەن بەرى ورىسكە تۇنەپ جۇرگەنى.سونى ىزدەپ شىققان بەتىم،-دەپ ءجونىنن ايتقانسىدى.
مالدىڭ ءورىسى زيراتتىڭ ار جاعىندا ەدى. ايتسە دە، قارت ول جاققا بەتتەۋدەن ەندى قىسىلدى. بۇكىل اۋىل سىرتىنان باعىپ تۇرعانداي كورىنىپ، قيىستاي تارتتى.
سول تۇستا ۇلكەن قالماق توبە بار-تۇعىن، سونىڭ ەتەگىنە توقتاپ، بيەسىنىڭ اۋىزدىعىن الدى دا، تىزگىنىن ءتۇردى. سونان سوڭ جاياۋلاپ توبە ۇستىنە كوتەرىلدى. كارى جانارى جەتكەنشە ماڭىن شولىپ، ازىراق تۇردى. اينالاداعى قۋقىل سارى ءتۇس سالدەن كەيىن بۇلدىراپ كوزىن اۋىرتتى. زيرات جاققا بۇرىلىپ قانشا تەسىلسە دە، ءوز كۇمبەزىن كوپ قورعاننىڭ اراسىنان اجىراتا العان جوق. جارق-جۇرق ەتىپ بىردەن شالىنار دەپ كۇتىپ ەدى، ءۇمىتى اقتالمادى. شاماسى،شاعىلىسقان ساۋلە بۇل تۇستان قازىر كورىنبەيتىن بولسا كەرەك.
ەسىنە كوشە شەتىندە ۇشىراسقان شالدىڭ ءسوزى ورالىپ ەدى، سايقىمازاعىنا ۇتىرلى جاۋاپ قايتارا الماعانىنا ءىشى كۇيىپ، جامان وكىندى. ەندى ول الگى اڭگىمەنى سان قۇبىلتىپ تاراتارى ءسوزسىز. كۇمپىلدەگەن كوپ وسەككە تاعى ءبىرى جامالادى. وقيعا ەسكىرە كەلە، قاڭقۋ تولاستار دەپ دامەتۋشى ەدى، ازىرگە شەتى كورىنەر ەمەس.
...وسىدان التى-جەتى كۇن بۇرىنىراق شىعار...ءتۇس شاماسى ەدى. ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە بوستەك توسەنىپ، توقىم جاماپ وتىرعان. ەسىك الدىنا توقتاعان ماشينا ءۇنىن قۇلاعى شالدى. سونىڭ اراسىنشا دابىرلاسقان ەكەۋدىڭ داۋىسى ەستىلدى. سىرتىلداپ، اۋەندەتىپ سىرتقى ەسىك اشىلدى. قۇلاعى ۇيرەنگەن دىبىس. ىلە-شالا سىقىرلاۋىق ەسىك قايتا اندەتتى. بىرىنەشە اياقتىڭ تىقىرى ەندى بەرى بەتتەگەن. تىرپ ەتپەي، شارۋاسىن ىستەي بەردى: كەرەك كىسى تابار...
سالەمدەسكەن ەكى داۋىس جارىسا شىقتى. ءبىر قۇلاق باۋىنىڭ ورنىنا ءجىپ تاعىلعان سىنىق كوزىلدىرىگىن ماڭدايىنا ىسىرىپ، سالەمشىلەرگە شالقالاي كوز تاستاعان. اۋىل باسشىلارى ەكەن. دەنساۋلىعىن قادالا سۇراپ، ءارنەنى ەجىكتەسىپ از-كەم وتىرعاسىن، الگىلەر توسىن اڭگىمە باستاماسىن با. احاتايدىڭ ودان ۇققانى: ەل ىشىندە كۇبىتپە ءسوز بار سياقتى، ەستۋلەرىنشە، جۋىق ارادا بۇل شال وزىنە اس بەرىپ، ات شاپتىرماقشى-مىس. مىنا ەكەۋى سونىڭ راس-وتىرىگىن انىقتايىق دەپ بۇرىلىپتى.
ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن وسەكتى ەستىگەندە، قاريا اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، تۇتىگىپ وتىرىپ قالعان. اشۋلانارىن دا، كۇلەرىن دە بىلمەدى. قاپەلىمدە نە دەي قويسىن، ايتەۋىر جاۋاپ قايتارۋ پارىز بولعاسىن، بالالارشا شىنىنا كوشىپ اقتالعىسى كەلمەدى دە:
جۇرت ايتسا، بىردەمە بىلەتىن شىعار، - دەپ تامنىڭ قابىرعاسىنا سۇيەنە شالقايدى. - وسى كولحوزعا ءبىر كىسى عۇرلى ەڭبەگىم ءسىڭىپ ەدى، ازا سالىپ كەلەرسىڭدەر؟...
ازا قاشپاس، اقساقال. ءار نارسەنىڭ ۋاقتىسى بار. جيىن وتكىزەر وزگە سىلتاۋ تابىلماعانداي، بۇنىڭىز نە؟
سوڭعى ساۋال «جىلۋ جياتىن سىلتاۋ تاپپادىڭ با» دەگەن تۇسپالداي ەستىلسە دە، قاريا سابىر ساقتادى.
-قاۋساعان شالدا نە سىلتاۋ بولماق؟
-تۇك تاپپاساڭىز، مۇشەلىڭىزدى تويلاڭىز.
-قازاق مۇشەلىن تويلامايدى، ءتاۋبا كەلتىرەدى.
-ءبىز تويلايمىز، اقساقال.
-وندا قايدام. التى مۇشەلىم وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ءوتىپ كەتكەن، بيىل جەتپىس التىعا شىقتىم. جەتىنشى مۇشەلىم ەندى توعىز جىلدان سوڭ. وعان دەيىن كىم بار، كىم جوق...
-اقساقال، جاڭا زاماندا مۇشەلدى جاڭاشا تويلايدى.التى مۇشەلدىڭ قانشا، جەتى مۇشەلدىڭ قانشا بولاتىنىن بىلمەيمىن. جەتپىس التىعا شىقتىم دەپ وتىرسىز، مەنىڭ ويىمشا -مۇشەلدىڭ ۇلكەنى جەتپىس بەس. كۇش-قايراتتىڭ سارقىنى بويىڭدا، اقىلىڭ ورنىندا، مال بيلىگى قولىڭدا... ىستەڭىز تويىڭىزدى، شىعىنىڭىزدى ءبولىپ كوتەرىپ، ءوزىمىز باسقارايىق.
باسشىلار بۇنى ەسىركەگەندىكتەن ەمەس، وزدەرىنە قاڭقۋ ءسوز ىلەستىرمەس ءۇشىن الگى ناسىر شارۋانىڭ الدىن وراپ، دۇرلىگىسىپ جۇرگەنىن سەزسە دە، جىلى لەبىزدەرى شيرىققان كوڭىلىن بوساتىپ جىبەرگەن. سونان سوڭ ەكى كوزىنىڭ قيىعىنا كۇلكى ۇيالاپ:
-ويناپ ايتام، قاراقتارىم. ولسەم، اسىمدى بەرەتىن اعايىن بار عوي. ەل امان بولسا، اتاۋسىز قالماسپىز. بۇگىنگى جۇرت اياقپەن ەمەس، اۋىزبەن جۇرەتىنىن بىلمەيسىڭدەر مە. ساندالعان ءسوز دە. ۇرەيلەرىڭ ۇشپاي-اق قويسىن،- دەپ جونىنە كوشكەن.
ەكى باسشى شىنىمەن قۋانعان-دى. كوڭىلدەرى ورنىققانى سونشا، ۇيگە كىرىپ، ءبىر-ءبىر جانان قىمىز ءىشىپ، ءبىر-ءبىر ءۇزىم نان تىستەگەن. تىك مىنەز شالدىڭ قيتىعىنا تيۋدەن تارتىنشاقتاسا كەرەك، كۇمبەز جايلى ءلام-ميم اۋىز اشپاي اتتانىسقان...
كىسىلەر كەتكەسىن، احاتاي ۇزاق قىنجىلعان-دى. شالانى ءوزى تاستاعانى قاپەرىندە جوق، قايداعىنى ويلاپ تاۋىپ، وسەك بىقسىتىپ جۇرگەن اعايىنعا وكپەلەگەن.
