قارا سۋدىڭ بالىعى
«قىرىق جايىن» اتالاتىن اي تاقىردىڭ ماڭىن مەكەن ەتكەن قارا قۇرىم قازاق اۋىلى جيعان-تەرگەن از مالىن جۇتقا بەرىپ، قىستان سۇمدىق كۇيزەلىپ شىققان ەدى. جىلت ەتىپ كۇننىڭ كوزى كورىنىپ، جايما-شۋاق كوكتەم مەزگىلى جەتكەندە، جۋانى جىڭىشكەرىپ، جىلىك مايىنان ءبىرجولا ادالانعان تىرشىلىك ەندى ارەڭ-پارەڭ قىبىرعا كوشتى. بالا-شاعا ءبىر ءۇزىم نانعا زار بولىپ، كولدەنەڭ وتكەن كوك اتتىعا الاقان جايعان كۇن تۋدى. بۇرىن نان تابىلماسا، اعارعان ءىشىپ، ەت جەپ كۇنەلتۋگە ۇيرەنگەن حالىق ەندى ەسىگىنىڭ الدىنان تىشقاق لاقتىڭ دا ماڭىراعان ءۇنىن ەستي الماي، مۇشكىل حالگە ءتۇستى. تابان استىندا جاتىپ قۋراپ قالعان تۋلاقتى پىشاقپەن پارشالاپ كەسىپ، قازانعا سالىپ قايناتىپ اس ەتۋشىلەر تابىلدى. قۇم-قۇمنىڭ اراسىن كەزىپ، قۇرت-قۇمىرسقا تەرىپ جەپ كەتكەندەر نە ءسان. «التىن، كۇمىس تاس بولار، ارپا، ءبيداي اس بولاردىڭ» زامانى تۋدى. بۇل جىلعى جۇت باي-كەدەيدى تاڭداپ جاتپاعان؛ اينالاسىنا قاهارىن شاشقان كەشەگى الپاۋىتتىڭ بۇگىن شاڭىراعى اسپاننان كەلىپ، ءبىرازىنىڭ-اق بەيشارا پەندە بولعان تۇسى ەدى. اسىل بۇيىم، قىمبات مۇلىكتەرىن جارتى قاپ قوتىر جۇگەرىگە ايىرباستاپ، «شىقپا، جانىم، شىقپالاپ» وتىرعاندار بار. ءالى بويىنان ءال كەتپەگەن، اياعى ۇزىن ازاماتتار بولسا بالا-شاعاسىن شۇبىرتىپ ەرتىپ، قىزىلقۇم اسىپ، وزبەك جەرىنە قاراي ءوتىپ جاتىر. وزبەكتەردىڭ قارنى توق، نانى كوپ ەكەن دەگەن ەمىس-ەمىس حابار ەستىلەدى.
وڭگە جۇرت وسىلاي باسى اۋعان جاققا قاراي اعىلا باستاعاندا، ءبورىباي اكەسىنە: «كوكە، ءبىز دە مىنا كوشكەن ەلدىڭ سوڭىنا ەرسەك قايتەدى؟» - دەپ اقىل سالىپ ەدى، كوكتەم شىققالى بەرى قاقىلداپ كەپ جوتەلىپ جۇرگەن كوكساۋ شال: «بوتەنگە بارىپ بوتەكەسى مايلانعان قۇدايدىڭ قۇلىن كورگەن ەمەسپىن. ساندالماي تىنىش وتىر. سۇيەگىمىز قۋراپ دالادا قالعانشا، تۋعان جەردىڭ توپىراعىن بۇيىرتسىن دە. كوپتىڭ باسىنا كەلگەن ءناۋبات ەكەن، قايدا قاشىپ قۇتىلماقسىڭ؟!» دەپ تيىپ تاستاعاسىن، لاج جوق، اي تاقىردىڭ ورتاسىندا كورە كوزگە سەلدىرەي باستاعان اۋىلمەن بىرگە قالا بەرگەن. ونىڭ ۇستىنە، اكەسىنىڭ ايتقانىن ءجون دەپ ۇقتى. قارتايعان اتا-اناسىن، ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءوسىپ كەلە جاتقان بەس-التى بالاسىن سۇيرەتىپ قايدا بارادى، ءبۇيتىپ شۇباپ ءجۇرىپ قاي ءادىل ۇلىققا جەتەدى؟ جاڭا قونىس، ءبۇتىن باق ىزدەيتىن مەزگىلدەن الدەقاشان ءوتىپ كەتىپتى. ەندى قىرىققا كەلگەندە جەلىگىپ جەتىسە قالماس. توڭىرەگىندەگى جەر-سۋ جاعدايىنا قانىق. ءوزى جانە مىلتىق اسىنعان كادۋىلگى اڭشى. ەندەشە، دەنى ساۋدا اڭ-قۇس اتىپ، كۇنەلتە تۇرار. ودان ارعىسى - جان ءناسىپ ەمەس پە، ءبۇيتىپ وزەكتەرى تالا بەرمەس، ەل تويىناتىن زامان دا تۋار. كىسى دوزاق وتىنا دا ۇيرەنەدى دەيدى عوي، اش قۇرساقتىڭ اۋىرعانىن ەلەڭ قىلماي، ءبىراز شىداۋ كەرەك شىعار. تىرلىكتە ءبارى وتكىنشى - اشتىق تا، توقتىق تا. شىداپ باق، ەر جىگىت. عاسىرلار بويى قۇيتاقانداي وزگەرمەي جاساپ كەلە جاتقان دالا فيلوسوفياسى وسىنداي ەدى.
