اسقار سۇلەيمەن. اق كەمپىر-اڭگىمە
جۇمىلىپ كىرىسكەندە الدەقاشان جاۋكەمدەپ تاستايتىن جۇمىس، الاكوڭىل نۇرعازى الايدا بولماستى سىلتاۋراتىپ بەيسەمبىنى قايتا- قايتا قاڭتارعىشتاي بەردى. مىنا شۇڭقىر سونىڭ وزىندە قىزىل كۇرەڭ قوينىن اشقىشتاپ تەرەڭدەپ بارادى - بۇعاناعا كەپ قالدى. ويناپ ىرعاعان كۇرەككە شىنداپ ويىلاتىن قۇمشاۋىت توپىراق سىرتقا شىعارعا سەبەپ تىلەپ جاتقانداي ەكەن
جاڭا تاعى ءبىر كۇرەك توپىراقتى سىلبىر عانا اتىپ جىبەرگەندە قولىنداعى كۇرەگىنەن ايىرىلىپ قالدى، بەيسەمبى تۇرا جۇگىرىپ ەدى، كۇرەكتى ءبىراق الدىرعان جوق.
- قويىڭىزشى، بەياعا، - دەگەن. - ادام تابىلسا، كور تابىلار، قويىڭىزشى.
ەندى كەپ سالقىن كوردىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ قالدى.
سۇمبىلەنىڭ اقسارى كۇنى بوز اسپاننىڭ قاق تۇندىگىنە شاقشيىپ قونىپ الىپتى، ءۇپ ەتكەن لەپ نە الىپ- قاشپا ءبىر ىزىڭ دا جوق، تەك ءبۇيىرىن سوققان سۇر ساعىم بۇيرالانىپ قويىلا تۇسكەندەي ەكەن. قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ايمالاسىپ، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى الدايتىن ۇيرەنشىكتى مايدانى - دالانىڭ توسىندەگى (ءولىنى دە، ءتىرىنى دە قالاسا جاتقىزىپ، قالاسا ورگىزەتىن ساعىمنىڭ تالكەگى مە، قاراتاۋ جاق بەتتەگى كوكجيەكتەن اباجاداي كولەڭكە بەينەلەر سورايىپ كورىنىپ، تىزەرلەي بەرە قۇردىم ۇشىپ جاتىر. ءبىر قاراعاندا ۇز- ا- اق شوكپەي باقىرىپ- شاقىرىپ تۇرىپ جالپ ەتە قالاتىن قارەكەش ءبىر تۇيەلەرگە دە كەلگەندەي. ارنانىڭ ارعى بەگىندەگى بيىكتىگى ءتورت تۇيەدەي كۇمبەزدى ەسكى مەشىت تە ءوز كولەڭكەسىن ءوزى جەپ توبەسىنە قول جەتەردەي بوپ شوگىپ قالعان ەكەن. قىپ- قىزىل قابىرعا كەرگىگەن مىناۋ شاڭقايدا سۇپ- سۇر ءوڭ تاۋىپتى.
نۇرعازى بەيسەمبى تازعا، تەكە ساقالى كوكشۋلان، يميگەن بەياعاسىنا قارادى: كۇرەكتەن تۇسەر- تۇسپەستە بۋرىل تارتا باستاعان ءۇيىندى توپىراقتىڭ ۇستىنە قونىپتى. اياتقا جۇمىلعان مولدا سياقتى. باسىندا بەينە دوداعا تۇسەردەي- اق شارت ءتۇيىپ العان، توپىراق جۇتىپ تەرگە مالشىنعان شارشى اق سۇرى. شەشىپ، سىعىپ اپ قايتا تاڭۋعا اي تاقىر باسىن نۇرعازىدان قىزعانا ما قايدام، بۇگەجەكتەپ ساماي تەرىن سىلا بەرەدى.
- شارشادىڭىز- اۋ، - دەدى نۇرعازى كەنەت جۇلىپ العانداي. بەيسەمبى سىرتتا، ال ءوزى قابىردىڭ سالقىن تابانىندا تۇرعان، باسىن ءبىراق كوتەرگەن جوق.
- كوردى جاڭا قازىپ ءجۇر دەيمىسىڭ، - دەدى بەيسەمبى ساماي تەرىن تاعى ءبىر سىلىپ تاستاپ. - ءبارى مىنا سۇمبىلەنىڭ قىرسىعى دا.
- جۋىنبايمىسىز؟ - دەدى نۇرعازى تاعى دا قابىردىڭ تابانىنا تۇقىرايعان بويى. بۇل جولى ونىڭ داۋىسىنان سۇراۋ ەمەس، جالىنىش ەستىلدى.
تاز باسى تەر مەن توپىراققا شىلقىعان بەيسەمبى مىنا داۋىستاعى سىرقات جالىنىشتى قاعىپ الدى ما، المادى ما، قالاي بولعاندا دا ول ايتەۋىر قۇنجىڭ- قۇنجىڭ ەتىپ «شايىپ كەلەيىن، اۋزىمدى شايىپ كەلەيىن» دەدى، سوسىن ينەلىكتەي بەياعاسىنىڭ تورسىق كولەڭكەسىن ىلە- شالا اپتاپ شايدى، ال نۇرعازى قابىردىڭ تاقىر تابانىنا جالپيىپ وتىرىپ الدى، ءبىراق شەكەسىندەگى شانشۋ قاشقان جوق. بەيساۋبات ۇرەيدىڭ شانشۋى قايتا سامايىنان سامايىنا شاپقىلاپ، ءوز شابىسىن ءوزى قىزىقتاعانداي ەلىرىپ كەتتى. نۇرعازى قالتاسىن قارماندى - سيگارەتى جوق ەكەن. دۇرىس، دەدى ول سونسوڭ ىشىنەن، كۇرەككە قاراپ. دۇرىس دەمەگەندە قايتپەك: جوقتىڭ اتى جوق، باردىڭ اتى بار دا. الدى- ارتىمدى تانىدىم دەگەلى بەرى كونە قويماعانمەن، جەدەل ۇعىپ، كوپ تالماپ جۇرگەن قاعيداسىنىڭ ءبىرى وسى: جوققا كونگەن، باردى كوتەرگەن جاقسى. الگى «سەمىزدىكتى قوي كوتەرەدى» راس بولسا، نۇرعازى ءوزىنىڭ قاي سەمىزدىككە دە توتەپ بەرەرىن بىلەدى، ءبىراق بارلىققا جارلى جىگىتتەردىڭ ءبىرى ءوزى. وسىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى مىنا ەز تابانىندا جالپيعان سالقىن قابىر، اجەسىنىڭ قابىرى. باقسا، جاڭاعى «دۇرىس» دەگەن جالعىز ءسوزى تەمەكىنىڭ جوقتىعىنا كەلىسكەن عانا ەمەس، اجەسىنەن ايىرىلعانىنا كونگەن دە ءتۇرى ەكەن. اۋ، كونبەگەندە نە شارا؟ سەكسەۋىلدىڭ دە ءسولىن سىعىپ الاتىن شوق شىلدەدە قىزىلسىراعان قورقاۋ جەردىڭ قاراۋىلىنا اجەسى ىلىكسە، كونبەگەندە قايتسىن ەندى. سوعىمدى قىسقا قاراي سوياتىن جەر، ول پەندە ەمەس، وعان سارشاتامىزدىڭ - اقىراپ، اقىرابىن - شىلدە بولسا كونبەگەندە قايتسىن ەندى.
نۇرعازىنىڭ مۇندا كەلگەنىنە ەكى كۇن، وسى ەكى كۇننىڭ ىشىندە ازان- قازان قاتىن- قالاشقا بايقاماي قوسىلىپ، وقتىن- وقتىن مىج- مىجى شىعىپ جۇرگەنى بولماسا اجەسىنىڭ ورنىن قارمالاپ، قىلىق قيمىلدارىن جوقتاپ ىزدەمەپتى دە، ىزدەۋگە قولى تيمەگەندەي ەكەن. ەكى كۇننەن بەرى كىشكەنە تامنىڭ كولەڭكە جاعىنان شىقپاي جۇرگەن اق كيىزدىڭ اجەسى ەمەس، اجەسىنىڭ ءتانى ەكەنىن، اجەسىن بىلتىرعى زاۋزادان بەرى كورمەگەنىن، ەندى كورە المايتىنىن؛ بۇگىن- ەرتەڭ تۇگىل اراعا اي سال، جىل سال مەيلىڭ اۋىلعا، باباتانىڭ وسى وڭىرىنە كەلەسى- كەلەسى- كەلەسى سوققانىندا دا كورە المايتىنىن قازىر، كوك شالباردىڭ قالتاسىن تاعى ءبىر قارمانعاندا ءتۇسىندى. تۇسىنگەن ءسات شانشۋ دا ساپ بولدى، كەۋىپ قالعان تاماعىنا دا تۇكىرىك جۇگىردى. نۇرعازى ءبىراق قابىردىڭ نارپوس، قىزعىلت قابىرعاسىنا، كۇرەكتىڭ جەندەتشىل الاقانىنا، اقشاعىرماق اسپانعا قانشا جالتاقتاعانىمەن اجەسىنىڭ بەت- پىشىنىن ەلەستەتە المادى. ەسىندە داۋىسى، قارداي اق قارقاراسى، سونسوڭ پەرنە مەن ىشەككە جارالعانداي ۇزىن، جىڭىشكە مايىسقاق ساۋساقتارى عانا قالىپتى. كەپكەن قۇرىقتاي، قاعىلەز اق كەمپىر قازىلا باستاعان قابىر بىتپەي جاتىپ- اق، كورىنەۋ كوزگە ساعىمداي بوكتەرىلىپ، تاسقۇدىقتىڭ بۋرىل جالدارىنا جول تارتقانداي ەكەن. مۇنىسى نەسى، دەدى نۇرعازى ىشىنەن، وزىنە دەگەن كەكىرە ءبىر كەكتىڭ كومەيىن كەرنەي باستاعانىن سەزىپ. وسى ءسات ءوزى دە وسى بىلتىر باز كەشىپ كەتكەن قايران سۇكەڭنىڭ «قوسباسارىنىڭ» قۇيقادان دا قان سورار سۇلىك ءبىر ءيىرىم قايىرىمى شەڭبەر اتا بەردى دە، قابىردىڭ ءىشى بەينە ءبىر ءبىر كۇندى ەرىتىپ قۇيعانداي ىسىپ كەتتى. سونسوڭ كۇن ۇزىگىنىڭ مىنا كۇيىن قىلىعىن نەگە جورىرىن بىلمەي وتىرعاندا نۇرعازىنىڭ ەسىنە اجەسىنىڭ بىلتىر زاۋزادا بالشىق ۇيدەن ەتەگىنە سۇرىنە جۇگىرىپ شىققانى، قولىنداعى تەگەشىن تاستاپ جىبەرىپ قالشيىپ تۇرىپ قالعانى ءتۇستى. جارىعىم- اۋ، دەگەن سوندا. جارىعىم- اۋ، دەگەن. سونسوڭ مۇنىڭ جول بويى تاراشتاپ كەلگەن شاشىن شاشىپ جىبەرىپ قۇيقاسىنان يىسكەپ ەدى. اققۇيرىعىڭ بار ما، دەگەن سونسوڭ. اققۇيرىعى - تەمەكى سۇراعانى. سونسوڭ تابالدىرىق جاققا، جەتىم قاپشىق ۇن مەن سارى تازىنىڭ ورتاسىنا جانتايىپ سيگارەتتى مايىسىپ كەپ شەگىپ ەدى. باباسىنىڭ: «ويدەيت، قىرار ءاي، مىنا جامان كەمپىر» دەپ اپ كەڭكىلدەپ ۇزاق كۇلگەنى دە ەسىندە.. .
