اياز ءبي
ءبىراق قانشاما تىپىرلاسا دا، ەكى بىردەي جىگىتتىڭ قارۋلى قولدارى ونى تىرپ ەتكىزبەي، فۋرگوننىڭ جاقتاۋ كوپشىگىنە ەرىكسىز وتىرعىزدى. شامعون سەكىرىپ مىندى دە، ەسىكتى سارت جاۋىپ، كىلتتەپ الدى. كەمپىر قايتا بۇلقىنعانشا نىعىمەت رۋلگە جارماسىپ تا ۇلگەرگەن ەكەن، ەسكى ماشينا پىسقىرىپ-تۇشكىرىپ جۇلقي جونەلدى. قارا كەمپىر شىنىمەن-اق توزاققا كەتىپ بارا جاتقانداي، تاعى دا باجىلداپ قويا بەردى.
- مىنا ادىرا قالعىرىڭدى اشامىسىڭ، جوق پا؟ بارمايمىن دەگەسىن بارمايمىن، ويباي! اكەم ءتىرىلىپ كەلسە دە بارمايمىن! - ول ەسىكتى بار پارمەنىمەن تەۋىپ-تەۋىپ جىبەردى.
قوراپقا تاياۋ وتىرعان قارقاراداي اق كيمەشەك شىلاۋىشتى، ەتجەندى سارى كەمپىر دە شاقار ەكەن:
- ءاي، ابىستاي، ارۋاققا شەت بولما! و نەسى-اي، بايعا جاڭا ۇزاتىلىپ بارا جاتقانداي تۇلدانعانى! - دەپ، ول دا ايقاي سالدى.
- تۇقىمىڭ قۇرعىرلار ازىرەيىلدەي ءتيىسىپ، قىرىپ جىبەرە جازداعان جوق پا! ءتىپتى جەرقويماعا دەيىن اقتارادى ەكەن وزدەرى. بۇل نەمەلەر كورىڭنەن دە سۋىرىپ الار! جۇرت دۋ كۇلدى.
- ءتىل تيگىزبە بالالارعا! - دەپ سارى كەمپىر شاڭق-شاڭق ەتىپ تاعى كيە جونەلدى. - وزىڭە دە وبال جوق! قاشان سەنىڭ كوزدەن باسىر بولعانىڭا! قارا باسىڭمەن قۇرىماي، كورشى-قولاڭعا، بالا-شاعاڭا جۇقتىرىپ! ءوزىن سول جەرقويماعا كومىپ كەتپەگەن ەكەنسىڭدەر! ءسۇرت انا كوزىڭنىڭ سوراسىن، ويبايلاعانشا!
«وزىڭنەن زور شىقسا، ەكى كوزىڭ سوندا شىعار» دەمەكشى، قارا كەمپىردىڭ اشۋى باسىلىپ، العاشقىداي ەمەس، جۋاسيىن دەپ قالدى. شىنىندا دا ونىڭ كوزى كوز بولۋدان كەتكەن ەكەن، ەتى قىزىل شەلدەنىپ تەرىس اينالىپ، جىقپىل-جىقپىل اجىمدەردەن سورا-سورا جاس ساۋلاپ تۇر. كىمنىڭ كىم ەكەنىن اجىراتىپ تا وتىرعان جوق سياقتى. شامعون قاساقانا كەمپىردىڭ قاسىنا بارىپ جايعاستى. بۇل كەزدە ول «تاۋبەسىنە كەلىپ، كيمەشەگىنىڭ ءبىر شالعايىمەن كوزىن سۇرتكەن بوپ جاتىر ەدى، شامعون قالتاسىنان داكە سۋىرىپ اپ، شەتىنەن جىرتتى دا، كەمپىرگە ۇسىندى.»
- مىنامەن ءسۇرتىڭىز! - دەدى ول قۇلاعىنا ايقايلاپ. - كىر نارسەنى نەگە كوزىڭىزگە اپارا بەرەسىز؟ ونان سايىن ۇشىندىرىپ جىبەرمەي مە!
- ارمەن تارت ءارى! ارمەن! - دەپ، كەمپىر شامعوننىڭ قولىن قاعىپ تاستادى. شامعون داكەنى كىمگە وتكىزەرىن بىلمەي ءارى-بەرى ۇستاپ وتىردى دا، قالتاسىنا قايتادان سۇڭگىتىپ جىبەردى. ماناعىداي ەمەس، مۇڭايىپ، الدەكىمدەرگە وكپەلەپ قالعان ءتارىزدى. قولىنداعى ءوشىپ قالعان تەمەكىسىن قايتا-قايتا اۋزىنا اپارا بەردى. تۇتاتايىن دەسە، كوپتەن يمەندى بىلەم، سىرەڭكەسىن ىزدەپ، جامباسىن الاقانىمەن ساباپ-ساباپ قويادى. ارى قيپاقتاپ، بەرى قيپاقتاپ، اقىرى ورايى كەلمەگەن سوڭ، تەمەكى تۇقىلىن تەرەزەدەن اتىپ جىبەردى. ەسكى ماشينا الدەنەدەن شوشىنعانداي سەكىرىپ-سەكىرىپ الدى دا، كىلت توقتادى. قوراپتىڭ بۋلىقتاي عانا دوڭگەلەك تەسىگىنەن نىعىمەتتىڭ شۇيدەسى، سوسىن جالبىراعان شاشى كورىندى. ەندى ءبىر سوتتە ول ىرجيا كۇلىپ، كوزدەرى سىعىرايىپ، جىرتىقتان سىعالاپ تۇر ەكەن.
- قالاي، شەشە، ماشينانىڭ ءىشى جەرقويمادان جايلى ما ەكەن، سوققان جوق پا؟ - دەدى ول قارا كەمپىرگە. قارا كەمپىر بۇل جولى موڭكىگەن جوق، قايتا ءسال ەزۋ تارتىپ كۇلگەن بولدى.
- ە، شىراعىم، كوزدەن باسىر بولعان سوڭ كور دە ءبىر، جارىق دۇنيە دە ءبىر ەمەس پە. وسى تۇرعان جەرگە ولەر دەيمىسىڭ، تارتا بەر توقتاماي، - دەپ كوزىن كولەگەيلەي، داۋىس شىققان جاققا موينىن بۇردى. - سەن الگى قاپشەكەردىڭ لوكتىر بالاسىمىسىڭ؟
- ءيا.
- اكە-شەشەڭ امان با، دەندەرىڭ ساۋ ما، مال-جاندارى ەسەن بە؟ جۇرت تاعى دا كۇلدى. سارى كەمپىر دە ونى ءبىر قاعىتىپ قالدى.