ءبورىباي ادەتتەگىشە ءبىر ۇڭعىلى قۇس مىلتىعىن اسىنىپ، اڭ اۋلاۋعا شىققان. «قىرىق جايىننىڭ» توڭىرەگىن شىر اينالىپ، بۇتا-بۇتانىڭ ءتۇبىن الدەنەشە تىمىسكىلەپ ءوتتى. ازىرگە نە قويان، نە قىرعاۋىل كەزدەسكەن جوق. كۇن توبەگە كوتەرىلىپ قالعان مەزگىل. اسپان بۇلتسىز، اۋا تىمىق. اي تاقىردىڭ توڭىرەگى الدەن-اق ىسي باستاپتى. كەشە كەشقۇرىم وسىندا سەلدەتىپ جاڭبىر جاۋىپ، اينالانى كوك لايساڭ ەتىپ ەدى، قازىر سونىڭ ءىزى قالماپتى. كەۋدەسى شىت-شىت جارىلعان بوزالا تاقىر كوز ۇشىنا دەيىن تەپ-تەگىس جايىلىپ جاتىر. سىرىن بىلمەگەن كىسىگە اي تاقىردىڭ مىنەزى مۇلدەم قىزىق كورىنەر ەدى: سەلدەتىپ جاڭبىر قۇيسا، ونىڭ بوياۋ-ءتۇسى قاپەلىمدە وزگەرىپ جۇرە بەرەدى؛ تاقىرعا جينالعان اق جايقىننىڭ بەتى اۋەلى سارعىش تارتىپ، ارتىنشا قۇبىلىپ كوك جاسىل تۇسكە ەنەدى؛ بەس-التى ساعات وتكەسىن ءبىر تامشى سۋ قالماي، ءبارى كەۋىپ كەتەدى.
ءار جەر-ءار جەردە سەلتيىپ سوراڭ، بۇيىرعىن، تەرىسكەن ءوسىپ تۇر. كۇن كوزىنەن قالتارىستاۋ، ىلعالدى ساي-سالادا تىربيعان قىزىل يزەن كورىنەدى. جالاڭاش دالادا باسقا كوز توقتاتار تىرشىلىك بەلگىسى بايقالمايدى. ءبورىباي ەندى قانجىعاسىنا دانەمەنىڭ ىلىنبەسىن ىشتەي سەزىپ تۇر. كۇن توبەگە كوتەرىلگەسىن، اككى قىرعاۋىل قۇستى ۇركىتىپ ۇشىرىپ، قاپىلىستا اتىپ الىپ الام دەۋشىلىك انشەيىن اۋرەشىلىك قوي. قىرعاۋىلدىڭ تەك ازانعى سالقىنمەن سەيىلگە شىعىپ، كۇن قىزعانشا جايىلاتىنىن بىلەدى. ەندى بۇلاردى بەسىن وتكەسىن اڭدۋ كەرەك بولادى.
اڭشى مىلتىعىن يىعىنا اسىپ، تاقىردىڭ ورتاسىن كەسىپ ءوتىپ، ۇيىنە قاراي بەتتەدى. بىلايعى اۋىلدان شەتكەرىرەكتە وتىرعان، تۇندىگىن جارتىلاي اشىپ تاستاعان قاراشا كيىز ءۇيدىڭ ماڭىنا قاۋلاپ كوك ءشوپ، جىڭعىل ءوسىپ كەتكەن ەكەن. مال تۇياعى تيمەگەن جەردىڭ ءوستىپ جابايىلانىپ كەتەتىن ادەتى. جىلدا اۋىل اينالاسىنىڭ شاڭى شىعىپ، تۇيەسى بوزداپ، جىلقىسى كىسىنەپ، قويى ماڭىراپ دەگەندەي، ازان-قازان شۋعا كومىلىپ جاتۋشى ەدى. بەي ادەپتەۋ ايەلدەردىڭ ءۇي ىرگەسىندە مال جايعاپ ءجۇرىپ: «وي، ولىگىڭنىڭ ىشىنە... توپالاڭ كەلگىر! كەبەنەك كەلگىر! جامانداتقىر! قاراسان كەلگىر!» - دەپ قارعاپ-سىلەگەن داۋىستارىنىڭ شىقپاعانىنا دا نەداۋىر ۋاقىت ءوتىپتى. بورىبايدىڭ كوڭىلى قۇلازىپ، ەسىگىنىڭ الدىنا اياعىن سۇيرەتىپ ارەڭ جەتتى.