وي مەڭدەگەن وڭاي ما، سوڭعى كۇندەرى كارىلىككە كۇرت بوي الدىرعانداي تۇيسىنەدى. پايىمداپ قاراسا، ءىشى كەۋەك سەكىلدى، ال تۇلا بويى ءزىل قورعاسىن. دەنەسىن جەر تارتىپ تۇرعانداي.اجال تايانىپ قالعاننان ساۋ ما دەپ تاعى ءبىر ۇرەي كەۋلەيدى كوكىرەگىن. ونى قۋىپ تاستاۋدىڭ ورنىنا ءوزى ولگەننەن كەيىنگى باستالار قاربالاستى جاتىپ كەپ كوز الدىنا ەلەستەتىپ اۋرەلەنەدى. سابىلعان جۇرتتىڭ ىشىنەن ۇلدارىن ىزدەيدى. ءبۇيىرىن تايانىپ، «كوكەم-اۋ» دەپ كەمسەڭدەگەن ۇلكەن ۇلىن «بايقاپ»: «ي-ي-ي، بەيشارام جەك كورمەيدى ەكەن عوي، مەن قۇساپ ول دا ىشتەي تىنىپ جۇرگەن بولدى عوي. بار پالە ايەلدە جاتقان سوڭ، قايتسىن.»كوشىپ كەل«دەپ تەككە قينايدى ەكەم دە. وسى زاماننىڭ بايلىعى - قىزمەت، باسىنا قونعان باعىن قايتىپ قيسىن. مەنىكى دە اشەيىن زورلىق»،- دەپ جونىنە كوشەدى. سول كەزدە سوقىر وكپەنى ىسىرىپ، پاراسات بوي كورسەتەدى. پاراساتتىڭ كوزى اشىق، ءوز بويىنداعى قىڭىرلىقتى كوزىنە شۇقىپ ايتادى. وزگە ايتسا، مويىنداماس ەدى، وزىنە ءوزى نە سىلتاۋ تاپسىن. امالسىز باسىن شۇلعيدى. ۇلكەن ۇلدىڭ مىنەزى ەپتەپ وزىنە تارتقانىن اڭعارادى. ول دا ءوزى سەكىلدى بىربەت، قىڭىرلاۋ ەدى.ءبارى سول قۋ مىنەزدىڭ قىرسىعى. وكپەلەدىم دەپ ول شالقايدى، يلىكتىرەم دەپ بۇل كەكىرەيدى. ەكى ورتادا ارالارى سۋىندى. بالا بوپ ول كىشىرەيمەگەنىمەن، اكەلىگىن ىستەپ ءوزى يىلىكسە كەرەك پە ەدى؟ كارى قويدىڭ جاسىنداي جاسى قالعاندا، ەرەگەس بۇنىڭ قاي تەڭى...
توبەشىك باسىندا وتىرىپ، سوڭعى كەزدەرى كوكىرەگىن بىتەشە كەمىرەتىن بەيمازا ويلارىن قايتا تارازىلاپ كەتكەنىن اڭعارماعان. ەش توقتامعا تياناقتاماي، ورنىنان تۇرىپ، ەتەگىن سىلكىدى. بيەسى توبەشىكتى اينالىپ تۋ سىرتىنا قاراي ءوتىپتى، سولاي قوزعالدى.
وسى اتىراپتا ءجيى ۇشىراساتىن مۇنداي توبەلەر ءبىر ىقىلىم زاماندارداعى الدەبىر مىقتىلاردىڭ مولاسى بولعانىن تالاي ەستىگەن. سونى راستاعانداي ورتاسى ويىلىپ، تۇبىنەن قىزعىلت شۇبار تاستاردىڭ شەتى قىلتيادى. ءاۋ باستا توبەسىنە ۇيىلگەن وبادان قالعان جۇرناق-اۋ دەپ شامالادى شال. قاي زاماندا، كىمگە تۇرعىزعان بەلگى دەسەڭشى؟ كولەمى مىڭ قويدىڭ ورنىنداي-اۋ. تاپتالىپ، باسىلعاننىڭ وزىندە ۇيدەن بيىك، وسىنشا توپىراقتى قايتىپ ۇيگەن؟! تەگىن ادام ءۇشىن اۋرەگە تۇسپەسى بەلگىلى. كەزىندە اۋزىمەن قۇس ۇشىرعان بىرەۋ شىعار. وي، جالعان-اي! ەندى بۇنى قۇرمەتتەمەك تۇگىل، ەلەيتىن جان جوق. ارۋاق قادىرىن قاستەرلەيتىن ادامدار باردا عانا-اۋ. قادىر-قاسيەتىڭدى بىلەتىندەر تاۋسىلعان كۇنى سەن اشەيىن ءبىر تومپەشىكسىڭ...