- ءوزىڭ تىنىش وتىرماي، قارىن بولە تاۋىپ الدىڭ عوي، ابىستاي-اۋ. بارمايمىن، بارمايمىن دەپ ويباي سالىپ ەدىڭ. ەندى قايتپايمىن دەپ موڭكىپ جۇرمە. قارا كەمپىردىڭ جۇرتتىڭ كۇلكىسىن دە، ءازىلىن دە تىڭدايتىن ءتۇرى جوق قوراپقا قاراي ەنتەلەي سىرعىپ بارادى:
- بىلتىر ما، الدىڭعى جىلى ما، كەلىندى بولدى دەپ ەستىپ ەدىم، قايىرلى بولسىن، شىراعىم، قايىرلى بولسىن...
- كوزىڭىزدى جاقسىلاپ تۇرىپ ەمدەپ، جازىپ بەرەمىز. سوسىن اماندىعىن ءبىلىپ، كەلىنىڭىزدىڭ قولىنان ءدام تاتىپ شىعاسىز عوي، - دەدى نىعىمەت ءالى دە ەزۋىندەگى كۇلكىسىن جيا الماي. - شامعون، سەن وسى جەردەن ءتۇس، مۇنداعى مەدپۋنكتتىڭ مەدبيكەسىنەن، اۋرۋ-سىرقاۋ جوق پا ەكەن، سونى ءبىل. ەگەر شاماسى كەلسە، مىنا ماشينانى ارتىڭنان جىبەرەرمىن. ول تەرىس اينالىپ، قايتادان رۋلگە جارماستى. تىڭداپ تۇر ما، جوق پا، ونىمەن شارۋاسى جوق، قارا كەمپىر تۇقىرايىپ اپ ءالى سويلەپ وتىر.
- ە، شىراعىم، كەلە جاتىرمىز عوي، ايتەۋىر. اماندىق بولسا كورەرمىز. قايىرلى بولسىن. باقىتتى بولىڭدار...
شامعون ونىڭ ەندى قاشىپ شىقپايتىنىن بىلگەسىن ەسىكتى جايلاپ اشىپ، اسىقپاي ءتۇستى. اياعى جەرگە تيىسىمەن تەمەكى تۇتاتىپ، قۇشىرلانا سورىپ-سورىپ جىبەردى. جەدەل جاردەم ماشيناسى پىسقىرىپ-تۇشكىرىپ ورنىنان جىلجي بەرگەندە دە قارا كەمپىر تۇقىرايىپ اپ «قايىرلى بولسىن...»، «باقىتتى بولىڭدار» دەپ مىڭگىرلەپ بارا جاتتى. شامعوننىڭ جىلتيعان قارا كوزدەرى ويناقشىپ، جەل قاققان قوڭىرقاي جۇزىنە كۇلكى جۇگىردى. بۇل ساتتە سالدىر-گۇلدىر الىستاپ كەتكەن. تالاي جىلدان بەرى «تەپكى» كورىپ، تالاي-تالاي حيكايالاردى باسىنان كەشىرىپ، بۇگىندە ارسا-ارسا بوپ «كارتەيگەن» شاعىندا «كەمپىر» اتانعان اۋداندىق اۋرۋحانانىڭ گاز-51 جابىق ماشيناسى بەلى قايقاڭداپ اۋىل شەتىندە زىتىپ بارا جاتتى.
* * *
ءبىر كەزدە بۇل شاڭقايعان اپپاق، قارقاراداي اعاش ءۇي ەدى. قازىر شوگىپ، بالشىعى ساعال-ساعال بوپ تۇلەپ، جازعا سالىمعى باسى-كوزى كۇس باسقان كوتەرەم تورپاقتاي جۇدەپ قالىپتى. ءبىر كەزدە ونىڭ ماڭى كوك ورمان، سىڭىسقان قالىڭ تەرەك ەدى. وسى اۋىلدىڭ ورتاسىنداعى كوزگە تۇسەر جالعىز كوگال بولاتىن. قازىر توناپ اكەتكەندەي تىر جالاڭاش، ءار جەردە ساباۋداي-ساباۋداي كارى تەرەك، ولار دا كۇزەلگەن بايتالدىڭ قۇيرىعىنداي تۇپ-تۇقىل. ءبىر كەزدە بۇل ينتەرناتتىڭ قىزدار جاتاقحاناسى بولاتىن. ساباقتان كەيىن، كانيكۋل كەزدەرىندە ينتەرناتتىڭ بالالارى بالشىعىن باسىپ، اكپەن سىلاپ، ماڭايىنداعى ءار تالدىڭ، ءار شىبىقتىڭ ءتۇبىن شۇقىلاپ تىربانىپ جاتاتىن ەدىك. قازىر ول وسى «جۇلدىز» اۋىلىنداعى مەديسينانىڭ قارا شاڭىراعى، دارداي مەكەمە. كۇنىنە سان ادام كەلىپ، سان ادام كەتەدى، بەلى تالىپ، بىلەگى سىزداسا دا وسى ۇيدەن داۋا تابادى. ءبىراق جەتىم قالعان سياقتى. قۇرساۋى قاشقان كونە ەسىكتىڭ بەل تەمىرىن قازانداي قارا قۇلىپ قاپسىرا تىستەپ قارىسىپ قاپتى. ماڭدايشادا الاقانداي قاعاز جاپسىرۋلى تۇر.«مەن اۋدانعا، ءدارى-دارمەك اكەلۋگە كەتتىم. مەدپۋنكت ەرتەڭ ءوز جۇمىسىن ۋاقتىسىنان ءبىر ساعات بۇرىن باستايدى. ءبيبىنۇر».
- ءبيبىنۇر اپاي لەنين وردەنىن العان، - دەدى شامعون، مەدپۋنكتتىڭ جاداۋ سيقىن سونىمەن اقتاعىسى كەلگەندەي.
- الاتىن ءجونى بار عوي. شاشىن وسى شارۋانىڭ سوڭىندا ءجۇرىپ اعارتقان جوق پا. ول ۇندەگەن جوق. قارا قۇلىپقا سۇزە ءبىر قارادى دا، تەرىس اينالىپ كەتتى.
- وسى جۇلدىز اۋىل كەڭەسىنە ايتىپ ءسوز وتپەدى، - دەپ مىڭگىرلەدى. -بىردە كەلسەڭ وتىن-سۋى جوق. باسپانانىڭ سيقى مىناۋ، القام-سالقامى شىعىپ تۇرعانى، اگىمىز جوق دەي مە-اۋ، ايتەۋىر سىلتاۋدى تابا قويادى. سان ءوتىنىپ ءبىر قوزعالتا الماي-اق قويدىق. الگىندە قاپشەكەروۆتىڭ ءوزىن قالدىرۋ كەرەك ەكەن، ول ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعاتىن ەدى باستىقتاردىڭ.
