ەسەپ ساباعى
الىستاعى اۋىلدان وسىنداي اتاۋلى كۇنگە شاقىرعان حابار كەلگەندە، ءۋايىس ءيا قۋانارىن، ءيا رەنجىرىن بىلمەي ءبىراز كۇن ءارى-ءسارى حالدە جۇرگەن. مۇنىڭ كوڭىلىن قوبالجىتقان قۇربى-قۇرداستارى باس قوسىپ وتكىزبەك بولعان كەلەشەك توي قامى، كەلەشەك كەزدەسۋلەر ەمەس - ۇيىمداستىرۋشىلار اتىنان مۇنىڭ ادرەسىنە جىبەرىلگەن، باسپاحانا ارىپتەرىمەن تەرىلگەن تىلدەي انكەتا قاعاز ەدى
اۋىلداعى قاي بىلگىشتىڭ ويلاپ تاپقانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر بۇل انكەتادا قىزىق-قىزىق ساۋالدار قويىلىپتى. ءارى سول بىلگىشتەر بۇل ساۋالدارعا مىندەتتى تۇردە جاۋاپ جازىلۋى قاجەت ەكەنىن، ونىڭ پەداگوگيكالىق-الەۋمەتتىك ءمان-ماعىناسى زور ەكەنىن، ونىڭ ەڭ ءتاۋىر ۇلگىلەرى مەكتەپتە وتەتىن سالتاناتتى كەشتە قازىرگى شاكىرتتەر اراسىندا داۋىستاپ وقىلاتىنىن ەسكەرتىپتى.
وسى قالادا وزىمەن بىرگە وقىعان ەكى-ءۇش جىگىت بار ەدى. ءۋايىس سولارمەن حابارلاستى. ءبارى دە تىلدەي-تىلدەي انكەتا قاعاز الىپتى. ءبىراق ولاردىڭ الگى ساۋالداردان قىسىلىپ-قىمتىرىلاتىن سىڭايلارى جوق سەكىلدى: «شىنىمىزدى جازامىز عوي» دەپ شەتىنەن شىرەنىپ وتىر. ولاردىڭ شىرەنەتىن ءجونى بار: ءبىرى - جازۋشى، ءبىرى - عالىم، ءبىرى - قۇرىلىس مەكەمەسى باستىعى. ال ءۋايىس كىم؟ «قازىرگى قىزمەت ورنىڭىز قانداي؟» دەگەن ءبىرىنشى ساۋالعا قايتىپ جاۋاپ بەرەدى؟ بىلايشا قاراعاندا، مۇنىڭ دا بەتى قىزاراتىن ەشتەڭەسى جوق سەكىلدى. اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن بىتىرگەن داپ-دارداي مامان. اجەپتاۋىر جالاقىسى، جايلى پاتەرى بار، بالالارى دا تاربيەلى بولىپ ءوسىپ كەلەدى. ءبىراق ءبارىبىر كوڭىلى كۇپتى، كەۋدەسى باسىڭقى. مىنا ءبىر تىلدەي انكەتا ىشتە بۇعىپ جاتقان جىلاننىڭ ءتاتتى ۇيقىسىن بۇزىپ، جىبىر-جىبىر جان بىتىرگەنگە ۇقسايدى. «قازىرگى ومىرىڭىزگە، قول جەتكەن بيىگىڭىزگە ريزامىسىز؟» دەپ ەكىنشى پۋنكتتە تاعى سۇرايدى. «العان ناگرادالارىڭىز بار ما؟» دەپ ءۇشىنشى پۋنكتتە «كەكەتەدى». «شاكىرت كۇنگى ارمانىڭىز جۇزەگە استى دەپ ويلايمىسىز؟» دەپ ودان ءارى جەر-جەبىرىڭە جەتەدى. قۇداي-اۋ، وسىنداي سۇراقتار بولا ما ەكەن؟ جىنى ۇستاعاندا، تىلدەي قاعازدى جىرتىپ-جىرتىپ لاقتىرىپ جىبەرگىسى دە كەلدى. ءبىراق ودان ەشتەمە وزگەرمەسىن ءبىلىپ، رايىنان قايتقان.
كۇيەۋىنىڭ الدەنەگە مازاسى كەتىپ جۇرگەنىن اڭعارعان ايەلى بىردە، بالالارى مەكتەپتە ەكەنىن پايدالانىپ، مۇنىڭ بەتىنە باجىرايا قاراعانى بار:
- ءاي، ساعان نە بولدى؟! - دەپ.
- ەشتەمە بولعان جوق.
- ەندەشە، نەعىپ ءجۇنجىپ ءجۇرسىڭ؟
- ونى ساعان كىم ايتتى؟
- نەمەنە، مەنى سوقىر دەپ پە ەڭ؟ - ايەلى الدەنەگە ەكپىندەپ، ەكىلەنە باستادى. - بىلەمىز عوي...
- نەنى بىلەسىڭ؟ - دەپ بۇل دا ءجونسىز قاسارىسا تۇسكەن.
- تاعى دا انە ءبىر بايىنان قايتىپ كەلگەن ناقسۇيەرىڭدى ويلاپ جۇدەپ ءجۇرسىڭ داعى!
ءۋايىس مۇنى ەستىگەندە سىلق-سىلق كۇلىپ، نەداۋىر جەتىسىپ قالدى. بۇل جولى ءمۇلت كەتكەنىن سەزگەن ايەلىنىڭ دە ەكپىنى تەز باسىلدى.
- سوندا نەمەنە؟ - دەپ اڭتارىلعان سىڭايى بار.
- قاتەكە، شىنىڭدى ايتشى، وسى ءبىز قانداي ادامدارمىز؟ - كۇيەۋى كۇلكىسىن تيىپ، اسىقپاي شىلىم تۇتاتتى. سونسوڭ اششى ءتۇتىندى قۇمارلانا سورىپ، قۇرعاق جوتكىرىنىپ قويدى.