سودان بەسىن تۇسكەنشە ۇيىندە اشتان-اش جاتتى دا قويدى. كوزىن تارس جۇمىپ، مىزعىپ الماققا نيەت ەتىپ ەدى، مۇنىسىنان دانەمە شىقپادى. اش كىسىدەن ۇيقى قاشاتىنىن ءبىرازدان بەرى بايقاپ ءجۇر. ءۇش تاۋلىكتەن بەرى ارپا-ءمادين ءشوپ قوسىپ قايناتقان قارا قوشقىل سۋدان باسقا ەشتەمە تاتپاعان. كۇنگە قاقتاپ العان ازىن-اۋلاق قويان ەتى بولۋشى ەدى، ونى مىنا شۋىلداعان شيەتتەي بالا مەن كوكساۋ اكە تالعاجۋ ەتەدى. ءتايىرى، سول جۇدىرىقتاي قويان ەتى مۇنىڭ ءبىر اساۋىنان ارتىلۋشى ما ەدى... قىرسىق اينالعاندا، وسىندايدا اڭ-قۇس اتاۋلى ازايىپ كەتەتىن پالەسى بار ەكەن. ءۇش كۇننەن بەرى مىلتىعىنىڭ قاراۋىلىنا قارا ىلىنەر ەمەس. بۇيتە بەرسە، كۇنەلتۋ مۇلدەم قيىنعا سوعىپ جۇرەر... قازىر اشتىقتان ءىسىپ-كەۋىپ، قىرىلىپ جاتقان ەل از با؟ قايتا، وزگەلەرگە قاراعاندا اڭشىنىڭ ءۇي-ءىشى «توقشىلىقتا» سياقتى. مىلتىعى، وق-ءدارىسى بار... بۇعان دا شۇكىرشىلىك ەتۋ كەرەك. تۇستەن كەيىن مىلتىعىن اسىنىپ، تاعى ءبىراز دالا كەزدى. قىلاڭ ەتكەن ءبىر اڭ كەزدەسسەيشى. توبەسىندە قالبالاقتاپ ۇشقان قارعادان باسقا دانەمە كورمەدى. ەرەگىسكەندە، ولەكسەگە تويىپ ابدەن سەمىرگەن ءبىر قۇزعىندى اتىپ الار ەدى، ءبىراق قازاق قارعانىڭ ەتىن ارام دەيدى. اسىرەسە بيىلعى قارعا-قۇزعىننىڭ ەتى ساسىق شىعار-اۋ: قۇمنىڭ اراسىندا قازىر كومۋسىز قالعان، اقسۇيەك بولىپ قۋراپ كەتكەن ادام دەنەلەرى دە كەزدەسەدى... قۇرىسىن، اشتىق قىسىپ، كوزىڭ قاراۋىتقاندا قاي-قايداعى ەسكە تۇسەدى ەكەن. ءبورىباي اڭشى قارعا اتىپ جەپتى دەگەن --ەستىگەن قۇلاقتان ۇيات-تى.
ءبورىباي اڭشىنىڭ اتى وسى ماڭداعى ءبىراز ەلگە ايان. ءدوپ-دوڭگەلەك شارۋاسى بار، اجەپتاۋىر داۋلەتى دە بار ورتان قولداي ازامات ەدى. وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن ەسىرىك ءىنىسى ەرىباي تەلكول ماڭىندا وتىرعان ارعىن بايىنىڭ بىرەۋگە اتاستىرىپ قويعان پۇشىق قىزىن الىپ قاشىپ، مۇنىڭ اقىرى بارىمتاعا اينالىپ، نەبارى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە بۇلار بار مالدان ايىرىلىپ، وتتىڭ باسىن سىيپاپ قالدى. ودان سوڭ جۇت كەلدى. ەسەر ءىنى ەلدەن بۇرىن دۇرلىگىپ، قىس ورتاسىندا ەشكىممەن اقىلداسپاستان وزبەكستانعا كوشىپ كەتكەن. سول جاقتا ءجۇرىپ، كۇن كورە الماعاسىن باياعى پۇشىق قاتىنىن ءبىر پىرسيان ساۋداگەرگە ساتىپ جىبەرىپتى-مىس دەگەندى ەستيدى. تابانىنىڭ ءبۇرى جوق بەرەكەسىز قىزتالاق، ءسويتىپ، ازىن-اۋلاق باق-داۋلەتتىڭ تۇبىنە سۋ قۇيىپ بىتىرگەن. كۇنى كەشە ءبورىباي ەكى ۇرتى بۇلتيعان، مۇرتى قياقتاي كوپ-كەرىم جىگىت اعاسى ەدى. ەندى ساۋدىراعان قۋ سۇيەگى قالىپتى. ازاننان كەشكە شەيىن دالا كەزىپ، قۇيرىعى شوشاڭداعان قىرعاۋىل اڭدىپ ءجۇرىسى مىناۋ. ەسىنەن اداسقانى شىعار: الگىندە عانا بۇيىرعاننىڭ تۇبىنەن بۇلدىراعان بىردەمە قاشا جونەلگەسىن، قويان ەكەن دەپ تارس ەتكىزىپ اتىپ جىبەرىپ، ارتىنشا ەڭكەڭدەپ جەتىپ بارىپ ەدى: اۋزىنان قانى اعىپ، الدىڭعى ەكى شولاق اياعى دىرىلدەپ قىلجيىپ جاتقان سارشۇناق تىشقاندى كورگەندە جيىركەنىپ تەرىس اينالدى...
سودان قاس قارايعانشا دالا كەزدى. اقىرسىندا ۇيىنە قۇر قول قايتتى. بالاسىنىڭ ابدەن ەڭسەسى ءتۇسىپ كەلگەنىن كورگەن اكەسى:
- شىراعىم، بۇيىرماعانعا داۋا جوق، وعان بولا تىرلىكتەن تۇڭىلمە، - دەپ جۇباتۋ ايتتى. - وسى «تۇششىكول» ماڭىندا داريادان ءبولىنىپ قالعان قارا سۋلار بولماۋشى ما ەدى؟ سودان بالىق-مالىق تابىلماس پا ەكەن؟ قۇداي ەسىمنەن تاندىرماسا، بىلتىرعى كۇزدە ويدا جوقتا كۇن سۋىتىپ، مەزگىلىنەن بۇرىن قار جاۋعان سەكىلدى ەدى عوي... بالام، باسقا بالتاي-شالتايدى قويىپ، ەرتەلەتىپ سوندا تارت. كىم بىلەدى، اۋىزعا ىلىگەر بىردەمە تابىلىپ قالار...