- سەن شە؟
- ءاي، سول ادمينيستراتورلىق ونەرى ماعان قونباعان بولۋى كەرەك...
تال ءتۇس. تىم-تىرىس. كوشەنىڭ ورتاسىندا مايتوپىراقتى قۇيرىقتارىمەن ساباپ-ساباپ قويىپ ءۇش-ءتورت بۇزاۋ جاتىر. الدەقايدان ماڭىپ كەلە جاتقان بۇقا تايىنشا ادەيى ەرىنبەي بارىپ بىرەۋىن ءسۇزىپ تۇرعىزىپ جىبەردى. قالعاندارى دا ورىندارىنان توپىرلاي كوتەرىلىپ، ءبىر-ەكى كەرىلىپ الىستى تا، باقايلارى سىرتىلداپ قارسىداعى ەسىك-تەرەزەسى اڭىرايعان يەن ۇيگە بەتتەدى. بىرەۋ ەمەس، بەس-التى ءۇي. ءبارى دە قاڭىراپ تۇر، اينەك-كاسەكتەرىن قاعىپ اكەتكەن. تاپا-تال تۇستە اۋىلدىڭ ءدىن ورتاسىنان ەل كوشىپ كەتكەندەي. تاپا-تال تۇستەگى مىناۋ جۇدەۋ تىنىشتىقتىڭ ءوزى دە كوڭىل قۇلازىتقانداي. بۇل تىنىشتىقتى ءار جەردەگى قالاقاي تۇبىنەن قىت-قىتتاپ شىققان ءبىرلى-جارىم تاۋىقتار مەن اندا-ساندا شيىق ەتىپ اشىلىپ، سارت ەتە قالعان اۋىل ماگازينىنىڭ كوگىلدىر ەسىگىنەن باسقا ەشكىم بۇزىپ تا تۇرعان جوق. «گ» ارپىنە ۇقساس كورپۋستىڭ ماڭىنان دا ەشبىر قىبىر سەزىلمەيدى. بۇل مەكتەپ ءۇيى. ال مىناۋ قاڭىراپ جاتقاندارى ءبىر كەزدەگى ينتەرناتتىڭ جاتاقحانالارى، قويمالارى، اسحاناسى، تاعى-تاعىلار. بۇل مەكتەپ، بۇل ينتەرنات 1932 -جىلدان 1962 -جىلعا دەيىن كۇللى ءبىر اۋداننىڭ ءبىلىم ورداسى بولعان. قازىرگى كۇللى ءبىر اۋداننىڭ بار زيالىسى مەن ونەرلى، ەڭبەكقور ەر ازاماتتارى مەن قىزدارىنىڭ ۇشىپ شىققان ۇياسى، بۇگىندە بولدىم-تولدىم دەگەن كەيبىر جەتىم-جەسىرلەردىڭ قارا شاڭىراعى بولعان.
...پەش قۇلاپ قاپتى. كۇلگە اۋناپ قارىق بوپجاتقان قارا تاۋىق بىزدەن ۇركىپ ويبايىن ساپ قاشىپ شىقتى. باياعىدا بۇل ءبىزدىڭ مەكەنىمىز ەدى. باياعىدا بۇل پەشتىڭ تۇبىندە شامعون ەكەۋمىز جاتاتىنبىز. بۇل مەكەن، بۇل قارا پەش، اناۋ تاقتاي ەدەننىڭ الاقانداي جارىعى ءبىز سياقتى قارا دومالاق، بوقمۇرىنداردىڭ تالاي-تالايىن سوناۋ ءبىر سوعىستىڭ سۇراپىل جىلدارىندا ارقالاپ شىعىپ، اۋزىمىزدى اققا جەتكىزگەن، بۇگىنگى ءىلدالدا قوڭىلتاق تۇرمىسقا جەتەكتەپ كىرگىزىپ جىبەرگەن دە وسى شاڭىراق بولاتىن... ...ونىڭ باسىندا ءيت تەرىسىنەن تىگىلگەن جىرتىق شاجامايلى سارى قۇلاقشىنى، ۇستىندە اكەسى سيعباتتان قالعان ەسكى كۇپى، اياعىندا تابانىنا تەكەمەتتىڭ الا-قۇلا پۇشپاعىن جاپسىرا-جاپسىرا باسى قايقيىپ كەتكەن كەرىسكەدەي قارا پيماسى بارتىن. تەگى، بۇل دا اكەسىنەن قالسا كەرەك، ويتكەنى ءتۇن بالاسىندا تىسقا قاراي اياعىمىزعا ىلە جۇگىرگەندە، كوبىمىزدىڭ وكشەمىز تۇگىل باشپايىمىز ۇلتانىنا جەتپەي، كەڭىردەگىمىزدەن قونىشىنا اسىلىپ قالۋشى ەدىك. ءبارىمىز ورە تۇرا كەپ اسحاناعا جامىراي شاپقاندا، ۇيرەكتىڭ كەنجە شىققان بالاپانىنداي ەكى اياعىن قومداپ باسىپ، موينى قىلت-قىلت ەتىپ، شامعون قاپ قوياتىن ەڭ سوڭىندا. ونىڭ پيماسىنا كەم دەگەندە ءبىر پۇت كارتوپ، كۇپىسىنىڭ ەكى قولتىعىنا ەكى بولكە نان، جىرتىق سارى قۇلاقشىنعا ءبىر دورباداي تالقان سىيىپ كەتەتىن.
ول بىزدەن ەرەسەك. ول ءبىزدى اسىرايتىن. اۋەلگى پانا، اۋەلگى انا ينتەرنات، ونان كەيىن شامعوننىڭ الاقانىنا قارايمىز، كۇپىسىن، قۇلاقشىنىن، پيماسىن تىنتەمىز. قىستىڭ ساقىلداعان سارى ايازى ءبىزدى ىمىرت بولىسىمەن-اق توسەككە قۋىپ تىعادى. ول ءتۇننىڭ ءبىر الەتىنە دەيىن ءمولدىر قارا كوزدەرى جاۋدىراپ، پەش الدىندا وتىرادى دا قويادى. ىزعاردان ايىرىلىپ تۇسەتىندەي سىرت-سىرت شىتىناعان ورنەكتى تەرەزەگە، ەسىك الدىنان وتكەن الدەبىر بەيساۋاتتىڭ تىقىرىنا ەلەڭدەپ، ءوز كولەڭكەسىنەن ءوزى قۋىستانىپ، مازاسى قاشاتىن دا، بەرىك پە، جوق پا دەگەندەي ەسىكتىڭ ىلگەگىن قايتا-قايتا سيپالاي بەرەتىن. سونداعى قورقاتىنى قويما كىلتشىسى ارمەن. تىقىر ۇزاپ بارىپ تىنادى، دەمىمىزدى ىشىمىزگە تارتىپ ءبىز دە بۇلك ەتپەستەن الدەنەنى سارىلا كۇتەمىز. ول كوسەۋدى قولىنا الا ساپ، قولامتانى قوپارىپ-قوپارىپ جىبەرەدى دە، شالا كۇيىك كارتوپتاردى وتتان دومالاتا باستايدى. سوسىن اسىعىپ-ۇسىگىپ كۇلدى-كومەش كۇيىڭدە پيمانىڭ قونىشىنا سۇڭگىتىپ جاتقانى. ارمەن كىرە قالعان ساتتە اياق كيىمىن كەپتىرىپ وتىرعانداي-اق بەتى بۇلك ەتپەي جايباراقات قالا بەرەدى.