ايەلى تۇككە تۇسىنگەن جوق.
- قانداي ادامىمىز قانداي؟
- مىسالى، ءسىز بەن ءبىز قوعامىمىزدىڭ وزىق ازاماتتارى قاتارىنا قوسىلامىز با، جوق الدە؟..
- ول كىمگە كەرەك؟ - ايەلى مۇنىڭ ءبارىن قالجىڭعا جورىپ، كەتۋگە ىڭعايلاندى. كۇيەۋى ونىڭ بىلەگىنەن ۇستادى:
- جوق، شىنىڭدى ايت: ءبىز وسى كىمبىز؟ - دەپ جەلىمدەي جابىسىپ تۇر.
- كىمبىز؟.. جازعان-اۋ، وسى ۋاقىتقا شەيىن كىم ەكەنىڭدى بىلمەيمىسىڭ؟
- وللاهي، بىلمەيمىن.
- جامان ەركەك ەمەسسىڭ... - ايەلدىڭ كوزىندە سيقىرلاۋ كۇلكى وينادى. - اقىلسىز دەۋگە دە اۋزىم بارمايدى. ءسال كورسەقىزارلىعىڭ بار...
- ءيا، ايتا بەر...
- بالاجانسىڭ. كەيدە ءىشىپ قوياتىنىڭ بار...
- جوق، سەن ءويتىپ جالتارما. سەن مەنىڭ، بىلايشا ايتقاندا، ازاماتتىق... قوعامي قىزمەتىمە باعا بەرسەڭشى!
- نەمەنە، يۋبيلەيىڭ وتكەلى جاتىر ما ەدى؟ - ايەلى كۇيەۋىنىڭ ءبۇيتىپ اياق استىنان قىرىق قۇبىلىپ، تەرگەۋگە العانىن راسىندا دا تۇسىنە الماي تۇر ەدى.
ءبىزدىڭ جيىرما بەس جىلدىق مەرەيتويىمىز وتپەكشى. ءاربىر جيىرما بەس جىلدا بويىندا جانى بار ادام ءبىر اۋىق سىلكىنىپ، ءوز-وزىنە ەسەپ بەرمەس پە؟ -ء ۋايىس جينالىستا تۇرعانداي ادەيى داۋىسىن كوتەرىپ، سايقىمازاقتانا قالىپتى. - سەن ايتپاساڭ، مەن ايتايىن، قاتەكە. ءبىز كادۋىلگى توعىشارلارمىز. كيگەنگە - ءماز، جەگەنگە - توق كوپتىڭ ءبىرىمىز. وتىرىك پە؟
- ەرىككەن ەكەنسىڭ. سەنىڭ كىر-قوڭدى جۋۋىم كەرەك، - دەپ ايەلى بۇرىلىپ كەتە باردى.
اۋىلداستارى جىبەرگەن انكەتادا ۋايىسكە جاعىمدى تيگەن ءبىر-اق پۋنكت بار ەدى. ول - «ەڭ سۇيىكتى ۇستازىڭىز كىم؟» - دەگەن ساۋال. ە، بۇعان مۇدىرمەي جاۋاپ بەرۋگە بولادى...
* *
«ۇلگىلى» اتالاتىن اۋىلدىڭ وقۋعا جاسى تولعان اشوزەك بالالارى مىڭ توعىز جۇز قىرىق بەسىنشى جىلدىڭ كۇزىندە مەكتەپ بوساعاسىن اتتادى. سوعىس كەزىندە جابىلىپ قالعان باستاۋىش مەكتەپتىڭ ەسىگى قايتا اشىلعاندا «ۇلگىلىنىڭ» ۇلكەن-كىشىسى بەك قاتتى قۋاندى - بۇل اۋىرتپالىق زاماننىڭ ارتتا قالىپ، داعدىلى بەيبىت كۇندەردىڭ قايتىپ تۋعانىن حابارلاعان جاقسى نىشان، ەلەۋلى وقيعا ەدى.
وزى قۇرالپى جالاڭاياقتارعا ەرىپ ءۋايىس تە تۇڭعىش رەت مەكتەپ بارعان. مەكتەپ دەگەن اتى دارداي بولعانمەن، «ۇلگىلىدەگى» جالعىز مادەنيەت وشاعى ول كەزدە ءۇش-ءتورت بولمەلى جاتاعان كەسەك تام عانا. ونىڭ ءبىر بولمەسى ديرەكتوردىڭ پاتەرى دە، ەكىنشى بولمەسىندە وتىن جيناۋلى تۇرادى. سوندا قالعان ەكى بولمەدە ءبىرىنشى مەن ەكىنشى، ءۇشىنشى مەن ءتورتىنشى قاتار وتىرىپ وقي بەرەدى. وقۋ قۇرالدارى، قالام، قاعاز جەتكىلىكسىز. سويتسە دە، ەكى-ءۇش كارى-قۇرتاڭ مۇعالىم اۋىلدىڭ اۋزىن اشقان اڭقاۋ بالالارىنا بار بىلگەندەرىن اياماي ۇيرەتىپ جاتادى. ول كەزدەگى بالالاردىڭ وقۋعا، بىلىمگە دەگەن ىقىلاسى وراسان. ۋايىسكە ۇقساعان ەتى تىرىلەرى مۇعالىمدەرىنەن قايداعىنى سۇراپ، كەيدە كەيىس ەستيدى. ونىڭ سەبەبى - ول كەزدەگى «اعايلاردىڭ» ءوزى پالەندەي عۇلاما كىسىلەر ەمەس، ال بازبىرەۋلەرى جالتاقتاپ، جانىن باعاتىنىن بۇلار وسە كەلە تۇسىنگەن.