كوڭىل الاڭدار باسقا ەرمەك تاپپاعاسىن، مىلتىعىنىڭ ۇڭعىسىن ماي شۇبەرەكپەن قايتا-قايتا تازالاپ وتىرعان ءبورىباي اكەسىنىڭ مىنا ءسوزىن ەستىگەندە، ەلەڭ ەتىپ باسىن كوتەردى.
* *
تاڭ الاكەۋىمنەن جاياۋ جولعا شىققان اڭشى كۇن نايزا بويى كوتەرىلگەندە «تۇششىكولدىڭ» جونىنا كەلىپ ىلىكتى. اۋماعى الاقانداي عانا، اينالاسىنا جايقالىپ جاسىل قۇراق وسكەن قارا سۋدىڭ جاعالاۋىنا جەتىپ، ۇستىندەگى جەڭى جالبىراپ جىرتىلعان جۇقا قوڭىر قامزالىن شەشىپ تاستاپ، بالاعىن جۋان بالتىرىنا شەيىن ءتۇرىنىپ، الاقانىنا تۇكىرىپ سايلانىپ الدى دا، سۋعا ءتۇستى. اقپايتىن تۇيىق سۋ جىپ-جىلى ەكەن. جالاڭاش اياعىنا جاسىل بالدىر مەن شىلاۋ وراتىلىپ، ىلايلانىپ كەتتى. جەلكەسىنە شىعىپ العان كۇن جاۋىرىنىن ىستىق الاقانىمەن سىيپاي باستادى. اۋزى قىزىلعا ىلىنەتىنىن الدىن الا سەزگەندەي، ءبورىبايدىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ، كەشەلى بەرى الدەنەگە اۋىر تارتا باستاعان دەنەسى دە شيراپ، سەرگىپ كەتتى. قارا سۋدا بالىق بولماۋى مۇمكىن ەمەس! وتكەن كۇزدە سۋدىڭ بەتى قاتپاي تۇرىپ قار جاۋعانىن وسى ۋاقىتقا شەيىن بۇل قالاي ۇمىتىپ جۇرگەن؟! بۇل ەسىنەن اداسسا، وزگە جۇرت قالاي بىلمەيدى... كۇزدى كۇنى قارا سۋدىڭ بەتىنە قار جاۋسا، بالىق بىتكەننىڭ كوزىن اق شەل باسىپ، سوقىر بولىپ قالادى. قىستاي مۇز استىندا ءومىر كەشەتىن سوقىر بالىقتار وسىنداي كوكتەمنىڭ شۋاق كۇندەرىندە سەندەلىپ سۋدىڭ بەتىنە شىعادى. سول كەزدە ەبىن تاپساڭ، سوقىر بالىقتاردى شاپ بەرىپ قولمەن ۇستاۋعا دا بولادى...
ءبورىباي وڭ قولىنداعى ءۇش ايىر قىسقا ساپ شانىشقىسىن ىڭعايلاپ ۇستاپ، اياعىنىڭ استىن ىلايلاماۋعا تىرىسىپ، ايناداي تۇنىق سۋدىڭ بەتىنەن كوزىن ايىرماي ساق ءجۇرىپ كەلەدى. جارتى سۇيەم مايدا شاباق، اۋىز جارىمايتىن كىشكەنە اق بالىقتار (بۇلار تاعى شانىشقىعا ىلىنبەيدى) بىقبىرتى شىعىپ بىتىراي قاشىپ بارادى. انادايدا ەكى-ءۇش سازان ويقاستاپ وتە شىقتى، بۇل ولارعا شانىشقى سىلتەپ ۇلگىرمەدى. دامەسى - سوقىر بالىقتار كەزدەسسە، جەدەل قيمىلداپ، وڭاي ولجاعا كەنەلۋ. جاعالاۋدان الىستاپ، سۋ تىزەدەن اسقاندا، وزىنەن ەكى قۇلاش جەردە قىزعىلت قاناتتارىن باياۋ قوزعاپ، جاس سۇيرىكتىڭ تۇبىندە بەيبىت جايىلىپ جۇرگەن ءبىر شوعىر سازاندى كورىپ، ىزدەگەنى الدىنان شىققانىن ءبىلدى. كوپ ويلانىپ تۇرماستان، شوعىردىڭ ورتاسىنا شانىشقى لاقتىردى. شانىشقى قادالعان تۇستان بۇرق ەتىپ قويۋ ىلاي كوتەرىلدى. ءبورىباي سۋعا مالتىعىپ كەلىپ، سابى دىرىلدەي قادالعان شانىشقىسىن جالما-جان سۋىرىپ العاندا، ءۇش ايىردىڭ ەكى ۇشكىرىنە بىلەمدەي-بىلىمدەي ەكى سەمىز سازان ىلەسە شىققان ەدى. جونى جالتىراعان سارى بالىقتاردى ۇشكىردەن ايىرىپ الىپ، كوزدەرىنە ءۇڭىلىپ قاراپ ەدى، بەيشارالار سۋ قاراڭعى سوقىر ەكەن. وسىنداي ادىسپەن ءبورىباي شامالى ۋاقتا ون شاقتى سازان ۇستاپ، موينىنا اسىپ كەلگەن كەنەپ دورباسىن تولتىرعاسىن، ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ جاعالاۋعا قايتىپ ورالدى. قامزالىنىڭ قالتاسىندا ەكى-ءۇش ءتۇيىر شاقپاق تاس جاتۋشى ەدى - دالا كەزىپ جۇرەتىن اڭشىنىڭ جانىنان تاستامايتىن ءبىر مۇلكى وسى، - سونىڭ ەكەۋىن الىپ، تاستىڭ اراسىنا شيىرىپ ماقتا تىعىپ، ءارلى-بەرلى ۇيكەلەگەندە، وپ-وڭاي تۇتانىپ كەتتى. سونسىن تۇتانعان ماقتانى قۋراق شىرپىنىڭ استىنا تاستاپ، لاۋلاتىپ وت جاقتى. ءىشى تازالانعان ەكى سازاندى شوققا قاقتاپ، اسىقپاي-ساسپاي باپپەن پىسىرىپ الدى. اقىرسىندا مايى سورعالاعان بالىقتى بۇتارلاپ جەي باستادى. ءىرى سازاندا مازالى قىلتىق بولمايتىنى بەلگىلى. تاماعىمدى قىلتاناق وسىپ كەتەدى دەپ قورىقپاي-اق، شىرپىنىڭ قوزاسىنا قاقتالعان سارى سازاندى قۇيرىعىنا شەيىن تۇك قالدىرماي مۇجىپ شىققان.