نەگە وسىنشا كۇيرەك تارتىپ كەتكەنىن قاريانىڭ ءوزى دە تۇسىنبەيدى. جوقتان وزگەدەن كوڭىلىنە مۇڭ جۇقتىرىپ الىپ ءجۇر. نەگە نازار توقتاتسا - سول قۇردىم ويعا جەتەلەيدى. سوناۋ قىرقىنشى جىلدارعى قان مايداندا دا ءبۇيتىپ جۇدەگەن جوق ەدى. ولىمنەن شوشيتىن، امان-ەسەن ەلگە ورالسام دەپ تىلەيتىن، ءبىراق ءدال بۇگىنگىدەي ءجۇنى جىعىلىپ، جۇنجىگەن ەمەس-تىن...
وي ۇستىندە اۋىلعا كىرگەنىن اڭداماپتى. ۇيگە جاقىنداي بەرە، اۋەلى ءتۇتىنى بۋداقتاعان اق ساماۋرىندى، سونان سوڭ ەسىك الدىندا قاراڭداعان ءۇش-ءتورت ادامنىڭ تۇلعاسىن بايقادى. ىشتەرىنەن ءبىر ەركەك جىرىلىپ، وزىنە قاراي بەتتەگەندە، ۇنەمى ەمەكسىپ جۇرەتىن جۇرەگى وقىس بۇلقىنعان: تۇلعاسى دا، قيمىلى دا كوزىنە تىم جىلى ۇشىراعان. «قارتايعاندا، كىسى بالاعا اينالادى» دەگەن راس شىعار. الگى جىگىت قاسىنا تايانعاندا، ۇلكەن كۇيەۋ بالا ەكەنىن تانىپ، الدانعان سابيشە كۇڭىلى پاسەيىپ سالا بەردى.
كۋيەۋ بالاسى قاريانى قولتىعىنان دەمەپ جەرگە ءتۇسىردى دە، شامبىل بيەنى باستىرماعا قاراي جەتەلەپ اكەتتى.
ءۇي الدىنداعى ءۇش اقساقال احاتايدىڭ جاقىنداۋىن كۇتپەي، وزدەرى قارسى ءجۇردى بۇلار تەگىن جينالماعانىن ءىشى سەزگەن ءۇي يەسى بۋىن-بۋىنى بوساپ، قالت توقتادى.
قاريالار سيپاقتاتىڭقىراپ قىسقا سالەمدەستى دە، اڭگىمە بەتىن كۇرت بۇردى. وراعىتا سويلەپ كەپ، كىشى ۇلدىڭ قايتىس بولعانىن ەستىرتتى. جەدەلحات مانا الگىندە بۇل ءجۇرىپ كەتكەسىن جەتسە كەرەك. نەدەن ولگەنى بەلگىسىز، شاماسى، سول اراقتان تاپقان زاۋالى سياقتى. كۇيەۋ بالاسى سۇيەگىنە كىسى اتتاندىرىپ جىبەرىپتى...
احاتاي ودان ارعى سوزدەرگە قۇلاق اسقان جوق. ءتىلى بايلانعان كىسىشە سازارىپ ءۇن دە قاتپادى. كوزىنەن دە جاس شىقپادى. ەسىك الدىنداعى ۇزىنشاق ورىندىققا سىلق شوگىپ، ماڭگىرىپ وتىرىپ قالدى.
بىرتە-بىرتە اينالاسىنداعى قاراڭ-قۇراڭ كوبەيدى. قاڭعىر-كۇڭگىر داۋىس قۇلاعىن تۇندىرادى.اۋىق-اۋىق بىرەۋلەر كەپ قۇشاقتاپ كورىسىپ كەتەدى...