ءمۇتاللىپ اعاي بۇلاردىڭ مەكتەبىنە كەيىنىرەك كەلدى. وندا بۇلار ءتورتىنشى كلاستىڭ وقۋىن باستاعان. ءدال بۇگىنگىدەي ەسىندە: كىشكەنتاي عانا اۋىلعا اۋدان جاڭا مۇعالىم جىبەرىپتى دەگەن حابار لەزدە-اق تاراپ كەتتى. ءوزى ەسەپ-قيساپ پانىنەن ساباق بەرەتىن كورىنەدى، ءوزى تۇۋ سوناۋ قىزىلورداداعى پەداگوگيكالىق ۋچيليششەنى تامامداعان كورىنەدى، ءوزى سوعىستىڭ باسىنان اياعىنا شەيىن قاتىسقان قىپ-قىزىل وفيسەر كورىنەدى (كەيىن ەستىدى: ءمۇتاللىپتىڭ بار اسكەري اتاق-دارەجەسى اعا سەرجانت ەكەن).
مەكتەپتەگى شاكىرتتەردىڭ كوبى وزگەلەردەن گورى ەسەپ ساباعىن وقىتاتىن مۇعالىمدەردەن ىعىسىپ جۇرەتىنى بەلگىلى. ءمۇتاللىپ اعاي تۇڭعىش رەت كلاسقا كىرگەندە، ءبارى اياق استىنان تىم-تىرىس بولا قالعان. ءتىپتى ءنشەيىندەگى باسبۇزارلاردىڭ دا ءۇنى شىقپايدى.
- ال بۇگىن كەزەكشى كىم؟ - دەپ جاڭا كەلگەن مۇعالىم الدىنداعى جۋرنالعا ءۇڭىلدى.
ءۋايىس ورنىنان تۇردى.
- ال سەنىڭ فاميلياڭ كىم؟
- باياحمەتوۆ.
- ال، باياحمەتوۆ، بۇگىن كلاستا كىم بار، كىم جوق؟
بۇل تىزبەلەپ ساناپ شىقتى. مۇعالىم جۋرنالعا ءتيىستى بەلگىلەرىن سوعىپ، قايتا باسىن كوتەردى. بۇل كەزدە كەزەكشىلىك مىندەتىن ورىنداعان بالا ورنىنا وتىرىپ العان ەدى. مۇعالىم قالىڭ قاباعىن كوتەرىپ، الدىڭعى پارتاعا جايعاسقان بۇعان ءبىرءتۇرلى تاڭدانا قارادى:
- ال ساعان وتىرۋعا كىم رۇقسات بەردى؟ - دەپ سۇرادى سونسوڭ. داۋىسىندا ىزبار دا، ىزعار دا جوق.
ءۋايىس قايتا تۇردى.
- كەشىرىڭىز، اعاي... - دەپ مىڭگىرلەيدى.
- ال سەن وسى تەنتەك بالا ەمەسپىسىڭ؟
اعايدىڭ مىناداي توسىن سۇراعىنا ءۋايىس قاپەلىمدە جاۋاپ تاپپاي، جەلكەسىن قاسىدى. ارت جاقتا وتىرعان ءبىر جۇعىمسىز جىلدامدىق كورسەتىپ:
- باياحمەتوۆ وسى مەكتەپتەگى بەلگىلى سوتقاردىڭ ءوزى! - دەپ شيقىلداپ كەپ كۇلسىن.
ول كۇلكىسىن تىيعانشا، اعاي ۇندەگەن جوق.
- ال سەنەن كىم سۇرادى؟ - دەدى اناۋ باسىلعاسىن. - قانە، ورنىڭنان تۇرا عوي، باتىرىم.
كۇلەگەش ءلاجسىز ورنىنان كوتەرىلدى.
- ال سەنىڭ فاميلياڭ كىم؟
- بەسكەمپىروۆ.
بەسكەمپىروۆ تە وسى «ۇلگىلى» مەكتەبىنىڭ سورپاعا شىعار ءتاۋىر وقۋشىلارى ساناتىندا. باياحمەتوۆ ەكەۋى ىشتەي باقتالاس، باسەكەلەس جۇرەدى. ەندى وسى ەكى «مىقتىنىڭ» بىردەن جاڭا كەلگەن مۇعالىمنىڭ كارىنە ىلىككەنىن بايقاپ، وزگە كوپ مومىن وقۋشى لەزدە جىم بولعان.
ءبىراق ءمۇتاللىپ ەكى ءتارتىپسىزدى بىردەن جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ ۇرسا جونەلۋدىڭ ورنىنا، ءۇن-ءتۇنسىز ءىلۋلى تاقتا الدىنا باردى. بۇلار ەسەپ ءپانى مۇعالىمىنىڭ سول اياعىن سۇيرەتە باسقان اقساق ەكەنىن سوندا اڭعاردى. ءوزى ورتا بويلى، قارا بۇيرا شاشىن شالقاسىنان قايىرىپ تاستاعان ءبيداي ءوڭدى، نۇرلى جىگىت ۇستىنە كيگەن كوستيۋمى قارا، شالبارى سۇرعىلت، سىرا، ەكەۋى ەكى تۇرلى ماتادان تىگىلگەن بولۋى كەرەك، بىراق وزگە ۇستازدارى ۇستىنەن دە پالەندەي قىمبات كيىم كورمەيتىن شاكىرتتەر بۇنىڭ جيناقىلىعىنا، ءجۇرىس-تۇرىسىنىڭ كەربەزدىگىنە بىردەن دەن قويعان. ادەتتە بالا كوزى كورگىش، كوڭىلى سەزگىش كەلەدى. مۇتاللىپ اعايدىڭ باسقا تاباقتاستارىنا ۇقساي بەرمەيتىن وزگەشەلىگىن بۇلار سول ءبىرىنشى وتكەن ەسەپ ساباعىندا-اق ىشتەرىنە ءتۇيىپ العان ەدى.
ءمۇتاللىپ شىنىندا دا قىزىق كىسى ەكەن.