- كەتتى مە الگى؟..
- كەتتى.
- نەشەۋدەن بولدى؟
- تىس...ىس...س!
شامعون بىزگە كوسەۋدى كورسەتەدى. ونىڭ ۇلكەندىك جاساپ اندا-ساندا نۇقىپ الاتىن دا ادەتى بار-دى... ءبىز ءۇشىن الدەكىمدەردەن ءوزى دە ەپتەپ جۇدىرىق يىسكەپ قويۋشى ەدى. ەندى ءبىر ساتتە شامعوننىڭ كولىنداعى ۇشىنا شەگە قاعىلعان جىڭىشكە كوسەۋ ەدەننىڭ جىرتىعىنان پوگرەبكە سۇڭگىپ كەتەدى دە، كىرش ەتكىزىپ ءبىر كارتوپتى سۋىرىپ اپ شىعادى. بولمە ىشىندە جالپ-جالپ ەتكەن الا بۇلدىر ساعىم. قابىرعادا ءبىر ەڭكەيىپ، ءبىر توڭقايىپ قالباڭ-قالباڭ سەكىرگەن شامعوننىڭ ۇسقىنسىز كولەڭكەسى. قولامتاعا تومپ-تومپ لاقتىرىلعان شيكى كارتوپتىڭ دۇڭكىلى. پەش اۋزىندا باسى قايقيعان زىلدەي قارا پيما، وتتتىڭ سارى تابىنا ونىڭ دا جانى كىرگەندەي تابانىنان بۋى بۇرقىراپ، سۇلاپ ءتۇسىپ جاتادى. ءبارىنىڭ ورتاسىندا كولدەي كۇپىدەن موينى عانا قىلقيىپ، شاباققا قارماق سالعان ادامداي مىقشيىپ شامعون وتىرادى. پىستىك مۇرنىنىڭ ۇشى تەرشىگەن، شاۋشيگەن ەرىڭدەرى جىبىر-جىبىر ەتىپ بىردەمەلەردى ىشتەي ساناپ جاتادى. ۇيقى مەڭدەپ، كىرپىك ايقاسار الدىنداعى مەنىڭ كوز الدىمدا قالاتىن سوڭعى بۇلدىر-سالدىر ەلەستەر وسىنداي. ول تۇن ءىشىندە سيراعىمىزدان سۋىرىپ الادى:
- ءۇش-ۇشتەن! شىرىگەنى بولسا ايىرباس جوق! بۇدان سوڭ ۇرلەگەن، ىسىلداعان، پىسىلداعان كوپ دەمنىڭ شۋىلى عانا. شامعون اسحاناعا كەزەكشى بوپ بارعان كۇنى دە وسىنداي توي بولىپ تۇراتىن ءبىزدىڭ بولمەدە. ەگەر سارى قۇلاقشىندى باۋىن باسا بايلاپ كيىپ كەلسە، ونىڭ توبەسىندە كۇنباعىستىڭ مايىنا شىلانعان تالقاننىڭ بار ەكەنىن بىلە قوياتىن ەدىك. بىردە، تاڭەرتەڭگىلىكتە وسىنداي ولجالى قايتقان كۇنى ۇستىمىزگە ينتەرنات ديرەكتورى كەپ قاپ، ول قۇلاقشىنىن شەشپەگەن كۇيى ساباققا بارعانى دا ەسىمدە. قۇلاعىما جەل ءتيىپ اۋىرىپ تۇرعانى دەپ تاريح پانىندە ءبىر ساعات بويى بورىكپەن وتىرىپ شىققان. ءبىزدىڭ ءشىمىزدە ماتەماتيكاعا ەڭ جۇيرىك وقۋشى دا شامعون بولاتىن. وسى پاننەن ساباق بەرەتىن شالا ساۋاتتى وقىتۋشى جاقىپوۆ ەسەپ شىعارتىپ الۋ ءۇشىن ونى كۇن سايىن كەشكىلىك ۇيىنە جەتەلەپ كەتەتىن. سۋىق بولمەدە جۇقا كورپەنىڭ استىندا ءبۇرىسىپ جاتىپ، كەۋدەمە قاۋسىرا جامىلاتىن ونىڭ اۋىر كۇپىسىن، باسقاعا بىلدىرمەي الاقانىما قىستىرا قوياتىن سىنىق توقاشىن سارىلىپ ۇزاق كۇتەتىن ەدىم... ون جىلدىقتى بىتىرگەندەگى مەملەكەتتىك ەمتيحاندا شامعون ماتەماتيكادان ءتورت الدى. كوبىمىز بەس الدىق. ءبىراق ءبارىمىز سودان كوشىرگەن ەدىك. ول ءتورت قويدى دەپ ەشكىمگە رەنجىگەن جوق. ول وزىنە-ءوزى سەنەتىن. ءوزىنىڭ بىلەتىندىگىنە سەنەتىن. دەگەنمەن ماتەماتيك بولۋدى وعان جازباپتى. ونىڭ ەسەسىنە ءبىر اۋدانعا ايگىلى حيرۋرگ. كەزى كەلگەندە ەينشتەيننىڭ تەورياسى تۋرالى جۇرتپەن تالاسىپ تا قويادى...
...كەنەت دىڭگەك باسىنداعى رەپرودۋكگور ايعاي سالدى. «سويلەپ تۇرعان ماسكەۋ! گۋنونىڭ «فاۋست« وپەراسىنان ءبي مۋزىكاسىن بەرەمىز». نە كوشەسى، نە كوگالى جوق، كول بەتىندەگى قارشىعا تيىسكەن قاز-ۇيرەكتىڭ الا-قۇلا ۇيىرىندەي بىت-شىت بوپ ءار جەرگە شاشىراپ قونعان شاعىن اۋىلدىڭ ءۇستىن مۋزىكا شارلاپ كەتتى. ءتۇس الەتىندەگى مىناۋ تىمىرسىق تىنىشتىقتى
ءبىر ساتكە تولقىتىپ جىبەرگەندەي بولدى.