«وي، كوتەرەم، بوپىراس نەڭدى العان سەنىڭ.. . ايتاق تورەحان قوجانىڭ داراقى قىزى. ودان دا انا لاعىڭدى العىزساي.. .»
ەندى، مىنە، سول اجەسىن كومۋگە ءوزى دە اسىققانداي الاشتوبەنىڭ ۇلپا قارنىن اقتارىپ جاتىر. وسى قاراسۇر شوقىنى كەر دالانىڭ كۇي اۋەنىنە بالاپ ايالاپ ءجۇرۋشى ەدى، ايتسە بۇل دا اجالمەن تىنىستاپ، ۇلكەندى- كىشىلى تىرلىك يەسىنە اجالمەن تاعىلىم بەرۋ ۇستىندە بابانى دا، بالانى دا ىسقىرىنا كەسكىلەپ توپەپ تاستايتىن مىنەز تاۋىپتى.
نۇرعازى تۇرىپ كەتىپ توبەگە قارادى - كۇن اۋا باستاپتى. سول ۇيرەنشىكتى اسپاننىڭ كەڭ كۇمبەزى. بۇلتى دا. جانار قابار بوياۋى دا جوق. شەل قاپتاعان كوز سياقتى. ساعان باعجيىپ قارايتىن، قانشا باعجيعانمەن سەنى كورمەيتىن كوز.
ەتەكتەن كيرەلەڭدەپ كوتەرىلىپ كەلە جاتقان بەيسەمبى كورىندى.
***
ەندى بىردە وسى قورىمنىڭ شەتىندەگى الابوتاسى، بالىقكوزى ارالاس وسكەن الاڭقايعا كىشكەنە اۋىلدىڭ جينالىپ كەلگەن تايلى- تاياعى شوكەلەسىپ قالدى. شوكەلەسكەن شوكىم كوشتىڭ كەرۋەن باسى ىدىرىس مولدانىڭ قارسى الدىندا اپتاپتىڭ دەمىنەن جاۋراپ قاشقانداي اق كيىزگە ءالى ورانىپ اجەسى جاتىر. باس جاعىنان اق شۇبەرەك قىلتيادى، نۇرعازى قارقاراسى ما دەپ ءبىر- ەكى رەت ۇرلانىپ كوز تاستادى - كەبىنى ەكەن.
ىدىرىس مولدانىڭ داۋىسى شىقتى سونسوڭ. قويۋ قوڭىر داۋىس العاشىندا بىرەسە تۇنشىعا سىبىرلاپ، بىرەسە جارىقشاقتانىپ اياڭىن تابا الماي سەكەڭدەي بەرىپ ەدى، ءبىرازدان سوڭ «قۇلهۋ اهاتتىڭ» ءۇشىنشى قايتالانار تۇسىنداءاۋەزدى داۋىستىڭ باۋىرى كەنەت جازىلىپ، بەينە شۇبات اققانداي كوسىلە تايپالىپ كەتتى. تالاي ەستىگەن سوزدەرى - بەيتانىس مازمۇننىڭ تانىس سوزدەرى. ءتاتتى ءۇن، جۇبانىش ءۇنى قازانىڭ قاسىرەتىن ايتاتىن شىعار، شۇرپيگەن بۇعان، مۇنىمەن قاتار جايلاسقان قارا شيبارقىت كوستيۋمدى، مىناۋ سىرىقتاي اق شالعا - باباسىنا باسۋ دا ايتار. ايتتى- ايتپادىڭ نەمەنە - اق كيىز، اق كەبىن، اق اجە جەرگە، مۇنىڭ ءوز قولىمەن قازعان قابىرىنە كەتەدى قازىر، كەتكەنىن بىلمەي كەتەدى. نۇرعازى باباسىنا قارادى - اقبۋرىل ساقال، كيىك تاناۋ قىر مۇرىن، سوپاقشا اقبوز بەت، قارا ماساتى تاقيا. ەلتىپ وتىرعان دا ەشتەڭەسى جوق سياقتى - دەنەسى تىك، قىزىل بىلەم قاباعى كوكجيەكتە، تولقىنى سۇيىعانىمەن ازىلكەشتىگىن، بوزباس ويناقىلىعىن ءالى تىيا قويماعان ساعىمنىڭ اۋىلىندا. قاراي ما دەپ ەدى، قاراعان ءسات باباسىنىڭ جانارىن وسىلاي شىرىلداتىپ ۇستاپ الام با دەپ ەدى - ابەكەڭ قىرسىعىپ قاراعان جوق.
قاراكولدىڭ جۇنىندەي بۇيرا بالىقكوز ول دا ىسىپ كەتتى - تىزەسىن كۇيدىرىپ بارادى. نۇرعازى يەك كوتەردى - ىدىرىس مولدانىڭ تىقىر جەلكەسىنەن تەردىڭ جۇلدىزشا تامشىلارىن كوردى. مونشاق- مونشاق تامشىلار ءۇزىلىپ كەتەرگە بولماشى ءبىر قيمىل عانا كۇتكەندەي ەكەن. قاراكوك جەلكەنىڭ ءسىڭىر بۇلشىقتارى ءبىر جيىرىلىپ- اق بار جۇلدىزشانىڭ تۇبىنە جەتەردەي.
اۋەز داۋىس سىبىرعا كوشتى، مىنا بەتىمەن انە- مىنە دەگەنشە تىنىپ تا بىتەر ءتۇرى بار، سونسوڭ قاناعاتتىڭ كادەسىن جاساپ بەت سيپايسىڭ، سونسوڭ تەر تامشىلار ىدەكەڭنىڭ ساۋىس- ساۋىس كەنەپ جاعاسىنا - تىلسىمعا كەتەدى، سونسوڭ اجەمنەن دە ايىرىلدىم دەي بەر. نۇرعازى باباسىنا تاعى قارادى - باباسى تاعى قاراعان جوق. قولىندا ءبىر ۋىس بالىقكوز. قاراپ وتىرعانى دا سول. تەك توتىققان بەتى قۇلا تارتىپتى - قان جۇگىرگەنىن، الدە قان قاشقانىن نۇرعازى اجىراتا المادى، اجىراتىپ جاتقان جوق.
ەندى ءبىر كەزدە اياتىن ءبىر ادالاپ، اپتاپقا تاعى پىسىپ جانىققان ىدەكەڭ قولىن جايىپ قاڭتارىلىپ قالدى، ال مۇنىڭ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن ماناعى ىرعاقتىڭ جەندەتشىل كۇمبىرى تاعى ەستىلدى. قولىن بۇل دا جايدى، بەتىن بۇل دا سيپادى، كۇي ۇزىگى ءبىراق قاشقاقتاعان جوق. شار ىرعاق، بەينە زىرىلداۋىقتاي دوڭگەلەي بەردى، دوڭگەلەي بەردى، دوڭگەلەي بەردى، سونسوڭ نۇرعازىنىڭ ەستىگەنى:
- توپىراقتى الدىمەن نۇرعازى سالسىن، الدىمەن بالاسى سالسىن.. .
بەياعاسىنىڭ كوكەكشىل داۋىسى ما دەپ قالدى.
سونسوڭعى نۇرعازىنىڭ كورگەنى: ىدەكەڭنىڭ مۇنى ورنىنان تۇرعىزىپ قابىرگە اپارعانى.
نۇرعازى تومەن قارادى - اق كەسەكتەر تىستەسىپ قاپتى. سۇر قابىرگە تىستەسكەن اق كەسەكتەر، مەلشيگەن ىدەكەڭ، قولىندا ءبىر ۋىس بالىقكوز، قابىردىڭ جيەگىندە جۇرەلەگەن باباسى، سومپيگەن بەيسەمبى، ال اجەسى جوق. نۇرعازى اق كيىزدىڭ ورنىنا قارادى. اجەسى الابوتانى جانشي الماپتى.
نۇرعازى ىپ- ىستىق توپىراقتى قوس ۋىستاپ كوسىپ الدى دا قابىرگە تاستادى، تاستاپ .. . باباسىنا قارادى - باباسى قاراعان جوق.
* * *
مۇنىڭ ءبارى كەشەگى، كەشەگى ساسكە مەن بەسىننىڭ اراسىنداعى كورگەن، كورىپ اپ كونگەن حالى. ال قازىر وسىدان ءبىر ساعاتتاي بۇرىن تۇرىپ كەتىپ ورالماي قويعان باباسىن ىزدەپ شىققان تۇسىندا نۇرعازى ءوزىن سوندايلىق جەڭىل سەزدى. كومەيىندە ءتۇيىن، اياعىندا ءزىل، كەۋدەسىندە قىجىل جوق. جەلەڭ شىعىپ ەدى، جەڭىل كەلەدى - بەينە قاڭباق سياقتى. بۇل اۋىل مال كەڭشارىنىڭ ءبىر بولىمشەسى، اۋداننىڭ دا، كەڭشاردىڭ دا قيىر شەتىندە. تۇرعان جەرى - كولدەنەڭى ات شاپتىرىم ارنانىڭ تابانى. ءوزىنىڭ وتىز قارالى ءۇيى بار - توق اتتىڭ تەكىرەك ۇستىندە تاستاعان تەزەگىندەي ارنانىڭ تابانىنا شاشاۋ- شاشاۋ سوزىلا تۇسكەن. باباسى وسى اۋىلدا قاراۋىل، جەمنىڭ قاراۋىلى. كەشەلى بەرى جاي قاراۋىل جەتىم قاراۋىل. قويماسى مىناۋ مەشىت. جەمدى وكىمەت كۇزگە قاراي عانا توگە باستايدى، سوسىن دا باباسىنىڭ بوس ءۇيدى قورعالايتىن رەتى جوق. نۇرعازى سوندا دا مەشىتتى ءبىر اينالىپ شىقتى. قايدا بارعانى سوندا؟
قايدا بارماق سوندا؟
نۇرعازىنىڭ قورقاتىنى دا وسىنىسى - سوڭعى سۇراۋى. كەلگەلى ويىنا ورالعان سۇراۋ ەمەس. بۇل ۇستارا سۇراۋ، العاش رەت كەشە، قابىرگە ءۇڭىلىپ قۋانا تىستەسكەن اق كەسەكتەردى، بۇرىلىپ اق كيىزدىڭ ورنىن، توپىراق ۇستىندە بالىقكوزدى مىتقىلاپ مۇلگىگەن باباسىن كورگەندە قىلاڭ بەرىپ ەدى. نۇرعازى بەت باقتىرعان جوق- تى. لەز ۇمىتىپ، تەز ايداپ تاستاعان. سونان بەرى ساۋال دا كانىگىلىگىن، بۇل دا جىرىندىلىعىن كورسەتكىشتەپ ءجۇر. ءبىرى قاشىپ، ءبىرى قۋىپ، ءبىرى شالىپ، ءبىرى ۇستاتپاي وسى كەشكە قۇيىسقان تىستەسىپ كەلىپ ەدى. ءبىراق قازىر مىناۋ بەتپاقتىڭ سالقىنىنان بۇيىعىپ، سىلتىدەي تۇنىپ قالعان ءتۇننىڭ ىشىندە، كىتاپ پاراعىنىڭ سىبدىرىن بەزبەننىڭ تەمىر تىقىرىنا ايىرباستاپ تۇنەرگەن كارى مەشىتتى اينالىپ شىققاندا، نۇرعازى جالت بەرىپ كەرى ۇمتىلدى دا، قارا ساۋالدىڭ القىمىنا بارىپ ءوزى جابىستى - قايدا بولماق سوندا؟
سوناۋ باياعىدان، بالا كەزىنەن جانارىنا ءسىڭىپ قالعان كورىنىس. باباتانىڭ اسپانى شىلدە تۇسكەندە، سۇلىك قارالانىپ كەتەدى. جۇلدىزى دا سيرەك. وسى دىرىلدەپ تۇراتىن ىسكەك سيرەك جۇلدىزدار مىناۋ ءۇن - وڭەش قيمىل- قارەكەتتەن ادا تۇنەكتەن، سۇلىك قارا بوياۋدان قورقا ما، قارا جابىقتىڭ قاداۋ- قاداۋ ءار جەرىنەن ساعالاعاندا جىمىڭدامايدى، جىپىقتايدى. باسقاداي ەرمەگى جوق ساۋىققۇمار ءتۇننىڭ انشەيىن، مازاق ءۇشىن عانا كۇمبەز شاڭىراققا ىلە- ىلە سالعان لىپىقاي ويىنشىق شىراعداندارى سياقتى. جۇلدىزبەن ويناعان ساۋىققۇمار ءتۇن، ءبىر ويلاعانىندا اداممەن وينايتىن تالكەكشىل ومىرگە دە كەلگەندەي.