- ال بەسكەمپىروۆ... قانداي ولەڭدى جاتقا بىلەسىڭ؟ - بولدى بۇدان كەيىنگى ءبىرىنشى سۇراعى.
بەسكەمپىروۆ باسىن كوتەرگەن جوق.
- نەمەنە، ۇقپاي تۇرسىڭ با؟ قاندايءولەڭدى جاتقا ايتا بىلەسىڭ؟ - ءمۇتاللىپ اعاي جايباراقات داۋىسپەن سۇراعىن قايتالادى. - مىسالى، ابايدىڭ، جامبىلدىڭ ولەڭدەرىنەن حابارىڭ بار ما؟
بەسكەمپىروۆ قاشانعى شىداسىن، مۇرنى شۋىلداتا تارتىپ، باسىن كوتەردى:
- اعاي، وندايدى بىلمەيمىن.
- ال وتىر، - دەدى مۇعالىم. ءبىرءتۇرلى رەنجىپ، بالانىڭ جەلكەسىنەن نۇقىعانداي ەتىپ نىعارلاپ ايتتى.
ەندىگى كەزەك وزىنە كەلگەنىن بايقاپ، ءۋايىستىڭ دە ءىشى قىپىڭ ەتە قالدى. ەسەپ جاعىنا نەداۋىر جۇيرىكتىگى بار بۇل وزگە ساباقتارعا ونشالىق پەيىلىن سالىپ وقىمايتىن. ولەڭ جاعىنا مۇلدەم شورقاق. قايتكەنمەن، جاڭا كەلگەن مۇعالىمنىڭ الدىندا ابىروي ساقتاپ قالۋ كەرەك ەكەنىن ويلاپ، باسىنىڭ شاقشاسىن شايقاپ تۇر ەدى.
- ال، باياحمەتوۆ، سەن نە بىلەسىڭ؟ - دەگەندە، بۇل بىردەن شىنىن ايتتى:
- اعاي مەن اقىنداردىڭ ولەڭىن جاتقا العانىم جوق. ءبىراق جالپى ولەڭ بىلەم...
مۇعالىم ءبىر ميىعىنان كۇلىپ، مۇنىڭ بەتىنە سىعىرايا قارادى:
- ال تىڭدايىق وندا.
ءۋايىس كەۋدەسىن كەرىپ، ىشىنە جەل تولتىرىپ الدى دا، اياق استىنان سارناپ قويا بەردى:
- جيىرما بەسكە كەلگەندە،
قىرشىنىڭنان قيىلدىڭ، ويباي!
جان بىلمەيتىن جات جەردە
ءيت-قۇزعىنعا بۇيىردىڭ، ويباي!
قوس تىزەمدى قۇشاقتاپ،
زارلاپ قالدىم اۋىلدا، ويباي!
قارعىس اتقىر سۇم پاشەس،
ماعان ۇقساپ اڭىرا، ويباي!
مۇنى ەستىگەندە، بۇكىل كلاسس قىران توپان كۇلكىگە كەنەلدى. ءمۇتاللىپ اعايدىڭ دا وڭىنە قان جۇگىرىپ، كوز اياسى كىشىرەيىپ كەتتى:
- ال مۇنى قايدان ۇيرەندىڭ؟ - دەپ سۇرادى سونسوڭ.
- اپامنان ۇيرەندىم.
- ءا، سولاي ما ەدى؟.. - مۇعالىم ءسال داعدارىڭقىراپ قالدى. م-م... شاماسى اكەڭ سوعىستا وپات بولعان عوي؟
- ءيا.
- ۇيدە قانشا ادامسىڭدار؟
- شەشەم ەكەۋمىز.
- م-م. جاقسى، وندا وتىرا عوي.
ءسويتىپ، شەشەسىنەن ەستىگەن جوقتاۋ ولەڭ ءۋايىستى بۇل جولى ەسەپ ءپانى مۇعالىمىنىڭ العاشقى سىناعىنان «سۇرىندىرمەي» وتكىزگەن سەكىلدى ەدى.
بۇلار باستاۋىشتى ءبىتىرىپ، اۋدان ورتالىعىنداعى ورتا مەكتەپكە اۋىسقاندا، ءمۇتاللىپ اعاي سول «ۇلگىلىدە» قالا بەرگەن. سودان قايتىپ ءۇش-ءتورت جىل ەسەپ ءپانى مۇعالىمىنەن كوز جازىپ قالدى.
سەگىزىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەندە ەكى بالا مۇتاللىپپەن تاعى كەزدەستى. ويلاماعان جەردەن، وقىس وقيعا ۇستىندە تابىستى.
وندا ءۋايىس وزگە بالالارمەن بىرگە اۋدان ورتالىعىنداعى ينتەرناتتا جاتىپ وقيتىن. بۇل كەزدە شەشەسى سۇزەك اۋرۋىنان قايتىس بولىپ، ءبىر شاڭىراقتان جالعىز ءوزى قالدى. «ۇلگىلىدە» نەمەرە-شوبەرە اعايىندارى بار ەدى، ءبىراق ۇيىنە بارسا، ەشقايسىسى قاباقتارىن اشپايدى، نە تويعىزىپ تاماق بەرمەيدى. سودان بۇل اعايىن ارالاۋدان مۇلدەم تىيىلعان.
دەمالىس كۇندەرى ينتەرناتتىڭ ءبىراز بالاسى اۋىلعا، جاقىن-جۋىقتارىنا كەتەدى. وزىنە ۇقساعان باراتىن جەرى جوق بالالار ۋاقىتتارىن قالاي وتكىزۋدى بىلمەي، ەرتەلى-كەش كوشە كەزەدى، كوبىنە تەمىر جول ۆوكزالى الدىندا تەڭسەلىپ جۇرەدى نە ورتالىقتاعى بازارشىلاردى اڭديدى. مۇنىڭ قاسىندا - باياعى بەسكەمپىروۆ. بۇل دا تۇلدىرسىز جەتىم. وزدەرى بۇرىنعىشا ءارى دوس، ءارى كۇندەس. مەكتەپتە باياحمەتوۆتىڭ بەزبەنى اۋىرلاۋ تارتسا، كوشەدە بەسكەمپىروۆتىڭ بۇدان گورى ەتى ءتىرى ءارى بىلەگىنىڭ كۇشى باسىم. ينتەرنات بالالارى اراسىندا بىلىمىنەن گورى بىلەك كۇشى جوعارى باعالاناتىن كەز...