- «كەمپىر» شالدىعىپ قالعان-اۋ، تەگى. جاياۋ تارتپاساق بولماس، - دەپ شامعون ساعاتىنا قارادى. ءبىز جولعا بەتتەدىك...
* * *
نارىن وزەنى يرەلەڭدەي قاشىپ بارادى. تاستاق قارا جول جارىسا قۋىپ كەلەدى. كوك القاپ كوك تەڭىزدى كومكەرىپ بارىپ توقتاپتى. كوك القاپتا بۇلك-بۇلك جەلگەن كوپ «بەلارۋس» تراكتورلارى. كوك تەڭىزدى جاعالاي قونىپ جاتقان كوپ وتاۋلار. قۋراعان پىشەننىڭ جۇپار ءيىسى. قۋالاي ەسكەن سامالدىڭ سالقىن لەبى.
ارتىمىزدا يرەلەڭدەگەن تاستاق جول قالىپ بارادى. سول جولدىڭ تۇيىعىندا جەتىم اۋىل... جەتىم اۋىل... اڭعال-ساڭعال يەن ءۇي... راديو... گۋنو... «فاۋست...» شاعىن دا بولسا تاپ-تۇيناقتاي ەدى ءبىر كەزدە ول... «فاۋستى» تىڭداماسا دا، ءوز كلۋبى، ءوز «تەاترى»، كىتاپحاناسى، كەڭسەسى بار، اباي دەگەن ءوز اتى بار ۇجىمشار ەدى ءبىر كەزدە ول. ورتا مەكتەپ. ينتەرنات... ونىڭ وتىز جىلدىق تاريحى بار-تىن. اۋىل كوممۋنيستەرى مەن بەلسەندىلەرى - ءبىزدىڭ اتالارىمىز بەن اعالارىمىز ونىڭ اعاشىن وگىزبەن، بالشىعىن جاياۋ تاسىپ، لايىن اياقپەن باسىپ تۇرعىزعان. قىسى، جازى ايعاي-شۋى باسىلمايتىن بالا-شاعالى ۇلكەن ءبىر وشاقتىڭ كىندىگىندەي - حان بازاردىڭ ورتاسى ەدى بۇل اۋىل. سول وشاقتىڭ نان جەگىش قارا بورباي بالاسىنان اقىلشى اقساقالىنا دەيىن، قاتارداعى كولحوزشىلاردان ەل باسقارعان اكىمدەرىنە دەيىن وسى مەكەننىڭ ءار تۇتىنىنە، ءار تالىنا جاۋاپكەر بولاتىن.
...جەتىم اۋىل كوزدەن تاسا بولعانشا گۋنو ءبىزدى كوپ جەرگە دەيىن مۋزىكامەن شىعارىپ سالدى. ماسكەۋ...گۋنو...فاۋست... بۇل وڭىرگە گۋنو كەلگەلى قاشان... ونىڭ ەكى قولى قالتاسىندا. جاۋىرىنى شودىرايىپ، ەكى يىعىن ۇشاتىن قۇستاي كومداپ الىپتى. الدەبىر تاتار ءانىن باياۋ عانا ىسقىرىپ كەلەدى. شاۋشيگەن ەرىندەرى بۇلك-بۇلك ەتىپ، باياعىسىنداي كارتوپ ساناپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. بۇعاعى مەن ۇرتى ەتەيىپ، قارا سۇر بەتىنە ماي تەۋىپتى. ءبىراق قاسقا ماڭدايىنىڭ تەرىسى ءالى دە جۇپ-جۇقا، شەكە تامىرى بىلەۋ-بىلەۋ بوپ كورىنىپ تۇر. جۇمىرتقا سياقتى سوپاق باستىڭ ءدال توبەسى مەن جەلكەسىندە عانا سەركەنىڭ قىرقىلماي قالعان باۋىر جۇنىندەي سەلتيگەن مايدا قوڭىر شاش بىردە وڭ جاق، بىردە سول جاق قۇلاعىنا سەكىرىپ ءمىنىپ، سامالمەن ويناپ كەلەدى. ول مانادان بەرى اياعىمەن دومالاتىپ، قۋالاپ كەلە جاتقان كوك تاستى بار پارمەنىمەن تەۋىپ كەپ جىبەردى.
- ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىك قالماعان بۇلاردا! ەگىننىڭ گەكتارى مەن مالدىڭ سانىنان باسقا تۇك كەرەگى جوق سياقتى بۇلارعا!
- كىمدەر؟
- كەڭشار باسشىلارىن ايتام دا! - ول تاعى ءبىر تاستى تاۋىپ اپ، تاستاق جولمەن قۋالاي باستادى. اق جۇلىق بولعان قارا باتەڭكەسىنەن كوز ايىرماي كەلەدى. تاس جول جيەگىندەگى شاڭ باسقان قالىڭ ەرمەننىڭ ىشىنە قاشىپ كىرىپ كەتتى. - ءوزىڭ كوردىڭ عوي، باياعى قىرقىنشى جىلداردان كەيىن مۇندا بىردە-ءبىر قۇرىلىس سالىنعان جوق. بالا-شاعا، ۇلكەن-كىشى توپىرلاپ جينالىپ اپ، پەسا قويىپ، كونسەرت كورسەتىپ ابىگەر بوپ جاتاتىن ەسكى كلۋبىمىزدىڭ ءتۇرى اناۋ. از-كەم تىربانىپ، باسپانا تۇرعىزعان جەكە-جەكە جۇمىسشىلار بولماسا كەڭشار تاراپىنان قازىق شانشىلعان ەمەس. جالپى بولىمشە، بريگادا دەگەنگە مۇندا وگەي بالاشا قارايدى. ايتپەسە وسى جۇلدىزدىڭ حالقى جيىرما شاقتى جىلدىڭ ىشىندە وسپەسە كەمىدى دەيمىسىڭ. تاماق توق، كيىم ءبۇتىن، تۇرمىستان كەمتارلىق شەگەر ەشكىم جوق. سوندا دا جۇرتتىڭ ساناسى مەن تالابىن سوناۋ ءبىر باعزى زاماننىڭ بەزبەنىمەن ولشەيمىز. اۋىلكەڭەس دەگەننىڭ اتى عانا بار. ءولىم-ءجىتىمنىڭ، دۇنيەگە كەلگەندەردىڭ شىعىس-كىرىسىن تىركەگەننەن باسقا تىرلىگىن كورسەم بۇيىرماسىن. اقىرى ورتا مەكتەپ پەن ينتەرناتتان دا ايىرىلىپ قالدى.