نۇرعازى بەشپەنتىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ الدى، سونسوڭ بۇراندالانىپ جوعارى كەتىپ جاتقان باسقىشتاردى اتتامالاپ مەشىتتىڭ قۇلاعىنا شىقتى، ەنتىگىپ قاپتى، دەمىن الىپ قايتا ءتۇستى - شال جوق. جاڭا ۇيدەن شىعاردا باباسىن وسى ماڭنان تابام دەگەن، شالدىڭ قىلىعىن زايىر ەرسىگە ساناماسا دا قۇپتاماي شىعىپ ەدى. ەندى مىنا، بۇل ەس بىلگەلى بەرى، سوناۋ بوپ كەتكەن وتكەن ومىرىندە كوپ اتقارعان ۇلان- اسىر توي- دۋمانداردىڭ ازاتشىل سارىنىن باۋىرىنا باسىپ توڭكەرۋلى جاتاتىن، ءتۇبىن بالالار تاس اتقىلاپ ويىپ تاستاعان تاي قازاننىڭ ۇستىندە شوقيعاندا شال كەزىككەن قانىپەزەر ءيىرىمدى تۇسىنگەندەي دە جايى بار ەكەن. ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن جالعىزدىق اتتى بولەكشە ساياق، سۋىق ۇعىمنىڭ ءبارى، ۇيرەنشىكتى جىلۋ- مەيىرىن ىزدەپ باكەنە بالشىق ۇيگە كىرىپ بارعان شالدىڭ بەزىرەيگەن ىس- ىس قابىرعا، ءولى توسەك، قىڭسىلاعان تازى كورگەندە نەندەي حال كەشەرى نۇرعازىنى وڭاي وراپ الدى، تەز وراپ الدى - قالعىپ كەتكەن جىلاندى جالاڭ اياقپەن بىلق ەتكىزىپ باسىپ وتكەنىن بىلمەي قالعانداي. ءبىر تاڭدانعانى: باسىپ ءوتۋىن ءوتتى، ءبىر ەمەس، وياتىپ اپ ەكىنشى رەت تاعى ءوتتى، قۋىپ ءجۇرىپ ءۇشىنشى رەت تاعى باستى، ءبىراق تىكسىنگەن جوق، جۇرەگىم شايلىعار ما ەكەن دەپ ەدى - شايلىقپادى. كەشەلى بەرى ىشىنەن قالتىراپ، ءوزىن- ءوزى قاڭتارعىشتاپ جۇرگەنى، ەندى بايقاسا، قورقىنىش قىتىعىن قۇردىمعا جىبەرگەن ەكەن.
نۇرعازى تەمەكى تۇتاتتى. كادىمگى وسى اۋىلدىڭ ماندايىنا جازىلىپ قويعان، قاشان كەلسەڭ دە قورابىنداعى كوك جولاق شۇعىلاسىمەن اقسيىپ تۇراتىن «سولتۇستىك» تەمەكىسى. قاراڭعى تۇندە نارت قىزىل ءوڭ العان شىرپىنىڭ جالىنى اناۋ- مىناۋ ماشينا سىيىپ كەتەردەي ەسىكتەگى ۇلكەن قارا قۇلىپتى ءبىر جالاپ الدى دا ءسونىپ قالدى، ءبىراق كۇشىكتەي جالىننىڭ سەلەۋ سۇيەگىندەگى جىڭىشكە تالشىقتارى نۇرعازىنىڭ كوز الدىندا ىزديىپ، قىرىق بۇرالىپ تۇرىپ الدى - الىنە قاراماي، مىناۋ تاس ەنجار ءتۇندى ارباۋعا بەل بۋعان ءبىر توپ قىزىل جىلان.
باباسىنىڭ ەندىگى قالعان تىرلىگىنىڭ ءبىتىم- بەينەسىندەي ەدى.
جاۋرادى ما، نۇرعازىنىڭ ءتىسى- تىسىنە تيمەي كەتتى. ەسىنە قالا، قالانىڭ تاۋ جاق سىرتىنداعى اۋىلدىڭ شەتكى كوشەسىنەن جالداپ العان، قاندالاسى مىڭعىرعان جىلى بولمە، تۇپتەۋگە دايىنداپ جۇرگەن جۇمىسى ءتۇستى. ەرسى دۇنيە، ەرسى ءوڭىر، ەرسى تىرلىك سياقتى. سەبەبى ەسىنە العاندا كوشكەن جۇرتتاي قۇلازىپ بارا جاتقان كوڭىلى جىبىگەن جوق، ول كوڭىلدىڭ تۋلاق توسكەيىندە تەبىندەگەن جاسىل وسكىندى سەزگەن جوق. بىرەۋ اتقارعان جۇمىستى ءپىشتۋ ءبىر سالعىرتتىقپەن اقتارىپ وتىرعانداي. ەندى كەپ ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن، شالدىڭ تىرەگى ءوزى ەمەس، ءوزىنىڭ تىرەگى شال ەكەنىن بايقادى.
جالعىز نەمەرەدەن باسقا تۋعان- تۋىسقاننان جۇرداي شال، جالعىز شالدان باسقا دوس- جاراننان جۇرداي بۇل. ءوزىن جىگىت دەۋگە اۋزى بارمايدى، بالا دەيىن دەسە وبال - قانشا ايتقانمەن جيىرما التىنىڭ اتى اتى جيىرما التى ەمەس پە.
تامىر- تانىس كىمدە جوق. نۇرعازىنىڭ لاۋازىم، مانساپ اتاۋلىنىڭ شىرقاۋ تۇعىرلارىن ەرتتەپ العان دا تانىستارى بار. وسىدان جىل جارىم شاماسى بۇرىن، اناۋ تۇپتەۋدى كۇتىپ، ال ازىرگە قاراقۇرىم قاندالانىڭ قان ويناعىنا شىلقىپ جاتقان بۋدا قاعازدان ۇزىندىلەر جاريالاپ، اقكوزدەنىپ جۇرگەندە ءبىلىمدار قاۋىمنىڭ نازارىنا ابدەن ىلىككەنى دە راس. ءبىراق بۇل قىزىلدى- جاسىلدى، الەمىش- الەمىش ارزان ويقاستار كىمگە كەرەك؟ بۇل كىمگە نە بەردى؟ ونى قويعاندا مۇنىڭ ءوزى كىمگە قاجەت؟ بىلمەيدى. بۇرىن قاۋىشقان تۇگىل قوڭسى قونباعان ساۋال كۇدىگى ەكەن.
ادامنىڭ ادامدىعىن ونىڭ باسقاعا، باسقالارعا شىن زارۋلىگىمەن ولشەۋگە بولارىن، مۇڭسىز كۇلكىنىڭ دە، ءازىلدىڭ دە، شيمايلانىپ بۇكتەلىپ، شيمايلانىپ جىرتىلىپ جاتاتىن قاعازدىڭ دا بوس داۋرىعۋ ەكەنىن وسى، قازىر، مىنا قاراكوز قىزىل مەشىتتىڭ الدىندا كەنەت ءتۇسىندى، تۇسىنگەن ساتتە ءوزى ونسىز دا قالتىلداپ وتىرعان نۇرعازىنىڭ دەگبىرى قاشتى.
كىم مۇنىڭ تەمەكى بىقسىتقانىن، شاش تاراشتاعانىن، ارزانقول وسپاعىن، ءبىر بۋدا قاعازىن كۇتىپ وتىرعان؟
نۇرعازىنىڭ قوتىراش مىناۋ ساۋالدارىنا تۇكىرگەن ءتۇن جوق - جەتىمەك جۇلدىزدارى توبەسىندە، داليعان قارا شابىن بەتپاقتىڭ سالقىنىنا توسەپ تاستاپ مەشەل جاتىر.
جامان موتور دا بىتپىلداپ- بىتپىلداپ قاجىعان با - اۋىل ۇستىنەن جارىق كورىنبەدى. ساعىنباي- اق، ىنتىقپاي- اق قويسىن، مۇنى جاي، انشەيىن كۇتەتىن كىم بار؟
شال. سەنى كۇتەتىن، ءتۇن جامىلىپ كەسەك تامنان قاشىپ شىققان شال. ونىڭ بارار جەر، باسار تاۋى جوق - بارارى دا، باسارى دا سەن. ول شال سەنىڭ، اقساق تەمىرگە تىرسەگىن شايناتىپ اپ وتىرارعا دەيىن ون كۇن بەزگەن توقتامىسقا قوسىلىپ ەگىلگەنىڭدى - ءبىر بۋدا قاعازىڭدى ەمەس، سەنى، سەنىڭ ءوزىڭدى - ۇرىعىن، سەندەگى ءوزىن ىزدەيدى.
العان ۋاقىتى كەشە بىتكەن، ەرتەڭ ۇشۋ كەرەك. كىمگە ۇشىپ بارادى سوندا؟ ءتورت- بەس جىگىت كەپ كوڭىل ايتادى ارينە. سوزدەرى ۇرتىڭدا ارينە - اقىلگوي ازانىڭ سوزدەرى، جو، «ازاشىل» اقىلگوي سوزدەر. ولارعا كىنا ارتار دا رەتى جوق. ولار ءۇشىن كوڭىل ايتۋ، اسىپ كەتكەندە، مىندەت قانا. قايتا ءبىر جۇبانساڭ، ولاردىڭ وسى مىندەتتى اۋىرسىنباي كەلگەنىنە جۇباناسىڭ. سونسوڭ سول كۇڭگىرت بولمە، سول كىتاپحانا، سول ىردۋان كۇي تاباق ويناتقىش پەن پلاستينكالار. سونسوڭ مىندەتتەر. جوندەپ سالەمدەسۋ مىندەتى، جوندەپ سالەمدەسپەۋ مىندەتى، ءتىپتى سالەمدەسپەۋ مىندەتى. قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق بەيعام جىگىت بولىپ كورىنۋ مىندەتى. سۇبەسى سەرە كوپ ماستەكتىڭ ويىن- شىنى ارالاس اتقان وقتارىن جۇتىپ جىبەرۋ مىندەتى. سونسوڭ ءتۇن، قاندالا، قايتادان پلاستينكا - «قوسباسار» مەن «چاكونا» . سەنى ساعىناتىن ەشكىم جوق. سەن ساعىنار ەكەۋ بار ەدى. سەن ساعىنار ەكەۋ ءالى بار. بىرەۋى باباتانىڭ بەتىندە. بىرەۋى استىندا. جوق، سەن ساعىناتىن ۇشەۋ بار ەكەن عوي. ءۇشىنشىڭ - توقتامىس، تۇلەگەن جەردىڭ ازاتشىل ۇلانى، تىلەپ ۇشقان توقتامىس، ءبىراق ول دا جەردىڭ استىندا.