سول كۇنى بەسكەمپىروۆ ەكەۋى ساسكە تۇستە سالىپ ۇرىپ بازارعا كەلگەن. قاۋىن-قاربىز، جەمىس-جيدەك ساتىپ وتىرعانداردىڭ قاسىنان بۇلار ءارى وتەدى، بەرى وتەدى. ءبىراق بىرەر تىلىك قاۋىن-قاربىز تىستەتەتىن ەشبىر كوزتانىس كورىنبەدى. ەندى قايتۋ كەرەك؟
الدىندا كىلەڭ سارى الا قاۋىندى ءۇيىپ تاستاپ، ەكى قولىن ايقاستىرىپ جايباراقات وتىرعان ءبىر قامسەمىزدىڭ قاسىنا بارعان بەسكەمپىروۆ:
- اعاي، قاۋىنىڭىزدى ساتۋعا كومەكتەسەيىك پە؟ - دەپ ەلپەكتەپ كورىپ ەدى، اناۋ بىردەن:
- جوعال! - دەپ ايقاي سالدى.
ەكەۋى بىلاي وڭاشا شىققاسىن، ادەتتە باسىنان ءسوز اسىرمايتىن بەسكەمپىروۆ ءتىسىن قايرادى:
- ۇرگەن مەستەي شەرميگەن ناق اكەڭنىڭ... بۇگىن سەنىڭ سول قىزعىشتاي قورىعان قاۋىنىڭنان تەگىن جەمەسەم، مەن بەسكەمپىردىڭ ۇرپاعى بولماي كەتەيىن! - دەپ انت ءىشتى.
- نەمەنە، ۇرلايمىسىڭ؟
- باسقا امال جوق. ايتپەسە كەك قايتپايدى. ءبىراق سەنىڭ ماعان كومەگىڭ كەرەك.
سودان ەكەۋى سول توڭىرەكتەن شىقپاي، الگى قامسەمىزدى توراۋىلدادى. ءبىر كەزدە بۇلار ويلاعان «ءىستىڭ» ءساتى تۇسكەندەي بولدى: قامسەمىزدىڭ اينالاسىنا قاۋىن ساۋدالاعان ءبىراز كىسى جينالىپ قالىپ ەدى.
ەكەۋى وسى الارمان جۇرتتىڭ اراسىنا كىرىپ الىپ، استە-استەمەن ۇيىلگەن استىڭ شەتىنە ىلىكتى. بەسكەمپىروۆ شاپشاڭدىق كورسەتىپ، ءبىر ءداۋ باسپالدىنى الا قاشتى. ءۋايىستىڭ دە ءبۇيىرى ساپ-سارى ۇزىنشا كۇلابىگە قول سوزا بەرگەنى سول ەدى، مال يەسى مۇنىڭ بىلەگىنەن شاپ ەتىپ ۇستاي الماسى بار ما؟ قامسەمىزدىڭ شەڭگەلى تەمىردەي قاتتى ەكەن، قانشا بۇلقىنعانمەن قۇتىلىپ كەتەتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. ەندى ەسسىز اشۋعا مىنگەن قامسەمىز توقپاقتاي جۇدىرىعىن كوتەرىپ، مۇنى ۇرۋعا ىڭعايلاندى. بۇل باسىن قورعاپ بۇعا تۇسكەن...
وسى كەزدە اينالا تۇرعان كوپشىلىكتىڭ اراسىنان:
- توقتات! - دەگەن وكتەم داۋىس شىقتى.
قامسەمىز ءۋايىستىڭ قولىن بوساتقان جوق، ءبىراق بىردەن جۇدىرىقتاۋعا باتىلى بارماي، اياعىن سۇيرەتە باسىپ، زورلىقشىنىڭ وڭمەنىنەن اتا قاراپ، قاسىنا كەلگەن ءتاۋىر كيىمدى جىگىتكە قارادى:
- ءاي، سەنىڭ نە جۇمىسىڭ بار؟ - دەپ كىجىنگەن.
بازبىرەۋلەر قامسەمىزگە ارا تۇسە باستاپتى:
- ۇرىنى ۇرۋ كەرەك!
- ە، بۇگىنگى جاس بالالار بەتىمەن كەتكەن...
- بوسات بالانى! - دەگەن وكتەم داۋىس تاعى شىقتى.
ەسىن جيىپ، ەڭسەسىن كوتەرگەن ءۋايىس ءمۇتاللىپ اعايدى بىردەن تانىپ، سول ارادا ەڭىرەپ جىلاپ جىبەرسىن.
قامسەمىز ءبىراق قاتىبەزەر ەكەن، كورشەڭگەلىن ءالى بوساتقان جوق. قايتا، قاسىنان جاقتاستارى تابىلعاسىن، جەلكەسى كۇدىرەيىپ، ەكپىندەي باستادى:
- سەن، جىگىتىم، جونىڭە كەت. ادال مالىمدى ارامداعىسى كەلگەن بۇل قىزتالاقتىڭ كوكەسىن كوزىنە كورسەتەيىن! - دەپ توقپاق جۇدىرىعىن تاعى اۋەلەتىپ كوتەرىپ السىن.
ءمۇتاللىپتىڭ قانى باسىنا تەپكەن بولۋى كەرەك، قاتتى ايقايلاپ كەلىپ، وزىنەن الدەقايدا زور كىسىنىڭ جاعاسىنا جارماستى:
- كوزىڭدى اشىپ قارا، لاعنەت! اسكەر وتباسىنا زورلىق كورسەتكەنىڭ ءۇشىن تۇرمەنىڭ تۇبىندە ءشىريتىنىڭدى ۇمىتپا!