ەكى بالىقتى تۇگەل جايعاپ، قارنىن سىيپاپ ءبىراز وتىردى دا، قاسىنداعى جىڭعىلدىڭ كولەڭكەسىنە قيسايدى. اش وزەككە تۇسكەن اس بويىن اۋىرلاتىپ، كادىمگىدەي-اق مازاسىن الا باستادى. قان تامىرىنىڭ سوعىسى جيىلەپ، قۇلاعى شۋىلدادى. ۇزاق ۋاقىت اشىققان كىسى بىردەن تويا تاماق جەسە، قاپەلىمدە جان ءتاسىلىم ەتۋى مۇمكىن دەگەن الدەكىمنىڭ ەستىگەن ءسوز ويىنا ءتۇسىپ، قورىققانىنان قيسايعان جەرىنەن باسىن كوتەرىپ الا قويدى. سونسوڭ ورنىنان تۇرىپ، كولگە كەلىپ، ءۇستى-باسىن سالقىن سۋمەن سىيپالاپ ۇزاق جۋىندى. ماناعىداي ەمەس، ەندى قۇلاعىنىڭ شۋىلى باسىلىپ، ءون بويىن باسقان اۋىرتپالىق ىدىراي باستادى.
كۇن توبەگە شاقىرايىپ شىعىپ الىپتى. الدىن الىپ تۇزعا بوكتىرمەسە، مىناداي ىستىقتا قالعان بالىعىنىڭ ءبىر مەزەتتە ساسىپ كەتۋى مۇمكىن، اۋىلعا جەتكەنشە، ارينە، شىدامايدى. ءبىراق داعداراتىن نە بار؟ مىنا ءشول دالادا نە كوپ، ارناسى كەۋىپ قالعان تۇزدى كول كوپ. تۇزدى كولدىڭ تابانىندا جەنتەكتەلىپ جاتقان قارا تىكەن تۇز بار. مۇنداي اششىنى قازەكەم اس ورنىنا عانا ەمەس، ەمگە دە پايدالانادى... انەكي، «تۇششىكولدىڭ» ءبىر جىلعاسىنىڭ بەتى قابىرشاقتانىپ، تاندىرى كەۋىپ جالتىراپ جاتىر. جالتىراپ جاتقان - قارا تىكەن تۇز.
ءبورىباي جەۋدەن ارتىلعان ءبىرتالاي بالىعىن ارشىپ، تۇزداپ، كەنەپ دوربانىڭ ىشىنە جايعاستىردى دا، اۋىلعا قايتتى.
اسپاندا شىرىلداعان بوزتورعاي ۇنىنە قۇلاعىن توسىپ، ات ءىزىن سالماعان جولسىز جازىقپەن اقىرىپ اياڭداپ كەلەدى. ءبىرازدان سوڭ ءتىپتى ىڭىلداپ ءان سالا باستادى. باسى جوق، اياعى جوق كوڭىلدى اۋەن. قارىن تويسا، كوڭىلدەن قاپالىق تا قاشا ما، نەمەنە، ءبورىباي ايتەۋىر قازىر كەۋدەسىن كوتەرىڭكى ۇستاپ، ءتاتتى-ءتاتتى قيالدىڭ جەتەگىنە ەرىپ بارادى... اشتىقتان قۇتىلدى دەگەن وسى. قارا سۋدىڭ بالىعى شيەتتەي بالا-شاعانى اسىراۋعا جەتىپ-ارتىلادى، ارينە. تەك مۇنى... قارا سۋدان بالىق ىزدەپ تاپقانىن جان بالاسىنا سەزدىرمەۋى كەرەك قوي. بىرەۋ-مىرەۋ زاۋدە بىلە قالسا، ەكى-ءۇش كۇندە بار تاپقان ريزىعىن قاراپ قىلارى اقيقات. وزگە جۇرت نەعىلسا و عىلسىن، تەك ءوزىنىڭ وت باسىن مىنا قاسىرەت-قيىن ورتاسىنان امان-ەسەن الىپ شىقسا بولماي ما؟
كۇن ەڭكەيگەن شاقتا اۋىلعا جەتسە دە، ارقالانعان ولجاسىمەن بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالماس ءۇشىن بالىقشى قاس قارايعانشا اي تاقىردىڭ شەتىندەگى الاسا قىرقانىڭ باۋرايىندا جاسىرىنىپ جاتتى دا قويدى. ءسويتىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن. ءبىر مەزگىلدە دەنەسى توڭازىعانداي بولعاسىن تىتىركەنىپ كوزىن اشىپ ەدى، تاڭ-تاماشا قالدى: سۇتتەي جارقىراپ اي تۋىپتى. اينالا جالپاق دالا، قىرات-قىر اق ۋىزداي دىرىلدەگەن كوگىلجىم نۇرعا شومىلىپ مۇنارتىپ تۇر. دۇنيە ءباز-باياعى الدامشى تىنىش قالپىندا مۇلگيدى.