نۇرعازى بەت الدىنان ءبىر جىلى دەم سەزدى. شوشىپ قاپ باسىن كوتەردى - بۇل الماتى كەتكەن جىلى اجەسىنىڭ ىرىم عىپ اسىراپ العان سارى كۇشىگى سارى تەنتەك، ساربالاق ەكەن. قازىر سەگىزدە، باباسى جەتپىس بىردە، اجەسى ەلۋ توعىزدا ەدى، ءوزىن قوسقاندا - 164.
نۇرعازى سارى تازىعا قانشا تەلمىرگەنمەن توقتامىستىڭ قاي جىلى قايتقانىن ەسىنە تۇسىرە العان جوق.
* * *
ەتەگىنە ورالىپ جۇرگەندە اياعىن باسىپ كەتكەن سىڭايى بار ەكەن - ساربالاق باج ەتە قالدى. ەستيار تازى، ءبىراق ءتۇندى باسىنا كوتەرىپ باقىرىپ- شاقىرعان جوق، قايتا بەيۋاقتا سەرۋەنگە شىققان ابەكەسىنىڭ مازاسىن العانىنا قىسىلعانداي وڭەشىنە لەكىپ كەلگەن اششى ايقايدى جۇتىپ قويدى. سونسوڭ الدىن وراي بەرمەي ابەكەڭنىڭ قاپتالىنا شىعىپ اپ، شوقاڭداپ ءبىر- ا- از ەردى. وقتىن- وقتىن جاۋتاڭداپ قاراپ تا قويادى، بوتانىڭ قۇمالاعىنداي قارا تۇمسىعىن ءجيى كوتەرىپ ءيىس تارتادى، ءبىراق بۇل اۋىلدىڭ ماڭىندا سارى قانشىقتىڭ كەڭسىرىگىن قىتىقتاي قويار الا بوتەن ءيىس شامالى. ساربالاقتىڭ جىنىنا ءتيىپ، ارتتا، اۋىلدا قالسا دا الدىن وراپ كەلە جاتقان كوكساۋ موتوردىڭ جانارمايى - مىسىقتىڭ يىسىندەي قوڭىرسىك ەكەن. سونسوڭ سارى تازى ابەكەڭە اڭتارىلىپ تۇرىپ تاعى تەلمىردى، ءبىراق ابەكەڭ ءلام- ميم ەشتەڭە ىڭعاي بەرمەگەن سوڭ، قانشا ايتقانمەن ءيت ەمەس پە، جالت بۇرىلدى دا، شي- شيدەن سەكەڭدەپ وڭعا، بۇلاققا قاراي توتەلەپ تارتىپ كەتتى.
شالدىڭ بەتى - الاشتوبە. ۇيدەن جاڭا ءبىر ازىردە شىققان. نۇرعازى ۇيىقتاپ كەتسىن دەپ ۇزاق جاتىپ ەدى. بىلەدى - نەمەرەسى كەمپىرى سياقتى، ۇيىقتار الدىندا جۇمساق پىسىلداپ كوپ دوڭبەكشيدى. سول دوڭبەكشۋلەردىڭ جۋان ورتاسىندا، قاراڭعى بولمەنىڭ ءىشى تەكەمەتتىڭ ويۋىنداي قوشقارءمۇيىز سارى يرەكتەرگە تولىپ كەتكەندە ورنىنان اباي تۇردى دا، ساپتاماسىن جالاڭ اياعىنا سۇعىپ اپ شىعىپ كەتتى.
ابەكەڭنىڭ تۋاسى، ۇكىجانار ەشتەڭەسى جوق، ءتۇن تۇگىل سارى ساسكەنىڭ وزىندە كوپ نارسەگە كوزى جەتە بەرمەيدى، ءبىراق سوناۋ ؛ ۇشىنداعى تاسقۇدىقتىڭ بۇيرا جالدارىنا دەيىن، باباتا ءوڭىرىنىڭ ساربالاق پەن ابەكەڭ قۇرار قاقپانى شامالى. بۇل ەكەۋى بۇل ءوڭىردىڭ وي- ەڭىسى تۇگىل جۋسان- بايالىشىنىڭ ءار تۇبىرىنە دەيىن قانىق. ءىز كەسىپ، وتىن شاۋىپ ءجۇرىپ ابدەن ادالاعان جەرلەرى بولعان سوڭ كوڭىلدەرىنە جاتتالىپ قالعان،سونسوڭ دا ابەكەڭنىڭ تابان استىنان كۇتەر قاتەرى جوق. ابەكەننىڭ ءبىراق كوندىگە الماي كەلە جاتقان ءبىر نارسەسى مىناۋ سەكەكتەگەن سارى، قوشقارءمۇيىز وت يرەكتەر. بۇتكىل بەت الدى بەينە سارى شوققا تولىپ كەتكەندەي. كەنەت كەزىگىپ، ۇزاق تىرسەكتەگەن توسىن كورىنىستەن شوشىپ قالعان ابەكەڭ كوزىن جۇمىپ تا كوردى، ۋقالاپ تا كوردى - وعان وشە قويعان، قولىن سوزىپ تا باقتى - وعان ۇستاتا قويعان، ودان سەيىلە قويعان شوقتار جوق. قىرىس بالانىڭ قىلىعىنا باسىپ، شىلدە ءتۇننىڭ كۇيەقارا وڭىرىندە شورشىپ ويناپ، ابەكەڭدى ءتۇپسىز تۇنەككە جەتەلەپ بارادى.
الاشتوبەگە دەيىنگى ەكى ارا ءبىراز، ەكى ورتادا قورىم مەن اۋىلدى جارىپ تۇسكەن، اجىرىعى كيىزدەي اڭعارشانىڭ تابانىندا كىسى- جازى بۇيىعى بۇلكىلىنەن جاڭىلمايتىن مومىن تەپكىلى تاباقتاي بۇلاق بار - كىشكەنە اۋىلدىڭ مال- جانىنىڭ تاۋسىلماس ىرزىعى ىسپەتتى. وسى اڭعارشاعا تۇسە بەرگەندە الگى شوشاقاي سارى شوقتار كەنەت جوعالىپ كەتتى. ابەكەڭ ارتىنا قارادى - جوق، الدىنا قارادى - جوق.
سول - ۇيرەنشىكتى قاراكوك ءتۇنى، سول - سىناپشا جىلتىراعان، ەنى اتتىڭ ارقاسىنداي- اق تايپاق ەرنەۋ ارىعى، سول - اڭعاردىڭ ارعى قاباعىنداعى قارس ءتۇيىلىپ مۇلگىگەن شوقىسى وسى. الاشتوبە.
ابەكەڭ جوعى تابىلعانداي قۋانىپ كەتتى، سونسوڭ ۇستىندەگى قاۋدىراق اق سۋلىقتى، ساپتاماسىن تەز شەشىپ دارەت الدى، اياعىنا كوپ شۇيلىگىپ جاي جۋعانىمەن قويماي، ارىقتىڭ تابانىنداعى قيىرشىق قۇممەن جەز تازالاعانداي- اق، اسىرەسە، ساۋساق- ساۋساعىنىڭ اراسىن كوپ ىسقىلادى. وسى ۇزاق ىسقىلاۋدىڭ ۇستىندە جۇرەگى دە ءدۇرسىلىن باسىپ، تىرىسقاق، ساقيناشىل شەكەسى دە جازىلا ءتۇستى. سونسوڭ ابەكەڭ قانشالىق جىلدام شەشىنسە، سونشالىق تەز كيىنىپ، سولاڭداپ توبەنىڭ باسىنا تارتتى.
قورىمنىڭ توڭىرەگى وت، ءالى مالدىڭ ءتىسى تيە قويماعان. اسىرەسە، پىشەنى مول. كۇندىز قاراساڭ كوك الا، سارى الا. سول مول پىشەننىڭ ىزديعان سۇيەگىندەگى كوكتەمنىڭ كوك ىلعالىن مىناۋ ءناپسىقور، وبىر شىلدە ءالى سورىپ بىتە قويماعان - ابەكەڭنىڭ ۋىستاپ تىرمىسقانىنا سىنىپ جاتقان جوق، ءبىراق قالىڭ نۋدى اياماي جاپىرعانىنا ابەكەڭ دە ىرزا ەمەس. توبەنىڭ باسىنا شىققاندا ابەكەڭ شاشىراي- شاشىراي تۇسكەن كوپ تومپەشىكتى كوردى. ءيت- قۇستىڭ الەگىن تاتپاعان شاعىن وتار قوي سياقتى. ءبىر وتار قارا قوي بەيقام جاتىر، ءبىراق ابەكەڭنەن ۇرىككەن جوق، نازار دا اۋدارماعانداي ءتىپتى. اقكەمپىر وسى تومپەلەردىڭ ورتا شەنىندە، كەلىنىنىڭ قاسىندا. قورىمنىڭ وسى مەشىت جاق شەتىنەن
ساناعاندا وتىز ءۇشىنشى مولا. ابەكەڭ جاڭىلىسقان جوق، ونى وڭاي تاپتى، سونسوڭ ۇيدەن الا شىققان اق كەمپىردىڭ كوك سىلاڭ كويلەگىن جاس قابىردىڭ قاپتالىنا جارىستىرا توسەپ قۇبىلانى بايقادى. ماڭدايى ونسىز دا قۇبىلادا ەكەن - اۋىل ۇستىنەن جايناعان ءبىر شوعىر جارىقتى كورىپ، ونىڭ ىشىنەن ادىربەك ءۇيىنىڭ الدىنداعى بيىك بورەنەدەن اتويلاپ تۇراتىن قوس جۇدىرىقتاي شامدى تاۋىپ الدى. العان سوڭ ابەكەڭنىڭ جۇرەگى شىم- شىم جىلىپ كەتتى، سونسوڭ ابەكەڭ قۇتپانىن وقىپ السا دا قازاعا شىققان كوپ نامازىنىڭ بىرىنە باعىشتاپ تاعى وقىدى، ءبىتىرىپ الىپ تاعى وقىدى - بابىنداعى بوس ىشەك دومبىرانىڭ شاناعىمەن كۇرسىنىپ اپ، شىم- شىم بۇلكىلدەيتىن قوڭىر اۋەزىندەي ارابى سوزدەر اششى زاپىراننان، كۇيىن قورقىنىشتان كونتاقىلانىپ قالعان ابەكەڭنىڭ كەۋدەسىن قازىداي جىبىتەتىن سياقتى.