- ينتەرناتتى نەگە جاۋىپ تاستاعان؟
- سونىڭ انىق سەبەبىنە مەنىڭ دە كوزىم جەتپەيدى. العاشىندا اۋدان ورتالىعىنان قاشىق ەكەن دەگەن اڭگىمە شىققان. سونان ايتەۋىر نارىمداعى ورىس ورتا مەكتەبىنىڭ جانىنان ينتەرنات ۇيىمداستىرىپ، جۇلدىز مەكتەبىن سەگىز جىلدىققا ءتۇسىرىپ ەدى، بۇل دا ونشا قولدى بوپ وتىرعان جوق. ەكى ورتادا وقىتۋشىلار مەن وقۋشىلارعا قيىندىق تۋدى. ورتالىقتا بار بولعانى 9- مەن 10- ەكى-اق سىنىپ. مۇندا وقىتۋشىلارعا ساعات جەتىسپەيدى، ال سەگىزىنشى سىنىپقا دەيىنگى وقۋشىلار جۇلدىز مەكتەبىنە تولىق تارتىلماي وتىر، ويتكەنى وندا ينتەرنات جوق، الىستان قاتىناۋ تاعى قيامەت. ەندى التى شاقىرىم جەردەگى جۇلدىز الىس بولعان دا، ون بەس شاقىرىمداعى كوكتەرەك جاقىن بوپتى. ينتەرناتتى سول اۋىلدان اشامىز دەيدى. وندا بازا دا جوق، ال جۇلدىزدا سان جىلدان بەرى تىرنەكتەپ تۇرعىزعان بازا، قۇرىلىس قيراپ، كوز الدىمىزدا قۇرىپ بارادى. وتقا جاقسا دا ؛بىر اجەتكە جارار-اۋ، ءبىراق قولداعى دۇنيەنى قيراتۋ قايبىر جەتىسكەندىك دەيسىڭ!..
كۇن كوزى ماناعىدان دا شاقىرايا تۇسكەن ءتارىزدى. تاۋ مەن تەڭىز ارالاسا دوڭگەلەك جازىقتا ساعىم شايقالىپ ءجۇر. تىرما، ءشوپ ۇيگىش، شاپتىرعىش ماشينالاردى تىركەپ العان كوپ «بەلارۋستەر» كوك القاپتى قاپتاپ كەتكەن بۇرگە سياقتى، اينالىم-اينالىمداردا كوزدەرى كۇنگە شاعىلىسا جالت-جۇلت ەتىپ، قالىڭ قاۋعا كىل قارا نوقاتتار سۇڭگىپ كەتىپ جوق بولادى، سۇڭگىپ كەتىپ شىعا كەلەدى. شامعون كوستيۋمىن شەشىپ قولىنا الدى. شىنىندا ەتەيىپ بارادى ەكەن، قارىنى بۇلتيىپ، جاياسى جالپايىڭقىراپ، مىقىن مەن جامباس سۇيەكتەرىنىڭ باسى تۇتاسىپ، جىگى بىلىنبەي جايىلىپ كەتىپتى. قارا جولدىڭ اۋىلعا قۇلار ەڭكۋىنەن شاڭ كورىندى.
- ءا، «كەمپىر» بەزەكتەپ ۇشىپ كەلەدى ەكەن. جاقسى بولدى-اۋ، ءبىتىرىپ تاستايتىن ءبىراز شارۋالارىم دا بار ەدى، - دەپ، ول كويلەگىنىڭ تەر سىڭگەن ءوڭىرىن جەلپىپ-جەلپىپ قويدى.
* * *
شاشىنا اق كىرگەن جۇقا ءوڭدى قارت انا، باسىن شاۋىپ تاستاعان الا ۇيرەكتىڭ ءجۇنىن بۇتارلاپ جۇلىپ جاتىر. كەيدە ەتى قاشقان تارامىس ساۋساقتارى جۋان قاۋىرسىنداردى ۋىستاپ سىپىرۋعا شاماسى جەتپەيدى دە، ءبىر-بىرلەپ تارتادى. ماڭداي شاشى سۇيىلىپ، ۇرتى سولىپ، ءاجىم تورلاعان قوڭىرقاي ءجۇزى توبارسىپ قالعان ەكەن. بۇرىنعىداي ەمەس، بەلى بۇگىلىپ، شوگىڭكىرەپ كەتىپتى.
- بالالارعا اس بولسىن دەپ ەدىم، ارام قاتقىردى الا جازداي جەمگە بوكتىرسەم دە، شىر جۇقپاپتى وزىنە. ارىق نەمەنىڭ ءجۇنى تۇسە قويۋشى ما ەدى جۋىق ماڭدا. قاپ، وتىم دا جانىپ كەتەتىن بولدى-اۋ! - دەپ، شالا جۇلىنعان ۇيرەكتى موينىنان قىلعىندىرا ۇستاپ شولانعا جۇگىرە جونەلدى ول. ەسىك الدىندا مىقشىڭداپ وتىن جارىپ جاتقان شامعون بالتاسىن تاستاي سالدى دا:
- ءاي، بەرى كەل! مەن ساعان بىردەڭە كورسەتەيىن، - دەپ قول بۇلعادى. ول دا جىقپىل-جىقپىلىنان ءتۇتىن بۋداقتاعان الاسا شولانعا اناسىنىڭ سوڭىنان قويىپ كەتتى. كوزدى جەگەن كوك ءتۇتىننىڭ ىشندە مەنى جەتەلەپ وتىرىپ ءتور جاق بۇرىشقا ەرتىپ كەلدى.
- مىنا ازاماتتى تانيمىسىڭ؟ - دەدى دە ىرسىڭ-ىرسىڭ ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. بۇرىشتا باسىندا قاقپىش بوپ كەۋىپ قالعان سارى ءيت قۇلاقشىنى، ۇستىندە جالبا-جۇلبا كۇپى، اياعىندا تالىستاي قارا پيماسى بار، دەلديىپ داۋ قاراقشى وتىر ەكەن. ءۇستى-باسىن ىس باسىپ كەتىپتى. قاسىندا ەسكى ەر-توقىم، قامىت-سايمان، وگىز اربانىڭ سىنعان قالدىعى جاتىر.