* *
ءسويتىپ، اياق استىنان ءبورىبايدىڭ ۇيىنە توقشىلىق كەلگەن ەدى. كورشى-كولەمدەر وسى ماڭدا شىجعىرىلعان اس ءيىسىن سەزىپ، ەگەسى ۇيىندە جوق مەزگىلدە قالعان بالا-شاعاسىنان سۋىرتپاقتاپ سىر تارتىپ كورىپ ەدى، اشارشىلىق ابدەن اككىس ەتكەن بايعۇستار جۇمعان اۋزىن اشپادى. ءوستىپ جۇرگەندە الدەنەشە كۇن ءوتتى. ءبورىباي بۇرىنعىشا قارا سۋدىڭ بالىعىن تاسىپ، ءۇي-ىشىن اسىرادى. كوكساۋ اكەسى وڭاشادا بالاسىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ: «ءبۇيتىپ ويدا جوقتا تابىلعان جىلى-جۇمساقتى جاسىرعانشا، جۇرتپەن بىرگە ءبولىسىپ جەسەك قايتەدى؟» - دەپ ەدى، ءبورىباي بۇل جولى بەت باقتىرماي شالدى تىيىپ تاستادى.
* *
بۇگىن اۋىلعا كەشتەۋ قايتتى. كەنەپ دورباسى بۇرىنعىداي توق تا ەمەس. قارا سۋدى بەلدەن كەشىپ، ءبىراز اۋرەلەنگەنمەن، بۇل جولى قانجىعاسىنا ءتورت-بەس سازاننان باسقا دانەمە ىلىكپەدى. اقىرسىندا بارعا قاناعات ەتىپ، قالعان ولجانى ەرتەڭ كورمەككە بەكىنىپ، كۇندەگى ۇيرەنشىكتى جولىمەن كەرى ورالعان. جول دەيتىن بۇل دالادا ءجىبى ءتۇزۋ جول بار ما؟ اينالاسىنا تىربيىپ جۋسان مەن اجىرىق وسكەن ەسكى سۇرلەۋدىڭ جوباسىمەن بەتىن اۋىل جاققا بەرىپ، تۋرا تارتىپ كەلەدى. كۇن نامازدىگەر تۇسىنا بارىپ قالىپتى، كولەڭكە ۇزارا باستاعان. الدىنان تاپىرلاپ بىرەر قويان-تۇلكى قاشا جونەلگەندە، ايدالادا جاياۋ سالپاقتاعان كانىگى اڭشىنىڭ دەلەبەسى قوزىپ، بۇگىن مىلتىعىن الا شىقپاعانىنا ىشتەي وپىنىپ قالدى.
قۇمى ەسىلگەن الاسا قىرقانىڭ ۇستىنە شىعىپ، ۇزاق جۇرىستەن سوڭ سىرىسى مىجىرايعان شابىرا ەتىگى اياعىن قاجاعاسىن، شۇلعاۋىن دۇرىستاپ قايتا وراماق نيەتىمەن موينىنداعى دورباسىن الىپ جانىنا قويىپ، ءوزى جەرگە تىزەسىن تىرەپ وتىرا بەرگەنى سول ەدى، الدەقانداي سۋىق سەزىم دەنەسىن تۇرشىكتىرىپ، ارتىنا وقىس جالت قارادى. سول مەزەتتە ءدال تۋ سىرتىندا وزىنە قاراي كەزەنگەن قوس اۋىز مىلتىقتىڭ قاپ-قاراڭعى ۇڭىرەيگەن ەكى ۇڭعىسىن كوردى. مىلتىق پەن مۇنىڭ اراسى بەس-التى اتتام جەر، ەندەشە الگىندە عانا اياعىنىڭ استىنا كولدەنەڭ تاستاي سالعان شانىشقىسىنا قول سوزىپ ۇلگىرمەيتىنى حاق ەدى.
- اتامىن! تارت قولىڭدى! - دەگەن جاعىمسىز جارىقشاق داۋىستى ەستىدى.
ساقال-شاشى وسكەن، ءۇستى-باسى جىرتىق-جىرتىق ەڭگەزەردەي بەيتانىس بىرەۋ انادايدا بۇعان مىلتىق كەزەنىپ تالتيىپ تۇر. كوزى ۇڭىرەيىپ، جاعى سۋالعان، جالاڭاش كەۋدەسى ارسا-ارسا بولعان قۇبىجىق نەمەنىڭ مىلتىق ۇستاعان قولى الدەنەگە ءدىر-ءدىر ەتەدى.
ءبورىباي سول ارادا بويىن تىكتەپ كوتەرىپ الىپ:
- ءاي، ساعان نە كەرەك؟ كەلتەگىڭدى ءارى اكەت! - دەدى ۇرەيىن جاسىرىپ، جايباراقات كورىنگىسى كەلىپ. ءبىراق كوز قيىعى اياعىنىڭ استىندا كولدەنەڭ جاتقان شانىشقىدا ەدى. قۇبىجىقتىڭ نيەتى مۇلدەم بۇزىق سەكىلدى، مامىلەگە كەلەتىن سىڭايى جوق.