جاتتاندى سوزدەر ەمەس، كوكىرەگىن قاق جارىپ شىعىپ جاتقان ءبىر وزىنە دەگەن ءوزىنىڭ قان سوزدەرىندەي. قيراهاتىن كەلتىرىپ اپ، تەڭسەلە ءتۇسىپ توگىپ- توگىپ جىبەرگەندە تىرىسقان شەكەسى جازىلىپ، بۇرىن كورىپ- بىلمەگەن ءتىلسىم ءبىر تىنىش وڭىرگە، ءومىر قويناۋلارىنا قاراي سۇيرەپ- سۇيرەپ اكەتەدى. العاشىندا ەكىنشى نامازدى باستاپ كەتكەن، مىناۋ ءتاۋىر سوزدەردىڭ سارى سامالىنا بويىن ءالى الدىرماي تۇرعاندا ابەكەڭ ءبىر ساتكە سۇيەك- سۇيەگىنىڭ ناۋرىزداعى كوك تاستاي ءجىبىپ بارا جاتقانىنان تىكسىنىپ ەدى، ال قازىر بۇكىل بەت الدى كىرەۋكە ءبىر بۋ جامىلىپ، قيىن بولعان سوڭ دا سيرەك وقيتىن اياتى تاڭدايىن ءوزى كەپ تاۋىپ جىبەر- جىبەرگە باسقاندا تىزگىنىنەن ايىرىلىپ قالدى - قىمىزدى تويىپ ءىشىپ، سۋ شايقاماس جورعانىڭ ۇستىندە ماناۋراعانداي حال ەكەن. بولەكشە عاجاپ، بولەكشە ءدامدى ءبىر حال. ابەكەڭ بۇل حالگە ەن- بەلگى تاعا الماعانمەن ونىڭ ءوز اۋىلىنا سيرەك تۇستەنەتىن قوناق ەكەنىن لەز ايىردى، ايىردى دا تەڭسەلىپ كەتتى، نامازىن ۇزاق وقىدى، اق كەمپىرىنىڭ كوك سىلان كويلەگىنە - جاينامازعا، سوزىنەن جاڭىلمادى دەمەسەڭ، جۇقانا ماڭدايىن داعدى- داعدىدان كوبىرەك ۇردى، ەرەكشە ىلهاممەن ۇردى، ونىسىن بىلگەن جوق ءبىراق. مولىنان سەزىپ، شالا ۇعىپ وتىرعان ءبىر نارسەسى - ءوزىن ىنساپقا شاقىراتىنى. قازانىڭ قۋسا جەتىپ، قاشسا كەتەتىنىن ايتادى. قازا - جەردىڭ زاڭى، ەل جەر ەمەدى، قازا - ەلدىڭ زاڭى دەيدى. سونسوڭ ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن، ەسقوجا تۇقىمىنىڭ باسىنان تاعدىردىڭ شوڭگە شوقپارىنىڭ ارىلماعانىن، ەندىگى قالعان ءتاۋباسىنىڭ جالعىز نەمەرەسى، ەندىگى تىلەر تىلەگى وسى تۇياعىنىڭ تىرلىگى ەكەنىن تىزبەلەگەن ابەكەڭ باسىن ەندى ءبىر كوتەرگەندە قارسى الدىنان قىڭسىلاپ تۇرعان ساربالاقتى كوردى.
«وي، نايساپ» دەيدى ابەكەڭ ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ. تازىنى سىلاڭ كويلەكپەن ۇرىپ تا جىبەردى. ساربالاق ءبىراق شاشاقتى قۇيرىعىن بۇلعالاقتاتقانى بولماسا، ابەكەڭ ويلاعانداي قاراسىن باتىرعان جوق، قىڭسىلاپ اياعىنا ورالدى دا، باۋىرىمەن جىلجىعان بويى قابىردىڭ قاسىنا بارىپ جاتتى - ابەكەڭنىڭ كوتەرە بەرگەن اياعى، ءبىر ساتكە، اۋادا اسىلىپ قالدى.
***
نامازدى قانشا بۇزعانمەن ابەكەڭ ساربالاقتى ناقاقتان جازعىرىپ ەدى. ءۇي تولعان، اۋىل تولعان، اق كەمپىردىڭ داۋىسى بولسا وكسىمەگەندە قايتپەك.
اق كەمپىر مۇنى سارى تەنتەك دەيتىن. سارى تەنتەكتىڭ تازىعا، تازىنىڭ قانشىعىنا اسىرەسە حاس سۇعاناقتىعىنا ادالدىعى، سارى تەنتەكتىڭ اۋىلعا نۇرعازى كەلگەندە قاسىنان ءبىر ەلى شىقپاي بولەكشە مىنەز كورسەتىپ، شاۋىلدەپ ۇرگەنى ەسىنە ءيىپ كەتىپ زاتتەنتەگىم دەيتىن. وسى زاتتەنتەك - سارى تەنتەكتە ءۇش كۇننەن بەرى ۇرەي جوق. سوعىم سويعان ۇيگە جينالعانداي توپىرلاعان ادام دا، قازاندا بەينە ءبىر قارا تۇساقتىڭ ەتى ەمەس، ءتىرى تۇلكى پىسىپ جاتقانداي مۇنىڭ - نۇرعازى ەكەۋىنىڭ، مۇنىڭ - اق كەمپىر ۇشەۋىنىڭ، مۇنىڭ - ابەكەڭ تورتەۋىنىڭ وشاعىنا سۇعىنىپ كەپ، قىلعىنىپ كەپ تەلمىرگەن اۋىلدىڭ قىرىق رۋ يتتەرى دە زىقىسىن شىعارىپ ءبىتتى. تاماق ءىشىپ تە جارىتىپ جۇرگەن جوق. وزەگى تالعاندا عانا دالىزدەگى اعاش يتاياقتان سورپا جالاپ كەتەدى. جالاپ تۇرىپ دىبىس اڭديدى، اق كەمپىردىڭ داۋىسىن اڭديدى - جوق. كورسە بولدى ابەكەڭ مەن نۇرعازىعا سۇمەڭدەپ جەتىپ بارادى، اق كەمپىرشە شىمشىپ جىبەرەر مە ەكەن دەپ بوتانىڭ قۇمالاعىنداي تۇمسىعىن توسادى - جوق.
جوق. جوق. جوق.
ەندى كەپ تالاي تۇلكىگە كەزدەستىرىپ، تالاي قوياننىڭ جۇرەگىن سۋىرىپ بەرگەن قايران ابەكەسىنىڭ اياعىن كوتەرىپ تۇرعان ءتۇرى مىناۋ. ساربالاق ءبىراق «اۋ، وتاعاسى- اۋ، مۇنىڭىز نە» دەگەپ جوق. ايتا المايتىنى، ءتىلىنىڭ جوقتىعى، ول - ءبىر. ەكىنشىدەن، ايتا السا دا ايتپاس ەدى. ساربالاق سەبەبى شالدىڭ ءوزىنىڭ، نۇرعازىنىڭ - ءوزىنىڭ، اقكەمپىردىڭ - ءوزىنىڭ ۇياسىنا قاراي ءبىر قاتەردىڭ، قاي قاتەر ەكەنىن ايتا المايدى، ءبىراق ايتەۋىر ءبىر الاپاتتىڭ كەلگەنىن دىرىلدەگەن تىرسەگىمەن كوپ سەزەدى. وسى تىرسەگى وسىدان ەكى جىل بۇرىن پۇشپاعىن تۇڭعىش رەت قاناتىپ كەلگەن كۇشىگىنەن ايىرىلىپ قالعاندا دىرىلدەپ ەدى. قازىر دە دىرىلدەپ جاتىر، ءبىراق ساربالاق ابەكەڭە «اۋ، وتاعاسى- اۋ، مۇنىڭىز نە دەگەن جوق. بار تىلەگى - سىلاڭ كويلەكپەن تاعى دا ءبىر ۇرسا ەكەن دەپ جاتىر، سىلاڭ كويلەكپەن - اق كەمپىرمەن، جەلپىپ تۇرىپ تاعى دا ءبىر ۇرعاندا اق كەمپىردىڭ قار ءيسىن تاعى دا ءبىر جۇتىپ قالسام دەپ جاتىر.
ساربالاق ءىمه- ىمه- ىمه دەپ اش وزەگى ورتەنىپ- ورتەنىپ- ورتەنىپ قىڭسىلاعاندا ابەكەڭنىڭ اسىلعان اياعىنان تىكسىنگەن جوق - تەبىڭىز، تەبىڭىز، تەبىڭىز دەپ جاتىر؛ ايانباي تەبىڭىز، قۇماردان شىققانشا تەبىڭىز، تەك ەكى تەۋىپ اق كەمپىردى ءبىر كولبەت، تەك ەكى تەۋىپ اق كەمپىردى ءبىر كولبەت دەپ جاتىر. ابەكەڭ ءبىراق ءمولدىر اۋاعا اسىلىپ قالعان اياعىن تاستاپ جىبەرگەن جوق. وسى سەبەپتى دە كىشىگىرىم جاباعىنىڭ تۇياعىنداي ساپتامانىڭ وكشەسىن قانشا قالتىراعانمەن كونىپ كۇتكەن ساربالاق ىرسيعان قابىرعالارىن ونان سايىن ۇڭىرەيتىپ جىبەردى - قىڭسىلاۋىن، جو، قىڭسىلاۋىن ەمەس، وكسىگىن ۇدەتتى. ابەكەڭنىڭ «قوي» دەگەنىنە، ابەكەڭنىڭ «قوي ەندى، جازمىشقا نە داۋا بار» دەپ جىلى ۇشىراعانىنا، ابەكەڭنىڭ «ءتايت، باسىڭا كورىڭگىر» دەپ زەكىگەنىنە قۇلاق اسقان جوق. سىلان كويلەكتىڭ قانسونارداي قىتىقشىل، مۇزداي يىسىنەن كورىنە كوزگە ايىرىلىپ قالعان ساربالاق ابەكەڭنىڭ اقاي- قۇقايىنان ايبىنار سىڭاي تانىتپادى. ونىڭ ۇستىنە ساربالاق مىناۋ ەتپەتتەگەن توپىراعىنىڭ، كوز جەتپەگەنىمەن كەڭسىرىك جەتەر سوناۋ تەرەڭىنەن ەكى كۇننەن بەرى جوعالتىپ تاۋىپ اپ، تاۋىپ اپ تەنتىرەپ كەتىپ جۇرگەن اجەسىن انىق سەزەتىندەي. وسى تۇستا ول قىڭسىلاپ جاتىپ قازتابان الاقانىمەن جۇمساق توپىراقتى ءبىر- ەكى ۇڭگىپ- ۇڭگىپ جىبەردى، جىبەرگەن ءسات ساربالاقتىڭ قۇلاعىنا كەشەلى بەرى كەلىپ- قاشىپ، كەلىپ- كەتكىشتەپ جۇرگەن «سارى تەنتەك- اي، سارى تەنتەك» دەگەن دابىس ۇمار- جۇمار سارت ەتە قالدى.
تازىنىڭ سورىنا قاراي ءبىراق ابەكەڭنىڭ ساباسىنان اسقان تۇسى دا وسى بولدى. سارى قانشىقتىڭ مانالى بەرگى تەنتەكتىگىن كوتەرىپ- اق تۇرعان ابەكەڭ، مىنا تۇستا تابان استىنان تۋلاپ قىزعان قازانعا تاستاپ جىبەرگەن ءبىر شوكىم شاربىداي شاج ەتە قالدى. سونسوڭ زاتتەنتەكتىڭ سۇيەك ساۋىرىن شومبال تەپكى ءوپتى دە، زاتتەنتەك «قاڭق» ەتە قاپ، «قاڭق- قاڭق- قاڭق» ەتە قاپ شوككەن بوتا، قوڭىر مولالاردىڭ اراسىمەن سۇمەڭدەپ كەتتى.