- ءاي، شەگىرتكەدەي شىرىلداعان بۇل كىم ءوزى؟! - دەپ قامسەمىز تاعى داعدارىپ قالدى.
- كىم ەكەنىمدى قايتەسىڭ، لاعنەت! ايتەۋىر سەنى قۇرتۋعا شامام جەتەدى. قانە، بوسات بالانى!
قامسەمىز ءتاۋىر كيىمدى جىگىتتەن سەسكەنەيىن دەدى. ءۋايىستى بوساتىپ جىبەردى.
بەسكەمپىروۆ تە ونشا ۇزاپ كەتپەگەن ەكەن. قولىندا ءداۋ سارى باسپالدى بار. انادايدان ءبارىن كورىپ-ءبىلىپ تۇرعان بالا قالش-قالش ەتەدى:
- ۇرگەن مەستەي شەرميگەن ناق اكەڭنىڭ... ىشىنە ءبىز سۇعىپ الار ما ەدى ءوزىنىڭ! - دەيدى.
بۇلارمەن ءبىراز جەر بىرگە جۇرگەن ءمۇتاللىپ اعاي دا جۋىق ارادا ساباسىنا تۇسە الماي، شاكىرتتەرىنە قوسىلىپ، جەتىم-جەسىرگە ءبىر تۇينەگىن قيماعان دۇنيەقوڭىز نەمەنى ەرەكشە ۇرسىپ-سوگىپ كەلەدى.
ينتەرنات ۇيىنە جاقىنداعاندا بارىپ ادەتتەگى سابىرلى قالىبىنا ءتۇسىپ، بەسكەمپىروۆتىڭ قولىنداعى ءداۋ باسپالدىنى ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن نۇقىپ قويدى.
- ال بۇل نە، باتىرىم؟
- الگى ۇرگەن مەستەن ۇرلاپ اكەتتىم.
- قوي سەن، بەسكەمپىروۆ، ۇيات بولادى. مۇنى يەسىنە قايتىپ اپارىپ بەر.
- اپارمايمىن! - دەپ اناۋ ءتىسىن قايراپ تۇر.
- ال نەگە؟
الگىندە اراشاعا تۇسكەن اعايدىڭ ەندى لەزدە رايىنان قايتقانىنا ەكى بالا قاپەلىمدە تۇسىنە الماعان ەدى. مىقتاپ تاياق جەۋدەن ازەر قۇتىلعان ءۋايىس ءمۇتاللىپتىڭ داعدىلى «ال، نەگە « دەگەنى قۇيتىرقى كەكەسىندەي ەستىلدى.
- ول - توق، ءبىز - اشپىز عوي، اعاي! - دەپ مۇنىڭ جان داۋىسى شىققان.
- ال اش ادام توقتىڭ دۇنيەسىن ۇرلاپ-جىرلاپ تەڭەسە مە ەكەن؟ - ءمۇتاللىپ ءۋايىستىڭ باسىنان سيپادى. الاقانى جىبەكتەي جۇمساق ەكەن. - راس، جاماندىق ءاردايىم جازالانۋى كەرەك. ءبىراق جازانىڭ ءوزى ادال، اق جولمەن جۇزەگە اسپاۋشى ما ەدى؟ الگى قامسەمىز ءسوزسىز وڭباعان ادام. ەگەر ول جاڭا ساعان قول جۇمساعاندا، شىنىمدى ايتسام، مەن دە ونى ايامايتىن ەدىم... كەشەگى ۇرىستا كونتۋزياعا ۇشىراعان ادامنان ونداي وعاش مىنەز تابىلادى. ال ءبىراق، اينالايىندار، ادىلەتسىزدىكپەن ءادىل، تۋرا جولمەن عانا كۇرەسۋ كەرەك. ايتپەسە، ءبارى بۇلىنەدى...
ءمۇتاللىپ اعايدىڭ وسى عاقلياسىنان «قورىتىندى» شىعاردى ما الدە اشۋ قىستى ما - ونىسىن ءوزى بىلەدى، ايتەۋىر بەسكەمپىروۆ سول جەردە قولىنداعى قاۋىندى انادايعا اتىپ جىبەردى. قاۋىننىڭ بىت-شىتى شىعىپ، ءىشى اقتارىلدى دا قالدى.
بۇلار ءمۇتاللىپ اعايمەن ەكىنشى جولى وسىلاي جولىعىسقان. پەدينستيتۋتتا سىرتتاي وقيتىن كوشكەنبايەۆتى اۋدان ورتالىعىنداعى ورتا مەكتەپكە وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەتىپ جىبەرگەنىن ءوز اۋزىنان ەستىگەندە، ەكەۋى ەسى كەتىپ قۋاندى. اكەسىز وسكەن سوعىس جەتىمدەرىنە ارقا سۇيەر اراشاشى تابىلعانداي ەدى. شىنىندا، مەكتەپ بىتىرگەنشە بۇل ەكەۋىنە دەگەن ءمۇتاللىپتىڭ ىقىلاسى بولەك بولدى. ۋايىس مەكتەپتەگى ماتەماتيكا ۇيىرمەسىن باسقاردى. «باياحمەتوۆ، سەنەن تۇبىندە زور عالىم شىعادى دەگەن ءۇمىتىم بار» دەپ اعايى مۇنىڭ موينىنا تالاي اۋىر مىندەتتى ارتىپ ءجۇرۋشى ەدى...