- انا دورباڭداعى بالىقتى بەرى تاستا! ايتپەسە جاهاننامعا اتتانىپ كەتەرسىڭ... - دەپ گۇج-گۇج ەتەدى.
ءبورىباي تاسىلگە كوشتى.
- دورباداعى بالىق ەمەس، جازعان، وعان يەگىڭ قىشىماي-اق قويسىن، - دەدى.
- ەندى نەمەنە؟
- ەسكى-قۇسقى، كويلەك-دامبال...
- اقىماقتى تاپقان ەكەنسىڭ. سەنى تۇششىكولدەن شىققالى بەرى ارتىڭنان ءىز كەسىپ اڭدىپ كەلەمىن. قۇر قايتپاعانىڭدى بىلەمىن.
- ساسىعان بالىقتى قايتەسىڭ؟ قولىڭدا مىلتىق، وسى توڭىرەكتە اڭ-قۇس قاپتاپ ءجۇر، شەتىنەن اتىپ الا بەرمەيمىسىڭ؟!
- سەنىمەن سالعىلاسىپ تۇرۋعا ۋاقىتىم جوق، ءبىلدىڭ بە؟! وتتاي بەرمەي، دورباڭدى بەرى اكەل. ايتپەسە بار عوي، وسى جەردە اكەڭدى تانىتىپ جايراتىپ كەتەمىن...
ءبورىباي شىنىمەن ساسايىن دەدى. جاپان تۇزدە ۇشىراسقان مىنا پالەدەن ەندى قايتىپ قۇتىلماق كەرەك؟ ەل قاراسى الىس، كومەككە كەلەر قۇدايدىڭ ءتىرى پەندەسى جوق. باسقا لاج تاپپاعاسىن، انادايدا ءبۇيىرى شىعىپ جاتقان كەنەپ دوربانىڭ قاسىنا باردى. مىلتىق كەزەنگەن البا-جۇلبا نەمە مۇنىڭ ءار قيمىلىن باعىپ، اڭدىپ تۇر. ءبورىباي كەنەپ دوربانى جەردەن كوتەرىپ الدى دا، بالا-شاعاسىنىڭ بىر كۇندىك ءناپاقاسىن قاسىندا قالبيىپ تۇرعان جانالعىشقا قاراي لاقتىرىپ جىبەردى. اناۋ لاقتىرعان ولجانى ەپتىلىكپەن قاعىپ الدى. قاعىپ الدى دا، ءبورىبايعا قاراپ ىرجيىپ كەپ كۇلدى. مانادان بەرى باستى اۋىرتقانشا، ءوستىپ ىڭعايعا كوشپەيمىسىڭ دەيتىن سەكىلدى. سونسوڭ كەنەپ دوربانىڭ اۋزىن اشىپ، ىشىنە ءۇڭىلدى. دوربانىڭ ىشىندەگى انىق بالىق ەكەنىنە كوزى جەتكەسىن، كوڭىلى جاي تاۋىپ، وڭاشادا وڭاي قولعا تۇسكەن جورگەمدى يىعىنا اسىپ الىپ، كەتۋگە ىڭعايلاندى.
وسى تۇستا ءبورىباي ەسسىز ارەكەتكە كوشتى. جۇگىرىپ بارىپ، جالما-جان شانىشقىعا جارماستى. اۋزىنان اق كوبىگى اعىپ، اڭىرىپ قالعان قۇبىجىققا قاراي تۇرا ۇمتىلدى:
- تاستا بالىقتى، اكەڭنىڭ... ايتپەسە شانشىپ ولتىرەمىن! - دەپ انانىڭ قاسىنا جەتىپ باردى. جاۋىنىڭ قولىندا قوس اۋىز مىلتىق بار ەكەن، مىلتىق قاسىندا شانىشقى دەگەننىڭ قارۋ ەمەستىگى ەسىندە جوق. ايتەۋىر اۋىزعا ءتۇسىپ تۇرعان ريزىقتى الدەبىرەۋدىڭ تاپا تال تۇستە تارتىپ العانىن، مۇنىڭ ءوزى ماسقارا قورلىق ەكەنىن، ەندەشە نامىستى قولدان بەرمەۋ كەرەكتىگىن شالا-پۇلا سەزەدى.
قۇبىجىقتا ەندى قايتىپ مۇنىمەن شاتاسۋ نيەتى جوق سياقتى. سونى اڭعارتقىسى كەلىپ، مىلتىعىن يىعىنا اسىپ الدى. سوسىن بۇعان قاراپ، جايباراقات ۇنمەن:
- بۇلىنبەي-اق قوي، باتىر، - دەدى. - ءبىر دوربا بالىقتان ايىرىلساڭ، اشتان ولە قالماسسىڭ... ەرتەڭ تاعى اۋلايسىڭ. ءبىراق قارا سۋدىڭ بالىعىن ەل كوزىنەن جاسىرىپ كەلگەنىڭ تۋرالىق ەمەس، ارينە. سەنىڭ وسى نيەتىڭە وراي زورلىقتى ادەيى ىستەدىم، ايتپەسە مەن دالادا جورتقان اش ءبورى ەمەسپىن. ءبىراق ايتپادى دەمە، كۇنى ەرتەڭ سەن قىزعىشتاي قورىعان قارا سۋعا اش-جالاڭاشتارىمدى ەرتىپ مەن دە جەتەرمىن. «ولە جەگەنشە، بولە جە» دەمەۋشى مە ەدى قازاق اتامىز، ءا؟
مىنانى ەستىگەندە، ءبورىبايدىڭ ءىشى ۋداي اشىدى. ە، بۇل مۇندار بالىعىن تارتىپ العانىمەن قويماي، قالعان اش-جالاڭاشتارىن دا جارىلقاماق ەكەن عوي. ونىسى بولا قويماس. وسىنداي ويعا بەكىپ، شانىشقىسىن بۇرىنعىدان جامان جالاڭ-جالاڭ ەتكىزەدى.