* * *
ابەكەڭ زاتتەنتەكتى تەبەم دەگەن جوق- تى. ءيتتىڭ جەتى قازىنانىڭ ساناتىنا قوسىلارىن، ءوز ىرىسىن ءوز قولىنا توككىسى كەلگەن بىرەۋ بولماسا يتكە قول كوتەرۋدىڭ نان باسقانداي استامدىق بولارىنان بەيحابار ابەكەڭ، ەندى بالا ەمەس، ونىڭ ءبىراق جانىنا باتقانى - سارى تەنتەكتىڭ قات- قات توپىراققا سۇڭگىمەي- اق ءسىڭىپ كەتىپ اق كەمشردى تاۋىپ العانى، تاۋىپ الىپ جايىنا جاتپاي ابەكەڭنىڭ ازا بويىن قازا تۇرعىزىپ سىڭسىعانى بولدى. ءتورت كۇننەن بەرى كوپ ەستىپ، الگى ۇزاق سونار نامازدىڭ تۇسىندا ۇمىتا باستاعان سىڭسۋىن تاعى ەستىگەندە ابەكەڭنىڭ اياعى، وزىنەن- ءوزى سولاڭ ەتتى دە، سارى تەنتەكتى ۇشىرىپ جىبەردى. سونسوڭ ابەكەڭ قابىرگە جانتايدى، تازىنىڭ اششى قيقۋىنان دۇرلىگىپ اپ، ءالى باستىعا الماي تىتىرەپ تۇرعان ءتۇن الەمىنە قۇلاعىن ءتۇرىپ ءبىر- ا- از قوزعالماي جاتتى دا، پارۋاردىگەر- اي، دەدى سونسوڭ ابەكەڭ. كوكىرەگى قارس ايىرىلىپ جالىن اتتى دەيتىن دە ەشتەمەسى جوق. اق كەمپىرىن قارا جەردىڭ قوينىنا ەمەس، تاقىلەتى قانشا بوتەن بولعانمەن تىرلىك بار، تىنىس بار ءومىردىڭ ورىسىنە ۇزاتىپ سالدىم دەپ تىنىش جۇرگەن ابەكەڭ، ساربالاقتىڭ الگى قىلىعىنان كەيىن، بۇل ءۇمىت ويىنىڭ تۇنگى وتتاي الدامشى مانىمەن وڭاي كەزدەستى دە جاسىپ قالدى. سونسوڭ كەشەگى ىمىراعا تەز كەلىپ، تەز قاۋىشقان اقكەسەكتەر، كەشەگى قويۋ ساعىمنىڭ قۇلىن ويناعى، كەشەگى ەسەڭگىرەپ قالعان نەمەرەسى كوز الدىنا لەز كەلدى، كەلدى دە مىناۋ ءبىر اتانعا جۇك بولار توپىراقتىڭ استىندا، اق سۇرىپتىڭ سۋىق قۇشاعىندا بۇرىسكەن كەمپىرىن لىپ ەتكىزىپ كوتەرىپ الىپ، كولبەتىپ الدىنا تاستادى - تۇز سالعان ۇزىن استاۋشا سياقتى ەكەن. سونسوڭ ساسىپ قالعان ابەكەڭ بەت الدىن قالقالاي بەردى، اق دەنە بىراق ءسىڭىپ كەتپەدى.
«ءتايت» ، دەدى ابەكەڭ سونسوڭ ىشقىنىڭقىراپ.
اق دەنەنى ءبىراق ءتۇن شايعان جوق.
سونسوڭ ول قاس- قاباعىن، ساقال- مۇرتىن سىلىپ تاستارداي ءبىر ىڭعايمەن بەت- اۋزىن جىمقىرا جۇلىپ ۋماجداپ الدى دا، تاعى قارادى، قارادى دا كۇرسىندى. اق دەنە كورىنبەپ ەدى.
قىرىق قارالى تومپەشىكتىڭ ورتاسىندا، بالىقكوز كورپەشەنىڭ ۇستىندە جۇرەلەگەن ابەكەڭ، وسى ءسات داۋىس ەستىدى. تانىمال داۋىس - كەمپىرىنىڭ داۋىسى.
ابەكەڭ سونسوڭ بەينە ءبىتىم ايتاتىن كىسىشە داۋىسىن قىرناپ الىپ، جاي عانا:
مەن عوي ءسالياش، - دەدى. - قۇلازىعان ۇيدەن قاشىپ، بەدەۋ ءتۇننىڭ سالقىنىنا شىققان مەن عوي، مەن ءابدىراحمان عوي، - دەدى.
نۇرعازى قايدا؟ - دەدى اق كەمپىر. - بالا ەمەس پە، بالانى جالعىز تاستاپ بۇل قاي قىلعانىڭ؟ - دەدى اق كەمپىر.
نەگە؟ - دەدى ابەكەڭ. - قايداعى بالا، جيىرما التى - ەتىگىمەن سۋ كەشەر ازاماتتىڭ جاسى. نەگە جالعىز قالسىن، جىگىتكە جالعىزدىق بار ما، - دەدى ابەكەڭ. - جىگىتكە ءۇي دە ءتۇز، جىگىتكە ءتۇز دە ءۇي. ءوز ءۇي، ءوز تۇزىندە ءجۇرسىن تەك، ءوز ءۇي، ءوزىنىڭ تۇزىندە باعى جانسىن. ونىڭ قولىن ءوز ءۇي، ءوز تۇزىندە قاقپاسىن بىرەۋ، ماڭدايىنان شەرتپەسىن بىرەۋ. جەردىڭ باعى - ەردىڭ باعى ەمەس پە، - دەدى ابەكەڭ.
ءوزىڭ ءبىل، وتاعاسى، - دەدى اق كەمپىر. - ايەل سورلىنىڭ جۇرەگىنە سۋىلداۋدى، ماڭدايىنا شىرىلداۋدى جازعان دا. ايەل سورلى الدەنەنى سەزبەسە شىرىلداپ نە ەتسىن. جۇرەگىمنىڭ انشەيىن سۋىلداعانىن ايتام. قىزىلعا ۇمتىلعان كۇشىگەن كورگەندەي قورىققانىمدى ايتام، كوز كەلتەلىگىمدى ايتام. ايتپەسە جەر تىرەگى، ەل تىرەگى ەرمەنەن ءسوز شايقاسار ءجونىم جوق- اق قوي. تابانىڭا توسەك بوپ وتكەنىمە وكىنىپ ەمەس، توعايىپ ايتقان ءبىر بازىنالىعىم دا. باسىندى دەمە، وتاعاسى، - دەدى اق كەمپىر.
قوي، - دەدى ابەكەڭ. - قوي، ءسالياش، تاۋسىلىپ سويلەمە، - دەدى ابەكەڭ.
ار جاعىن ايتقان، ار جاعىن ايتا العان جوق. كوپتەن شىرىمىن الا الماي شانشىپ جۇرگەن كوزدەرىنە ىستىق ءبىر جاس كەلدى، كەلىپ ءتىلىن كۇرمەپ، كەلىپ كەۋدەسىنە تۇز سەۋىپ جىبەرگەندەي. بار بولعانى «تاۋسىلما، تاۋسىلما، ءسالياش» دەي بەردى. مانالى بەرى جوق دەنە، جوق داۋىسپەن سارت- سۇرت جاۋاپتاسىپ وتىرعان ابەكەڭ جوق دەنە، جوق داۋىسقا قانشا تاۋسىلما دەگەنمەن ءوزىنىڭ تاۋسىلىپ قالعانىن، قاقپاقتاي ءوز جاۋىرىنىنىڭ بەزگەك سوققانداي قاۋىرت قالتىراسقا باسقانىن بايقاعان جوق. تىلەگىن تىرلىككە، ويىن بولدىعا ساناعان بەيباق شال، ونىڭ ۇستىنە اق كەمپىردىڭ داۋىسىن زايىر ەستىگەسىن ەمەس، ابدەن ەستىگىسى كەلگەن سوڭ ەستىگەنىن؛ قارا تۇندە شارق ۇرىپ ءومىر سەرىگىن ىزدەگەندە باسقاداي امال تاپپاي مەلشيگەن تۇنگە ءتىل جاماپ، ساۋالدى تۇنگە قويعىزىپ، جاۋاپتى ءوزى ايتقانىن دا بايقامادى.
ەندى قام كوڭىل ابەكەڭ جىلاپ وتىرىپ، مىناۋ تۇنگە، مىناۋ اسپاننىڭ قاراكوك وڭىرىندەگى كۇمىس- كۇلگىن تەڭگەشەلەرگە، مىناۋ شاشىراي شوككەن ءبىر قورا بوتا تومپەشىكتەرگە زار ايتتى، ۇندەمەي ايتتى، قوينىنا تامعان جاسىمەن، تىلشەلەنگەن كوكىرەگىمەن ايتتى. ءتۇن ءبىراق زاردى قايتسىن. زاردى كوپ ەستىپ، كوپ ءىشىپ، كوپ تالماعان سوڭ دا ساۋىرىنان ءبيت دومالاپ جۇرگەن باباتانىڭ تۋ ءوڭىرى ابەكەڭنىڭ قۇساسىن قايتسىن، تۇنشىققانىن قايتسىن، ىڭىرسىعانىن قايتسىن. بۇل تۇنگە، بۇل ءوڭىردىڭ تۇنىنە زار ۇسىنعان شارباتتاي قىلعىتىپ، قارتاداي اسايدى، اساعان سايىن ماناۋراپ، قىلعىتقان سايىن شالىقتاي تۇسەدى. ارىز بولسا ءبىر ءسارى، ءتۇن ءبىراق زاردى قايتسىن.
وتىر مىنە، ابەكەڭ. شارت جۇگىنىپ وتىر. جاۋىرىنى قاقپاقتاي، ساقالى القىمىندا، اق كەنەپ سۋلىعى ۇستىندە، قولىندا سىلاڭ كويلەك، كوزىندە جاس - اققۇيقالى، كاڭىرەيگەن اققۇبا شال.
سوناۋ جيەكتەن جالپاق ايەلدىڭ بەت وڭىرىندەي داليىپ اي كورىندى. ونى دا كورگەن جوق. جەلكەسىندەگى اي تۇگىل، قارسى الدىنداعى بالىقكوز كيىزدىڭ ۇستىندەگى كولەڭكەسىن دە كورمەدى. ابەكەڭ سەبەبى ايات وقىپ وتىر، الگى داۋىس قايتا ەستىلەر مە ەكەن دەگەن شۇرەگەي دامەسى بار - كوزىن جۇمىپ ىنتى- شىنتىمەن وقىپ وتىر. داۋىس ءبىراق ەستىلگەن جوق. ولگەن داۋىس قايدان ءتىرىلسىن، كەتكەن داۋىس قايدان كەلسىن - داۋىس ەستىلگەن جوق. ابەكەڭ سونسوڭ سۇمەكتەگەن جاسقا دا قاراماي قىزىل كوزىن اشىپ الىپ، كىر- كىر كويلەككە بەتىن باستى. ساربالاقتىڭ سونشالىق نەگە وزەۋرەگەنىن دە سونسوڭ ءتۇسىندى - مۇزداي سىلان كويلەكتەن اق كەمپىردىڭ ىستىق يىسى اڭقىپ قويا بەردى. بەينە تىگىس- تىگىسىنە اق كەمپىر ۇيالاپ قالعانداي ەكەن.
بۇل كويلەكتىڭ تاريحى ابەكەڭە ابدەن ايان. قاي جىلى شاكىرتاقى ايلىعىنا نۇرعازى اكەپ بەرگەن. بۇل ءوزى كەشە ءتىلىمنىڭ ۇستىندە تالاسقا دا تۇسكەن كويلەك. قۇرداسىمنىڭ كوزى بولسىن دەپ قولتىعىنا قىسقان ءباتسايىدان الىپ قالعان دا ابەكەڭنىڭ ءوزى.
- ءباتسايى- اۋ، - دەگەن ابەكەڭ. - ءساليانىڭ تەرى سىڭگەن ءبىر بۇيىم ەدى. الساڭ وسى ۇيدە دۇنيە بارشىلىق قوي. جاستىعىمدى تىستاپ الايىن دەپ ەم، ءبىر تىلىك شۇبەرەكتى قي ماعان، - دەگەن ابەكەڭ.
بۇرىن قيت ەتسە ءسالياعا ۇيتكىزىپ الايىنشى، بۇيتكىزىپ الايىنشى دەپ شىرەنەتىن ابەكەڭ كەشە كەرسەنساۋىر ءباتسايى بايبىشە ابدىراپ قالعاندا تىستاپ الايىنشى دەگەنگە باستى. تەلىمگە جينالعان جۇرتتان قىسىلىپ تا قالىپ ەدى، ءباتسايى ءابۇيىر بولعاندا مىنەز كورسەتكەن جوق.