- بۇل ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ مۋزەيى، ۇيىمداستىرۋشىسى ءانيىم،
سۇراساڭ ءبارىن ايتىپ بەرەدى، - دەپ شامعون تاعى دا ىرجالاقتاپ كۇلىپ الدى. - نەمەنە، تاڭدانىپ تۇرمىسىڭ؟ تاڭداناتىن تۇگى دە جوق. انا جىلدارى وقۋدا جۇرگەندە كانيكۋلعا كەلسەم، ءانيىم وگورود ىشىنە قاراقشىعا كيگىزىپ قويىپتى. سول كۇيىنشە الىپ كەپ وسى بۇرىشقا سۇيەي سالىپ ەدىم، ءمىز باقپاي ءالى تۇر. ەرتەرەكتەگى اياز بيگە ۇقساپ مەن دە اندا-ساندا وسىنىڭ كەيپىنە ءبىر قاراپ، ءسال اسىپ-توگىلىپ، كۇپىرشىلىك ويلاپ بارا جاتسام «تاۋبەمدى» ەسىمە تۇسىرەم. جىرتىق كۇپى، جالبىر تىماقتىڭ ىشىندە وسكەنىمىز وتىرىك پە... شىنىندا ءدال وسى جىرتىق كۇپىنىڭ ىشىندە وستىك دەسەك بۇگىندە ەشكىم سەنبەگەن دە بولار ەدى. ءبىراق شىندىق. ءبىر قولىندا پىشاق، ءبىر قولىندا شىمشۋىرعا قىسقان ۇيرەك، وتتىڭ قىزىل جالىنىنا قاقتاپ قويىپ قارت انا قاننەن-قاپەرسىز بالاسىنا قاراپتى دا قالىپتى. ونىڭ سولعىن تارتقان جانارىندا مۇڭ دا، ىركىلگەن جاس تا بار ەدى.
- ءاني، بۇگىن ءبىر بىزگە ادەمىلەپ تۇرىپ مايعا تالقان شىلاپ بەرشى، - دەدى شامعون ىرگەدەگى سىرماقتىڭ ۇستىنە جايعاسىپ وتىرىپ جاتىپ.
- ويباي، مىنا بار بولعىر كۇيىپ كەتتى-اۋ، - دەپ شەشەي بىرىسىپ بارا جاتقان ۇيرەگىن وتتان تارتىپ الدى. - قۇلىنىم-اۋ، بۇ كۇندە تالقان بولا ما؟.. اق ناننىڭ زامانىندا تالقان قايدان كەلسىن... اناۋ قايىن توباتايدىڭ ىشىندە قۋىرعان شەكىلدەۋىك بار ەدى، تاماق پىسكەنشە سونى ەرمەك قىلا تۇرىڭدارشى. قىزىل شوق دامىلسىز بىج-بىج ەتەدى. ماي سورعالاپ تۇر. اربيعان كونە ساۋساقتاردىڭ كوبەسى مەن سالاسىنا مايلى كۇيە جۇعىپ قاپتى. مايلى كۇيە مە، كۇس پە؟.. بۇل قولدار كيىز تۇتقىشپەن تاي قازانعا ارپا دا، سۇلى دا قۋىرعان باتىرلاتىپ. ماعان انا قولىندا وتكەن ءبىر مەزگىلدىڭ كۇسى قاپ قويعانداي كورىندى... ۇجىمشار جۇمىسىنان ايىندا ءبىر رەت ءبىر كۇنگە بوسانىپ شىعىپ، بىزگە جاياۋ-جالپى قىرىق شاقىرىم جەردەن ۇشىپ جەتەتىن. ارقاسىندا ءبىر دوربا تالقان، قوينىندا ءبىر بولكە نان. ناندى ۇستارانىڭ جۇزىندەي جۇپ-جۇقا ەتىپ بارىمىزگە تەڭ بولەدى دە:
- جەڭدەر، بالالارىم، جەڭدەر! ناننان ءبىر تىستەپ، تالقاننان كوبىرەك اساڭدار. بىرىنە-ءبىرى سۇيەۋ بولادى، - دەۋشى ەدى. كاستريۋلدى وشاققا استى دا، وتتى كوسەپ-كوسەپ قويدى. سونسىن قولىمەن ءبۇيىرىن تايانا ورنىنان كوتەرىلىپ، اۋىر كۇرسىندى.
- ءاني، شەكىلدەۋىگىڭ جاساڭعىراپ كەتىپتى عوي، ءجوندى شاعىلماي جاتىر، دەپ شامعون ەرنىنە جينالىپ قالعان قابىقتى ىرشىتىپ جىبەردى دە، توباتايدان تاعى ءبىر ۋىسىن كەسىپ الىپ شىقتى.
- تەگى، وسىعان قۇمار ەدىڭدەر، سۇراپ جۇرە مە دەپ ساقتاعانىم دا. ايتپەسە ءوز باسىم اۋزى-باسىن قيساڭداتىپ پىستە شاققان ادامدى جەك كورەمىن.
- ءاني، مەن باستىققا ارىز بەردىم. بۇدان بىلاي شەكىلدەۋىك شاعىپ ۇنەمى قاسىڭىزدا وتىراتىن بولام.
- نە دەپ؟
- مىنا باس دارىگەرلىكتەن بوساتىڭدار دەدىم.
- سونىڭ ءجون! و نە بولعانداعىسى؟!
- ە، ماعان حيرۋرگتىگى دە جەتەدى.
- ءوزىڭ بىلەسىڭ دە، بالام، تۇقىمىندا تورەشىل بولعان پەندە جوق ەدى. سويتسەڭ ءسويت...
- ءاني-اۋ، مەن بولمايمىن دەپ ءجۇر دەيمىسىڭ، قولىمنان كەلمەي جاتىر دا. -شامعون جىمىڭ ەتىپ، ماعان كوز قىستى. ءاني وعان جاۋاپ قاتپاستان، وجاۋىن قولىنا ۇستادى دا، شولاننان شىعىپ كەتتى.
- جوق، قالجىڭ ەمەس، ءوتىنىشىمدى اپارىپ بەرىپ قويدىم،- دەدى ول اناسى شىعىپ كەتكەن سوڭ ماعان بۇرىلىپ. - وزىڭە ايتقام جوق پا، باستىقتىق، بايقاپ وتىرسام، مەنىڭ قولىم ەمەس ەكەن. ءجۇر، باققا بارايىق، ايتاتىن ءبىراز اڭگىمە بار. - ول كەتىپ بارا جاتىپ شەكىلدەۋىكتەن تاعى ءبىر كوسەپ الدى.
كولەڭكە ۇزارىپ قاپتى. كوشە-كوشەنىڭ شاڭى باسىلىپ، ماشينا ءجۇرىسى دە سايابىرلاعان. تەڭىز جاقتان سالقىن جەلەمىك ەسىپ تۇر. مانا ءتۇس الەتىندە كارتوپ ساباقتارىنىڭ جاپىراقتارى سالپايىپ قالعىپ كەتكەندەي ەدى، ەندى قۇلاقتارى ەدىرەيىپ-ەدىرەيىپ شىعا كەپتى. باقتىڭ ورتا شەنىندەگى ماقتىڭ ال قىزىل گۇلدەرىندە قارا قۇرىمداي قاپتاعان بال اراسى. ءبىز تال تۇبىندەگى ورىندىققا جايعاسا بەرگەندە «چي-چي-ريك»، «چيك-چيريك» دەپ جارىسا شىقىلىقتاپ سەكىرىپ جۇرگەن قوس تورعاي بىزگە ورىن بوساتقانداي اعاش باسىنان شاتىرعا بارىپ قوندى.