ءمۇتاللىپتىڭ اسىرەسە ساباق وتكىزۋ ءتاسىلى قىزىق. نەبىر قيىن ۇعىمداردى الۋان ءتۇرلى مىسالمەن تۇسىندىرەدى. مىسالدى تاعى الىستان ىزدەمەيدى. فيزيكادان ساباق بەرىپ تۇرىپ: «قالاي ويلايسىڭدار، وسى ءبىزدىڭ باياحمەتوۆ پەن بەسكەمپىروۆ اتتاس زاريادتارعا جاتا ما، تەرىس زاريادتارعا قوسىلا ما؟» دەپ كۇلدىرەدى. ارينە، مۇنداي تۇسىندىرۋلەردى ۇمىتۋ قيىن. ناعىز توپاس بىرەۋ بولماسا، بۇدان سوڭ زارياد دەگەننىڭ نە ەكەنىن ميىنا قۇيىپ الادى.
ونىڭ ورتا مەكتەپكە كەلگەندە، بۇلارعا بەرگەن ءبىرىنشى ساباعى دا ەسىندە. باياحمەتوۆ سول كۇنى تاعى دا كەزەكشىلىككە تۇرا قالار ما...
- ال كلاستا كىم بار، كىم جوق؟ - دەگەن داعدىلى سۇراق قايتالاندى.
بۇل تىزبەلەپ ساناپ شىقتى.
- ال، باياحمەتوۆ، قانداي ولەڭدى جاتقا بىلەسىڭ؟
ءۋايىس تاڭ قالدى: وسىدان پالەن جىل بۇرىن قويىلعان سۇراق اينا-قاتاسىز تاعى الدىنان شىقتى. «اعايدىڭ مۇنىسى نەسى؟ - دەپ ويلاعان. - باياعىدا مەن ايتقان جوقتاۋ ولەڭدى ءالى ۇمىتپاعانى ما؟.. وندا تۇرعان نە بار ەكەن؟»
ارت جاقتا وتىرعان بەسكەمپىروۆ تاعى دا جىلدامدىق كورسەتىپ:
- ويباي، اعاي، باياحمەتوۆ لوگاريفمنەن باسقا نە ءبىلۋشى ەدى؟ - دەپ شيقىلداپ كەپ كۇلسىن.
ءبىراق بۇل جولى ءمۇتاللىپ اعاي ونىڭ «تارتىپسىزدىگىن» قاپەرىنە العان جوق. قالىڭ قاباعىن كوتەرىپ، ۋايىسكە تۋرا قاراپ تۇر. ءۋايىس اعايدىڭ سوڭعى جىلدار ىشىندە اجەپتاۋىر وزگەرگەنىن، مۇرنى قىرلانا ءتۇسىپ، جاعى سوپيىپ جۇدەي باستاعانىن اڭعاردى. داۋسى بۇرىنعىشا جۇمساق، جاعىمدى ەستىلەدى. كەشە عانا بازار ىشىندە بۇلارعا ارا ءتۇسىپ، داۋىس كوتەرگەن، ءوزىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا «كونتۋزياعا ۇشىراعان» ادامعا استە ۇقسامايدى. سول بۇرىنعى ەرەكشە تازا كيىنگەن، جيناقى، اسا سىپايى قالپى.
ءۋايىس ايتۋعا ەشتەمە تاپپاي تۇرعان جوق. وقۋلىقتان جاتتاعانى بار، وقىعانى بار... بىردەمە تابىلادى عوي، ارينە. ءبىراق سونىڭ قايسىسىن وقۋ كەرەك؟ اعايعا قايسىسى ۇنايدى؟
- سەن عوي، باياحمەتوۆ، اعايدىڭ مۇنىسى نەسى دەپ تاڭىرقاپ تۇرسىڭ... - ءمۇتاللىپ اياعىن سۇيرەتە باسىپ، تاقتا الدىندا ءارلى-بەرلى جۇرە باستادى. - ال مەن جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي مۇنداي سۇراق قويمايمىن. سونى بايقادىڭ با؟
- راس... - ءۋايىستىڭ بويى ءبىرتۇرلى جەڭىلدەپ قالدى.
- مەن مۇنداي سۇراقتى كوبىنە ءتاۋىر وقيتىن، كەلەشەگىنەن ءۇمىت ەتەتىن شاكىرتتەرىمە قويامىن. نەگە؟ نەگەسى سول: ءبىزدىڭ وقۋ ورىندارىمىز جاپپاي ماماندى عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن ادام تاربيەلەۋمەن اينالىسادى.
بۇكىل كلاسس سىلتىدەي تىنىپ، ماتەماتيكا ءپانى مۇعالىمىنىڭ اۋزىنا قاراپ وتىر. وسىنىڭ كوبى ءجيى ەستىپ جۇرگەن سوزدەرى بولسا دا، كوشكەنوۆتىڭ ەرەكشە ماڭعاز تۇلعاسى، سابىرلى داۋسى ايىرىقشا اسەر ەتۋلى ەدى.
- ال ادام تاربيەلەيتىن ءبىرىنشى ءپان، ارينە، ادەبيەت، - دەپ مۇعالىم ءسوزىن ساباقتادى. - كىمنىڭ كىم ەكەنىن ونىڭ كوركەم ادەبيەتكە قالاي قارايتىنىنا لايىق باعالاۋ كەرەك. ناداندىقتىڭ ەڭ ۇلكەن بەلگىسى - كىتاپ وقىماۋشىلىق، ولەڭ وقىماۋشىلىق. تۇسىنىكتى مە؟
- اعاي، بۇل ادەبيەت ساباعى ما؟ - دەپ وسى ارادا بەسكەمپىروۆ جەڭىلتەكتىك كورسەتتى. ءبىر جاعىنان، ول ءمۇتاللىپ اعايمەن جاقىن تانىس ەكەنىن بۇلداپ، وزگە وقۋشىلارعا «كوردىڭدەر مە مەنى؟» دەگەندەي قىر كورسەتە، ەركىنىرەك سويلەگەنسىپ وتىر ەدى.