- تاستا دوربانى جانىڭ بارىندا! - دەپ ەكىلەنەدى.
بەيتانىس زورلىقشى مۇنىسىن ءبىراق مانزۇر قىلار ەمەس. ميىعىنان كۇلىپ، ءتىپتى مازاقتاي باستادى:
- ءاي، كىسىنىڭ مۇكامباراسىن شىعارارسىڭ، نايزاڭدى القىمىما تاقاماي، ءارى تارتشى! قارا سۋدىڭ بالىعى بارىمىزگە جەتەدى، وعان بولا ارازداسپايىق، اعايىن. ءبۇيتىپ كىسىنىڭ زارەسىن ۇشىرما!
- مەن سەنى... - دەپ ءبورىباي تاپ-تاپ بەرەدى.
- جارايدى، جەتەر. ويناساق تا ءبىراز جەرگە بارىستىق بىلەم. سەنىمەن كوپ مىلجىڭداسۋعا ۋاقىتىم جوق، - دەپ اناۋ تەرىس اينالىپ جۇرە بەردى.
ابدەن ىزاعا بۋلىققان ءبورىباي كوپ قينالىپ تۇرماستان، ەشتەڭەگە الاڭداماي قۇمداۋىت قىرقادان تومەن قاراي ءتۇسىپ بارا جاتقان زورلىقشىنىڭ تۋ سىرتىن الا نوبايلاپ شانىشقى لاقتىردى. اجالى جوق نەمە ەكەن، اسىعىس لاقتىرعان ءۇش ايىر دىتتەگەن جەردەن بۇرىس كەتتى. زورلىقشى كىلت توقتاپ، وڭ جاعىنا سۋسىپ تۇسكەن شانىشقىعا قارادى، سونسوڭ ارتىنا بۇرىلىپ، اۋزى اشىلىپ قالعان ءبورىبايعا قارادى. ودان ءارى ەشتەمە ايتپاستان، قولىن ءبىر سىلتەدى دە، ارشىنداي ادىمداپ جونىنە كەتە باردى. بۇل ونى كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى. ءبىرازدان سوڭ ايدالادا وقىستان تاپ بولعان وقشاۋ جۇرگىنشى قارا نوقاتقا اينالىپ، بۇلدىراپ بارىپ جوعالعان ەدى...
قىرقانىڭ باسىندا جالعىز قالعان ءبورىباي قيمىل-قىبىرسىز مەلشيىپ تۇر. الگىنىڭ ءبارى ءوڭ مەن تۇستەي بۋالدىر بىردەمە سەكىلدى. وسى جاسقا كەلگەنشە بىرەۋگە «ىشاي» دەپ قاتتى ءسوز ايتىپ كورمەگەن مونتانىنىڭ ءوزى ەدى، جاڭا عانا كىسىگە قاراي اجال سىلتەگەنىنە ەندى سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي داعدارادى. جازاتايىم مايىپ ەتسە، قايتەر ەدى... و توبا، وسى تىرشىلىك نە بولىپ بارادى؟ قۋ قۇلقىننىڭ قامى ءۇشىن انشەيىندە يتتەي ىرىلداسىپ ءجۇرۋشى ەك، بۇيتە بەرسەك ءبىر-ءبىرىمىزدى شىنىمەن تالاپ جەپ قوياتىن شىعارمىز. جاراتقان يەم، دارعاعىڭا تاۋپىق ەتتىم، بۇل جولى بەيشارا پەندەڭدى ءبىر پالەدەن قاقتىڭ ايتەۋىر.
...سودان بەرى اتتاي الپىس جىل مەرزىم ءوتىپتى. بۇل كۇندە اشتىق- جالاڭاشتىق دەگەن مۇلدەم ۇمىت بولعان. تەك كارى قۇلاق قاريالار عانا اتام زاماندا وسى توڭىرەكتى الاپات اشتىق جايلاعانىن، پاناسىز ەلدىڭ ازىپ-توزىپ كەتكەنىن، سونداي ءبىر قىسىلتاياڭ كۇندەردە «تۇششىكول» ماڭىندا جايىلىپ جاتقان قارا سۋلاردان قىرۋار ولجانىڭ كوزى تابىلىپ، قاۋىم ەلدىڭ اشتىقتان قۇتىلعانىن ەرتەگىدەي جىرلاپ وتىرادى. قازىر سول «تۇششىكول» اينالاسىن اتتانا شاۋىپ ىزدەسەڭىز دە، باياعى جۇدەۋ جۇرتتى بالىقپەن اسىراعان قارا سۋلاردىڭ ءىزىن تاپايسىز. تابيعات وزگەرگەن. ەسكى ارنالاردىڭ سۋى تارتىلىپ، قۇرعاپ كەۋىپ كەتكەن. بۇرىنعى اي تاقىرلاردىڭ ءبىرازىن سور باسىپ، اياق الىپ جۇرگىسىز مي باتپاققا اينالعان. اينالادا جايقالىپ نۋ كۇرىش ءوسىپ تۇر.
1972- جىل