- ە، جارىقتىق، قانشا تىمىرايعانمەن كوڭىلىڭ جارىم ەكەن عوي، - دەپ كەلىپ الدىنا تاستاعان ەدى.
مىناۋ سول كويلەك - ابەكەڭدى قاي- قايداعى قاشىققا سۇيرەيدى.
وسى جاتىسىندا ابەكەڭنىڭ ەسىنە سول ءبىر سالقىن جاز، جاڭادان قونىس تەپكەن جىلقى اۋىلدىڭ شەتىندەگى وڭاشا قوڭىر وتاۋ، توسەكتىڭ اياعىندا تىزەسىن قۇشاقتاپ جىلاعان ءساليا ءتۇستى. وسى كۇنى كەشە كورگەن، باسىنان وسى كۇنى كەشە وتكەن حال سياقتى. ءساليانىڭ ۇستىندە سوندا قىپشا بەل، اق اتلاس كويلەك بار ەدى. بۇعاعىنا دەيىن تۇيمەلەپ اپ ۇزاق جىلاعان. ول كەزدە ابەكەڭنىڭ جاس جىڭعىلداي كۇرەڭ شاعى. قۇدايا توبا، قاي قاتەرگە دە قارسى شابۋدان تايىنىپ كورمەگەن جۇرەگى سول ءتۇنى، سول ۇلى يبانىڭ تۇنىندە كوپ قالتىراپ ەدى- اۋ، ءسالياعا جولاعان تۇگىل جالعىز اۋىز ءسوز قاتا الماي بوساعادا سوستيعان سونداعى ءوزىن ابەكەڭ قازىر دە كورىپ جاتقان سياقتى. سول كۇنى ءسالياعا ماڭايلاعان جوق، كومەيىن دۇركىن- دۇركىن، ەلىرىپ كەپ سوعا بەرگەن ەسىرىك قۋانىشقا قىتىقتاتىپ شابدار بەستىمەن ءتۇن كەزىپ كەتكەن- دى.
وتكەن ءتۇن. وشكەن ءتۇن.
ابەكەڭ ءبىر ويىندا سول تۇنمەن ات قۇيرىعىن كەسىسىپ كەتكەن جايى بار- دى.
ءبىراق قازىر سىلاڭ كويلەكتى بەتىنە باسىپ، تۇينەك بولعان جىلقىداي تىپىرلاپ قالعاندا سول تۇنگى تىزگىن سۇزگىلەگەن شابدار بەستى، سول تۇنگى ەركەك پەن بوزشاعىردىڭ اقشىلتىم ساۋمال ءيىسى، سول تۇنگى تەبىنگىدەي اق سۇر اي ابەكەڭنىڭ يەك استىنان، كەنەت اتويلاپ شىعا كەلدى. شىقتى دا سويقانعا باستى: وتكەنمەن وشكەن جوقپىز دەيدى شابدار بەستى مەن اقسۇر اي. سۇراۋسىز تىرلىك جوق، قاشقاقتاما سەن بىزدەن. الجىدىم دەپ جالىنباساڭ تەكىرەككە ءبىز ءازىر، تىرسەكتەۋگە ءبىز ءازىر دەيدى شابدار بەستى مەن اقسۇر اي. قاشقاندا تىعىلار شاتقالىڭ، بەزگەندە باسار تاۋىڭ جوق. سەبەبى ءبىز سەندەمىز، سەنىڭ زەردەڭدە، سەنىڭ كەۋدەڭدە، سەنىڭ قىزىلالا جانارىڭدامىز. سەنى ولە- ولگەنشە مۇجىپ ءوتۋ ءبىزدىڭ جازمىش، ولە- ولگەنشە ءبىزدىڭ تىسكە مۇجىلىپ ءوتۋ سەنىڭ جازمىشىڭ. قارتايسا زەردەڭ، كەۋدەڭ، قارتايسا جانارىڭ شىعار. كوپ كەكىرە قىجىلمەن اۋىز جالاسىپ اپ، سەنى ءتاتتى قىجىل ءبىز دە قارتايتىسقان شىعارمىز. ءبىراق كوزىنە شور، كەۋدەسىنە تۇسامىس تۇسكەن، سەن، قايران ابەكە، سەن عوي، ءبىز ەمەس، قايران ابەكە. تىرلىك قارتايتار، تىرلىك قارتايماس. قارتاياتىن ءتان، ال بىزدە ءتان جوق. ءبىز ەلەسپىز، شىڭىراۋدىڭ تۇبىندەگى اقتاستاي اي ەلەسپىز. سەنى وياتقان ءبىز ەمەس، ءبىزدى وياتقان سەنسىڭ، بىزدە تۇرعان نە كىنا، نە كۇنا دەيدى سول تۇنگى شابدار بەستى، اقسۇر اي، ساۋمال اۋا ۇشەۋى بىردەي جامىراپ.
ابەكەڭ وبالى نە كەرەك، تىرىسىپ- اق باقتى. ەگىلمەۋگە تىرىسىپ- اق باقتى. ءبىراق ەرەۋىلشىل تاسكۇدىكتىڭ سول تۇنگى ءۇش ۇلانى - قايىسبەل بەستى، ساۋمال اۋا، اقسۇر اي - ايتسا قايتپايتىن بەتتىلىگىنە باسىپ ابەكەڭدى سىعىپ- سىعىپ- سىعىپ جىبەردى. ابەكەڭ تىپىرشىعانىن دا قويدى سونسوڭ. سول ەتپەتتەگەن قالپىندا سىلاڭ كويلەكتى باۋىرىنا باسا بەردى. كۇن شىققاندا ابەكەڭ قايقاڭ- قايقان دەگەندەي- اق وكسىك كەلگەن سوڭ تىپىرشۋ دا جايىنا كەتتى. دىرىلدەپ اق كەنەپ سۋلىعى، ايىزى قانىپ جۇلدىزدار، بۇيىعىپ تومپەلەر قالدى.
ابەكەڭ قالاي ۇيىقتاپ كەتكەنىن دە بىلگەن جوق.
* *
جالعىز اياق تاقىر جول، ەڭىس، كادىمگى تاسقۇدىقتان شىعا بەرە وسى الاشتوبەگە قاراي قۇلايتىن ەڭىس. تەرلەگەن جوق، القىنعان دا جوق، ءبىراق ءوندىرتىپ جۇگىرە الماي كەلەدى، موينىن بۇرۋعا دا قورقاتىن سياقتى. سول اق شاردى اسپانعا اتقان سارشانىڭ مىرزا ساسكەسى ەكەن دەيدى - ءوزىن كولەڭكەسىنە، كولەڭكەسىن وزىنە اتىپ ىستىق تاقىرعا ءسىڭىرىپ بارادى، ءسىڭىرىپ بارادى، ال اينالاسى بولسا ساپىرىلىسىپ تولقىعان، جوڭكىگەن ساعىم. ارتىندا نە بارىن بىلمەيدى، ءانى قۇلادىم، مىنى قۇلادىممەن بەزىپ كەلەدى.
بار بىلەرى: كەۋىپ قالعان جىلعانىڭ مالتا تاستارىن جالاڭ اياعىمەن ۇزاق تاپتاپ بەرگى قاباققا كوتەرىلە بەرگەندە، ەتەكتەن شوگىپ جاتقان بۋرا كوردى. سالا قۇلاش موينىن جالعىز اياق جولدىڭ ۇستىنە سوزىپ تاستاپ سۇلىق جاتىر ەكەن. «اۋ، جانۋار، مىناۋ تۇرعانبايدىڭ جىندى سارىسى عوي» دەي بەرىپ ەدى، سارى بۋرا اتىلىپ كەپ كەتتى. قايدان تاپ بولعانىن بىلمەيدى - قولىندا بۇكىر ساپ ايبالتا، سونسوڭ ابەكەڭ قاراقۇسى وسى عوي دەپ وسىلاي كەپ قالعان بۋرانى جان ءتاسىلىم پەرىپ كەپ جىبەردى. كوزىن اشسا اق تاقىرعا ۇڭعى- مۇڭعىسىمەن ءسىڭىپ كەتكەن بالتانى ۇستاپ جۇرەلەپ قاپتى. بۋرا جوق. الاقتاپ جان- جاعىنا ءبىر قاراپ الدى، ءبىراق بۋرا جوق. ارتىندا تاستاق، الدىندا ەڭىس، اسپاندا كۇن ەكەن دەيدى. تاستاق، ەڭىس، كۇن، سونسوڭ جەل جەلپىگەن سەلەۋدەي جانىققان سارى ساتال ماقتا ساعىم. ابەكەڭ ايبالتانى بىلاي ءبىر ىرعادى - بالتا ءمىز باقپادى، الاي ءبىر ىرعادى - ءمىز باقپادى.
قايتا مۇنىڭ ءار قيمىلىمەن بالتانىڭ سابىنا دەيىن تاقىرعا ءسىڭىپ بارا جاتقانداي ەكەن. سونسوڭ كەپ جۇگىردى ابەكەڭ، قاسىنداعى قۇرىم ماسىسىنە دە قاراعان جوق، جۇگىرىپ بارا جاتىپ شيبارقىت بەشپەنتىن دە شەشىپ تاستادى، تۇيمەسىمەن قوسا كويلەگىنىن ءوڭىرىن دە جۇلىپ تاستاپ جۇگىردى كەپ ابەكەڭ، جۇگىردى كەپ. العاشىندا قارا دۇلەي ۇرەيدىڭ ىسقىرما قامشىسى ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستاعانداي ەدى، ەندىگىسى مىناۋ - تەر شىقپاي- اق قالتاقتاپ قالدى. جۇتىنىپ كوردى - تاماعى قۇرعاماپتى ءالى، ال سارى ساتال ساعىم بۇعان ەڭىستەگى جالعىز اياق جولعا جەلىم توگىپ تاستاعانداي ما، اياعىن العىزبايدى، ال جەلكە تۇسىنان بۋرانىڭ ىستىق ىرسىلىن ەستىگەندە بۇكىل دەنەسىندە مۇز ينەلەر ويناق ساپ، ونسىز دا تار الەمدى ۇستارا جۇزىندەي قۋشيتىپ جىبەرەدى. جەتتى- اۋ ەندى، ەزدى- اۋ ەندى دەي بەرگەندە، ابەكەڭ ەڭ بولماسا بەتىنە تۋرا قاراپ ولەيىنشى دەپ جالت بۇرىلسا سارى بۋرا دا توقتاعان ەكەن. ەزۋىندە سارى كوبىك، ءيىر موينىن يزەلەپ ادامشا، ساقىلداپ كۇلەدى. ءبىر- ەكى رەت ەستىگەن كۇلكىسى سياقتى.
- نۇرعازىڭ قايدا؟ ۇرپاقشىلىن قاقپاستىڭ، كورسەتشى قانى بالاڭدى، قورعان بولعان مەسەلىڭدى كورىپ الايىن، - دەپ ساقىلدايدى.
ابەكەڭ سونسوڭ تاعى زىتپاققا وڭتايلانا بەرگەندە ۇشىپ ءتۇستى، ۇشىپ تۇسكەن ءسات قارا سيراعى بەينە شۇبەرەك جىرتىلعانداي «دىر- ر» ەتىپ ايرىلىپ كەتكەندەي بولدى.. .
ءتۇسى ەكەن. ويانعاندا تەر بۋعان ءجۇزىن قوس قولىمەن سىعىمداپ وتىرعانىن كوردى. ءوڭىرىن دە ايىرىپ تاستاپتى.