- سەن تاۋىپ ايتتىڭ، بەسكەمپىروۆ. - ءمۇتاللىپ اعاي ميىعىنان كۇلدى. - ماتەماتيكا، ءسوز جوق، عالىمداردىڭ اتاسى. ءبىراق مەن ۇلى ماتەماتيكتەر ىشىندە كوركەمونەردى، ونىڭ ىشىندە ادەبيەتتى ءمانسۇق ەتكەن بىردە-بىرەۋىن بىلمەيمىن. تۆورچەستۆو اتاۋلىنىڭ ءتۇپ توركىنى ءبىر. بۇلاردىڭ ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق. ادەبيەتتى بىلمەسەڭ دە، سەنىڭ ءتاۋىر مامان اتالۋىڭ ابدەن مۇمكىن، ءبىراق سەن ءبارىبىر قاس نادان بولىپ شىعاسىڭ. تۇسىنىكتى مە؟
- مەن ادەبيەتتەن بەس الىپ جۇرمىن، - دەپ مىڭگىرلەدى بەسكەمپىروۆ. ءبىراق ءمۇتاللىپ ونىڭ جاۋابىنا قۇلاق اسپادى.
- سول سەكىلدى، ءسوز ونەرىن وڭاي ولجاعا ساناپ، وزگە عىلىمداردى بىلگىسى كەلمەيتىن جاستاردىڭ كەلەشەگىنە دە مەنىڭ زور كۇمانىم بار، - دەپ مۇعالىم مۇلدەم قازبالاپ اكەتتى. - ويتكەنى، قايتالاپ ايتامىن: شىعارماشىلىق اتاۋلىنىڭ ءتۇپ توركىنى ءبىر. ال مەن تەك ويلاي بىلەتىن ءاربىر وقۋشىم سىڭار قانات بولماسا ەكەن، ەكى قاناتىن ەركىن سىلتەپ، الىسقا پارلاپ ۇشاتىن قىرانعا اينالسا ەكەن دەپ ارماندايمىن، شىراقتارىم...
ءمۇتاللىپ اعاي وسىنداي كوتەرىڭكى رۋحتا ءسوزىن اياقتاعان. ءۋايىس بولسا، ول جولى وقۋلىقتان جاتتاپ العان ءبىر ولەڭىن ايتىپ بەرىپ ازەر قۇتىلدى.
* *
كەڭسەدە وتىرىپ، وسى قالاداعى قۇرىلىس مەكەمەسى باستىعىنا - مەكتەپتى وزىمەن بىرگە بىتىرگەن دوسىنا قوڭىراۋ شالدى. ترۋبكانىڭ ار جاعىنان سالماقتى، سامارقاۋ داۋىس ەستىلدى.
- ءيا، تىڭداپ وتىرمىن.
- تىڭداپ وتىرساڭ، سەن مىنانى ايتشى، بەسكەمپىروۆ، - دەپ ءۋايىس توتەنشە سۇراق قويدى: - قانداي ولەڭدى جاتقا بىلەسىڭ؟
- باياحمەتوۆ... - بۇل كۇندە ءىرى قۇرىلىس مەكەمەسىن باسقاراتىن بەدەلدى ازاماتتىڭ ۇنىنەن رەنىش ءبىلىندى. - وزىڭە نە كەرەك؟ ۋاقىتىمدى الماي، تەز ايتقايسىڭ. مەن ترەستكە جۇرگەلى وتىرمىن...
- ترەسىڭ ءبىر جاققا كوشىپ كەتپەس... ءمۇتاللىپ اعاي ەسىڭدە مە؟
- قايداعى ءمۇتاللىپ؟
- مەكتەپتە ماتەماتيكادان ساباق بەرگەن مۇعالىمىمىزدى ايتامىن.
- تۋه، سەن دە ءبىر... ءيا، ەسىمدە؟
- الگى انكەتاداعى ەڭ سۇيىكتى ۇستازىڭىز كىم دەگەن سۇراققا مەن سول كىسىنىڭ اتىن جازىپ قويدىم... سەن شە؟
- مەن اسىعىسپىن. كەيىن سويلەسەرمىز.
- سوڭعى كەزدە سەن قانشا ولەڭ وقىدىڭ، بەسكەمپىروۆ؟ - دەپ بۇل زورلانا كۇلگەن بولدى. - سۇراق تۇسىنىكتى مە؟
- جوق.
- وندا ناعىز نادان ەكەنسىڭ.
- باياحمەتوۆ، ساعان نە كەرەك ءوزى؟
ءۋايىس ترۋبكانى ورنىنا تاستاي سالدى. سودان مەلشيىپ ءبىراز وتىردى. ءىشى استان-كەستەن. ءبىر مەزگىلدە ورنىنان تۇرىپ، اياداي كابينەتتىڭ ءبىر بۇرىشىندا كوپتەن كۇتىمسىز جاتقان قاعازداردىڭ شاڭىن قاعىپ، وراۋىن جازدى دا، جازۋ ۇستەلىنىڭ ۇستىنە اكەلىپ جايىپ تاستادى. سونسوڭ قالىڭ قاعاز بەتىندەگى شيماي-سىزىقتارعا كوز جۇگىرتىپ، الدەنەگە قاباعىن قاتۋلاپ الدى. وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن قولعا الىپ، كەيىن قارايلاماي كەتكەن جاڭا ءتيپتى كومبايننىڭ جوبا-سىزىقتارى ەدى بۇل. ەندى بايقادى: مۇندا اقىلعا قوناتىن بىردەمەلەر بار سەكىلدى. سول ۇشتىعى كورىنگەن وي-يدەيالاردى ءارى قاراي سۋىرتپاقتاپ، ساباقتاپ اكەتۋگە شاماسى جەتە مە، جەتپەي مە - ول جاعى ءازىر كۇڭگىرت، ءبىراق ءىش-تۇكپىردە جىگەر-نامىسقا ۇقساس ءبىر سەزىمنىڭ لىپ ەتىپ جانعانى وزىنە ايان ەدى.
1984- جىل