ءبىر مەزگىلدە اپ-اششى ايەل داۋسى ەستىلدى. ءۇنى جالعاندا زارلى ەكەن، احاتايدىڭ تۇلا بويى شىمىرلاپ، ەسىن جيىپ الدى. كولحوز ورتالىعىنداعى توركىنىنە كوشىپ كەتكەن كەلىنى ەدى بۇل، ايتقىزباي تانىدى. جانارىنان جاس مونشاقتاپ، يەگى كەمسەڭدەي بەرگەن... جانىنا جاقىنداعان ەكى نەمەرەسىن باۋىرىنا تارتىپ، كەڭكىلدەي جونەلدى.
كىشكەنە اۋىلدىڭ ازعانتاي تۇرعىنى ىمىرت ۇيىرىلگەنشە-اق تۇگەل كوڭىل ايتىپ ۇلگىرگەن. ەل اياعى باسىلعان شاقتا شال-كەمپىردىڭ قاسىندا ەت-باۋىر جاقىندارى، سىرت اعايىننان ءۇش-ءتورت قاريا عانا قالىپ ەدى.
شالداردىڭ اڭگىمەسى احاتايدىڭ قۇلاعىنا جەتپەيدى. اۋىق-اۋىق كىشى كەلىننىڭ باعاناعى زارلى ءۇنى ەلەستەيدى. جۇيەسىز ۇزىك-ۇزىك ويلار انتالايدى. كىشى ۇلدىڭ قازاسى كوكىرەك كوزىندەگى شەلدى سىپىرىپ العانداي، كۇيبەڭ تىرلىگى دە، پەندەشىلىكتەن اسپايتىن مۇراتى دا كەنەت ۇساقتاپ، ارزاندال سالا بەردى. ەڭ ءاۋەلى ءوزىنىڭ ۇزاق عۇمىرى تۇككە تاتىعىسىز كورىندى. سول تۇككە ارزىمايتىن تىرلىكتە شالا ءبۇلىنىپ مول داۋلەت جيعانىنا تاڭىرقادى. وپاسى جوق ول دۇنيەنى تۇتامداپ ۇستاپ، پەرزەنتتەرىن وكپەلەتكەن شاقتارىن ەسكە ءتۇسىردى. ونداي كەزدەر كوپ ەكەن. نەگە ويتكەن؟ ونى نەگە بۇگىنگە دەيىن بىلمەي كەلگەن؟ كوزىم جۇمىلعان كۇنى اراقكەش ۇل مەن كىسىلىكسىز كەلىنگە قور بولادى-اۋ دەپ قىزعانىپ، كول-كوسىر اقشاعا كۇمبەز تۇرعىزعان قىلىعىن دا وسى قازىر ايىپ كوردى. سول كۇمبەزدىڭ ءوزى ءۇشىن تۇك قاجەتى جوعىن اڭعاردى. ولىمگە جاسالار قۇرمەت تىرىلەر ءۇشىن كەرەگىن، ارتىنداعى تۇياقتارى وقتا-تەكتە قايىرىلا كەتىپ تۇرماسا، قاڭقيعان كۇمبەز قانشا جىلتىراعانمەن، ەسكەرۋسىز مولا بوپ قالا بەرەرىن پايىمدادى. ەكى ۇلعا جاساعان قىرىم دەگەنى دە اشەيىن ويلاپ تاپقان جاي سىلتاۋ سياقتى. نەمەنە، سونىمەن ول ەكەۋىن كىسى بەتىنە قاراعىسىز قىلام دەدى مە ەكەن؟ ۇيات تا، نامىس تا اركىمنىڭ ءوزى ءۇشىن ەمەس پە. ءوزى قاجەتسىنبەسە، قانشا تىقپالاعانمەن، ول دا زورلاپ بەرگەن ارزانقول بۇيىم سەكىلدى، كوزدەن تاسالانىسىمەن لاقتىرىپ تاستاپ جۇرە بەرمەك...
قاريا قانشا جايتتىڭ باسىن شالىپ، قانداي قيال قاۋزاسا دا، قايىرىلىپ وسى ويعا توقتاي بەرگەن. تاڭەرتەڭ اۋىل جىگىتتەرى قابىردىڭ ورنىن كورسەتىپ قايتىڭىز دەپ وتىنگەندە، كوپ ويلانباي:
- كۇمبەزدىڭ ىشىنە جەرلەڭدەر، شەشەسىنىڭ قاسىندا جاتسىن،- دەپ تاپسىردى...