الاشتوبەگە جۇبانام دەپ كەلىپ كارى توستاعىن جۋىپ العان ابەكەڭ تالىقسىپ جاتقاندا، ۇيىقتاپ كەتىپ، زارەسىن العان مىناۋ تۇسكە كەزىكتى. سارى بۋرا، ىستىق ىرسىل، ۇڭعى- مۇڭعىسىمەن كۇردىم ۇشقان ايبالتا تاڭشىل اياقتىڭ بار مىندەت تاۋقىمەتىن ءوز موينىنا العانداي ەدى. ابەكەڭنىڭ سارى تەنتەككە كورسەتكەن قۇقايىن وزىنە جاساپ، وياتىپ الدى دا ايداپ تاستادى.
سول ۇركىپ شىققان بەتتە، سىلاڭ كويلەكتى قولتىعىنا قىسىپ، اق قۇيقا باسىمەن قاقشاڭداپ ەبىر- جەسىر سالىپ كەلە جاتقان ءتۇرى مىناۋ. ۇزىن بەلى قايقاڭ- قايقاڭ ەتەدى. نۇرعازى قايداسىڭ دەپ كەلە جاتىر. تىك قاباقتان دومالاپ تا كەتتى، تىزگىندى سوناۋ سايدىڭ تابانىنداعى سىناپ قۇيعان قازانداي اعاراڭداعان بۇلاقتان ءبىر- اق تارتاتىن دا رەتى بار ەدى - بوكسەسى ءبىر شۇڭقىرشاعا كەپتەلىپ قاپ ءابۇيىر بولدى. تۇرىپ الىپ اپىر- تاپىر تاعى تارتتى، تاعى ءسۇرىنىپ كەتتى. سىرعاناق توسكەيدەگى سۋسىما پىشەن ۇزىنتۇرا شالدى بۇل جولى ۇستاپ قالعان جوق. «سوراڭداپ بولمادىڭ عوي، جۇدا، جاپىرساڭ جاپىر، تەك، يماندى بولعىر، قاراڭدى باتىرشى» دەگەندەي سىرعاناتىپ قويا بەردى. ابەكەڭنىڭ اڭدىعانى سىلاڭ كويلەك. سىرعاناق تەۋىپ بىتكەن سوڭ، ونى قوينىنا سالىپ الدى. سونىڭ ىستىق ىرسىلىن تاعى ەستىگەندەي بولدى دا، ۇيىنە جەتكەنشە ساۋ جەلدى دە وتىردى.
جامان موتوردىڭ كوڭىلىنىڭ قوشى كەلمەسە دەپ، اق اجەسىنىڭ باپتاپ جۇرەتىن جەتىنشى شامى بار. بەلى كىلدىرىقتاي، ۇزىن تەمىر شام. ابەكەڭ كىرىپ كەلگەندە لىپ- لىپ ەتىپ ءسونىپ قالا جازدادى دا، شالقىپ قايتىپ جاندى. توبەسى قارىنى تىرەپ، دەمىن ەكى يىعىنان الىپ تۇرعان شالدا ءتۇس جوق ەكەن. انشەيىندە تويعا بارارداي ىزديىپ جۇرەتىن باباسى، قازىر القام- سالقام، بوساعاعا جۇرەلەپ وتىرا كەتىپ، قولتىعىنان ءبىر جۇمباز شۇبەرەك الدى دا، كوزىن ءسۇرتتى. ەندى بايقادى - اجەسىنىڭ كويلەگى.
- بابا.. . - دەدى نۇرعازى، ءارى قاراي ۇندەي المادى، قىلعىنعانىن ايتپاساڭ ۇندەي المادى.
تەمىرەتكى باسقانداي بوپ ەكى باسىنىڭ نيكەلى ۇشىپ كەتكەن بولىسكەي كەرەۋەتكە سۇيەنىپ، اعاش جاشىكتىڭ ۇستىندە وتىرعان. تۇرىپ ەدى، توردەگى قۇراق كورپەشەنىڭ ۇستىندە شولجيعان ساربالاق تا دىك ەتە قالدى.
باباسى ءالى ءسۇرتىنىپ وتىر. القىمىن ءسۇرتتى، البا- جۇلبا كويلەگىنىڭ ءوڭىرىن جۇلىپ تاستاپ قولتىعىن ءسۇرتتى، سونسوڭ سىلاڭ كويلەكتى تىزەسىنە جازىپ اپ تاپتىشتەپ بۇكتەدى دە، قوينىنا قايتادان سالىپ الدى.
- قايت، بالام، - دەدى سونسوڭ. - قايتقانىڭ اقىل. ەندى قايت. تازى ەكەش تازىنىڭ دا ۇيىنە ءبىر جەتىپ العان سوڭ ەسىل- دەرتى دالادا بولماق. ءبىراق بۇل اۋىلعا سىيارمىسىڭ ءسىرا سەن. ەر جىگىتكە ءورىس كەرەك. سەن ەرسىڭ عوي. ءبىر اتانىڭ اتىن شىعارىپ جۇرگەن ازامات ەمەسپىسىڭ. باعىڭدى نەگە بايلايىن، قايت بالام،- دەدى.
- قاريالار ميراس دەۋشى ەدى، اتانىڭ بالاعا ميراسى دەيتىن. زامان مىناۋ. مەن ساعان نە قالدىرىپ جارىتار دەيسىڭ. ءومىر - ول جورىق. اياعىڭا ورالعى بولماسام بولعانى دا. ءتىرى ولىك قىپ قانجىعاڭا دا تومپيتپاي- اق قوي. قايت.
ىس- ىس بالشىق قابىرعا - ەزىپ تەمەكى جاققانداي ەدى. وسى سارعىش، اششى سارعىش قابىرعاعا قاۋدىراعان اق سۋلىقپەن اق تاقىر قۇيقا قانشا سۇيەنگەنمەن جۋىسىپ وتىرعان جوق. ءبىر- بىرىندە كەگى كەتىپ، كەزدەيسوق كەزىگىپ، اتار وقتىڭ جوقتىعىنان عانا بەي- بەرەكە مامىلەگە كەلگەن ەكى ەل سياقتى. باباسىنىڭ قاجىعان داۋىسىن، مالتا قۇرت سوزدەرىن ەگىلەرمەنگە كەپ تىڭداعان مىنا شاقتا قالشيعان نۇرعازى، ءوز ىشىنەن دە ۇندەمەي اڭدىسقان ەكى ۇداي بوياۋ، ەكى ۇداي ەرەۋىل بوياۋ كورگەندەي. ءبىرى ءوزى - جانىندا وت بۇلشىق جوق، ءىشىپ- جەۋ مەن قىز تىرقىلدى عانا بىلەتىن، ارزان ايقاي، ارزان جالتىلدى كوپ سىمىرگەن قاۋقارسىز پەندە. ەكىنشىسى تاعى دا ءوزى - ازىرگە ءبىراق ەنتاڭباسى بەيماعلۇم. الدىڭعىسى مىنەزسىز جىلقىداي شايپاۋ، تىستەۋىك. سوڭعىسىندا كەڭ سابالى، سالعىرت ءبىر سابىردىڭ ءبىتىمى بارداي.
نۇرعازى ءبىر ساتكە ءوزىنىڭ وسىنشالىق ساۋداكەشتىگىنەن، ءوزىنىڭ ءار قيمىل، ءار ءسوز، ءار بۇلقىنىسىن سارالاپ، ساناپ، جىكتەم جۇرەتىن ەسەپپازدىعىنان تىكسىندى. تىكسىندى دە ءوزىن- ءوزى اياپ كەتتى - - سىلاڭ كويلەكتى باۋىرىنا باسقىشتاعان باباسى مىناۋ مومىن جۇرەلەگەن تۇرىمەن- اق مۇنىڭ بار ۇساقتىعىن اشكەرەلەپ وتىرعانداي ەكەن.
ەزدىڭ جايداق جايساندىعىنان ەردىڭ قاجىرىن، سەل ەكپىنىن كورەتىن كەڭ قولتىق قازاقتىڭ مىنەزى.
- ادام شاۋ تارتقاسىن شەگىنشەك كەلەدى. وتكەن دە ءبىر، كەتكەن دە ءبىر كوكپار عوي. كوكپار جارىقتىقتىڭ قۇساسى كۇنمەن باتسا، سول كۇنگە ىلەسىپ قايتا شىعادى. كۇننىڭ باتىسى مەن تاڭنىڭ اتىسى تولاس بىلمەس تايتالاس بولسا، وعان مەنىڭ شارام قانشا، - دەپ كەلگەن ابەكەڭ جاپالاقتاپ شامعا، ساربالاقتىڭ جىلتىراعان كوزىنە، سوستيعان نەمەرەسىنە تەرمەلەپ قارادى دا، تايعاناپ، تايعاناقتاپ بارىپ تىزەسىن تاۋىپ تۇقيىپ كەتتى.
ماناعى بۋرانىڭ سالا قۇلاش ايداهار موينىن مىناۋ سارى بوزامىق ءۇيدىڭ ىشىنەن تاعى كورىپ، ساقىلداعان كۇلكىسى مەن ىستىق ىرسىلىن تاعى ەستىگەن ابەكەڭ قاسىنا كەپ شوقيعان نۇرعازىنى تاس قىپ قۇشاقتاپ اپ ماڭدايىنان، قۇلاعىنان، قۇيقاسىنان يىسكەدى. يىسكەپ جاتىپ:
- ساق بول، - دەدى. - ساقتانىپ ءجۇر، - دەدى. - ساقتانساڭ ساقتار دەگەن، ترامبايىڭا ەتىڭ ۇيرەنگەن شىعار، كىم بىلگەن، بۋرادان ساقتان، - دەدى.
ابەكەڭ نۇرعازىنىڭ ەشتەڭە ۇقپاعانىن دا ۇققان جوق، ءبىر بالەنى سەزىپ اپ سىرتقا قاشقان ساربالاقتىڭ شامدى توڭكەرىپ كەتكەنىن دە كورمەدى. نەمەرەسىنىڭ قۇيقاسىن يىسكەلەگەندە مانالى بەرى دىق وتىرعان ابەكەڭنىڭ كومەيىن قايتادان سول ساليامەن العاش جولىققان ءتۇن، سول تۇنگى مىنگەن شابدار بەستىنىڭ شالقاق اياڭى مەن ساۋمال اۋا كەرىپ- كەرىپ كەتتى.
نالەت- اي، سەن دە ءبىر شاپپاس تۇستا شابادى ەكەنسىڭ، دەدى ابەكەڭ ىشىنەن.
سونسوڭ نۇرعازىنى تۇرعىزىپ جىبەردى، ءبىراق ساۋمال ءتۇندى جۇتىپ قويا العان جوق. كەمسەڭدەگەن يەگىنە يە بولا الماي قالدى - ءتۇندى جۇتىپ قويا العان جوق. سونسوڭ ابەكەڭ جارىپ، كىرىپ كەتكىسى كەلگەندەي بالشىق قابىرعاعا ارقاسىمەن جابىسىپ، اندىزداعان جاستىڭ تىزگىنىن جىبەرە سالدى. نۇرعازىنىڭ شىجبالاعىنا دا قارامادى. ارمانىن سىبىرلاپ ايتىپ، ازاسىن جۇتىپ ولۋگە ۇيرەنگەن دالا مىنەز ابەكەڭنىڭ بەتىن جاسىرعانى ما، جوق، الدە كارى سەكسەۋىلدىڭ - كارى ءتاننىڭ بۋىن- بۋىنىندا جينالىپ ءجۇرىپ ەندى قازىر، قاڭىراعان ءوز ءۇي، ولەڭ توسەگىندە، جالعىز تۇياق جارلى تۇياعىنىڭ الدىندا ىتقىلاعان جاسىن جاسىرعانى ما، ەكى بۇكتەلىپ، بەتىن قوس تىزەسىمەن قورعالاپ الدى دا، ۇزاا- ا- اق سولىقتادى.. .
1965-جىل