- ءجا، سونىمەن سەنىڭ ءوزىڭ دە جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشايىن دەگەن ەكەنسىڭ عوي؟
- جوق، اعايىن، قاشۋ ءبىر باسقا دا، ءوزىڭنىڭ لايىقتى ورنىڭدى تاۋىپ الۋ ءبىر باسقا. كەيبىرەۋلەر دارىگەرلىكتە تۇرعان نە قيىندىق بار، بىرەۋ اۋىرا قالسا ەمدەيدى، جازىلسا ارقادان قاعىپ قويا بەرەدى دەپ ويلايتىن شىعار. تىپتەن دە ولاي ەمەس. اسىرەسە اۋىلدىق جەردە. ءوزىڭ كورگەن جوقپىسىڭ، تۋ سوناۋ توعىزىنشى اۋىلعا ادەيىلەپ بارىپ كەل كەمپىر-سامپىرلاردى ويبايىن سالعىزىپ جەرقويمادان سۋىرىپ اپ كەلدىك. بۇل وڭىردە ءبىراز جىلدان بەرى كوز اۋرۋى بار ەدى. قازىر دارىگەر دەسە ات-تونىن الا قاشاتىن كارى-قۇرتاڭدار بولماسا مۇلدەم قۇرىپ ءبىتتى. ءۇش جەردەن تراحوموتوزدىق ديسپانسەر اشىلدى. بار كۇشتى سوعان سالىپ، ايتەۋىر ىندەتتى ءتۇرىپ شىقتىق. سوعان بىردەن-ءبىر ەڭبەك سىڭىرگەن ادام بولسا، ول نىعىمەت، تەك مەن ەمەس. ال شىنىندا مەن جاۋاپكەر بولۋىم كەرەك ەدى وعان. - شوشالادان پىس-پىس ەتكەن شالا داۋسى ەستىلدى. - ءاني، اۋ، ءاني، كاستريۋلىڭ تاسىپ بارادى. كاستريۋل!.. اۋىل مادەنيەتى جايلى، ادەت-عۇرىپ جايلى، مەديسينا تۋرالى گازەت-جۇرنالداردا ويتسەك قايتەدى، بۇيتسەك قايتەدى دەپ جازىپ جاتادى. ۇگىت-ناسيحات جاقسى-اۋ، ءبىراق بۇل شارۋا تەك ۇگىت-ناسيحاتپەن ەش ۋاقىتتا بىتپەيدى، ءىس كەرەك وعان. ءىس بولعاندا، ناعىز اكىمشىلىك ءىس، كەيدە ايعايلاپ، كەيدە الداپ، كەيدە ءماجبۇر ەت، كەرەك جەرىندە الدەكىمدەردى قورقىتۋ دا ءجون سياقتى. ال بۇل مەنىڭ قولىمنان كەلمەيدى. بىرەۋدىڭ ءوزى جاقسى، بىرەۋدىڭ كوزى جاقسى دەمەكشى، قارعا تامىرلى قازاق ەمەسپىز بە، كوڭىلشەكتىك قۇرتادى. كەيدە كوپتى، ونىڭ ادەت-عۇرپىن كىنالايمىز، ويباي مىناۋ ەسكىنىڭ قالدىعى، اناۋ ەسكىنىڭ كوزى دەپ سوگىپ جاتامىز. مەنىڭشە، داستۇردە، ادەت-عۇرىپتا تۇرعان ەشتەڭە جوق، ونى قورلاۋعا دا بولمايدى. كەيبىر باسشىلاردىڭ توبەسىنە تۇيە ويناقتاسا دا مىڭق ەتپەيدى. استىنا ماشينا ءمىنىپ، ءيا بولماسا قولىنا قامشى ۇستاعانىنا بوركى قارا قازانداي. ال يەگىنىڭ استىندا دۇنيە ورتەنىپ جاتسا دا ەڭكەيۋ جوق، اسپانعا قارايدى. كەم-كەتىكدەگەننىڭ، جابىلىق دەگەنىڭ اۋەلى اكىمشىلىك تاراپىنان تۇزەلۋى ءتيىس قوي. ەڭ الدىمەن سولاردى ەڭكەيتۋ، جەر باستىرۋ كەرەك. ەتتى ولاي جەمە، بىلاي جەمە، اراقتى ولاي ىشپە، بىلاي ءىش، قولىڭا شانىشقى ۇستا دا، تىرناعىڭدى تازالاپ ءجۇر دەگەن، ەكى جەردە ەكى دەگەن سياقتى «ءدانىشپاندىق» ۋاعىزبەن جۇرتتى اناسىنان قايتا تۋعىزا المايمىز. كەرەك دەسەڭ مادەنيەتتىڭ ءوزى قاراپايىم شارۋادان باستالادى. وسى كەڭشاردىڭ مىناۋ كوكتەرەك بولىمشەسىڭدە ولەكسە لاقتىرىلعان قازان شۇڭقىر ەكى ايداي كومىلمەي ساسىپ جاتتى. ءبىر كۇنى استىق قويماسىنا بارسام جۇمىسشىلار دارىلەگەن تۇقىمدى گازعا قارسى قۇرالسىز، ارنايى كيىمسىز ۇشىرىپ، تازالاپ ءجۇر. ءبىر ەسكەرتتىم، ەكى ەسكەرتتىم. ءبارى تانىس ادامدار، اكىرەندەۋگە ءداتىڭ جەتپەيدى. شىراعىم، ءبارى دە بولادى عوي دەپ شىعارىپ سالادى. سول شىراعىم-اي دەپ ءجۇرىپ-اق كۇندى ايعا، ايدى جىلعا قوسادى. ايتەۋىر ءساتى ءتۇسىپ نىعىمەتتىڭ كوزىنە شالىنىپ قالعان ەكەن، كوكەسىن تانىتىپ، ديرەكتورىنان باستاپ مەڭگەرۋشىسىنە دەيىن ەكى اياقتارىن ءبىر ەتىككە تىعىپ زىر قاقتىردى. ال مەنىڭ قولىمنان ول ىلعي كەلە بەرمەيدى، - دەپ شامعون قولىنداعى شىلىمىنىڭ ساباعىن سۇق ساۋساعىمەن سىرت-سىرت قاعىپ قويدى. چيك-چيريك، چيك-چيريك. ەكى تورعاي تاعى دا تال باسىنا قايتىپ كەپتى. جاپىراق اراسىنان قىلت-قىلت ەتىپ قۇيرىقتارى كورىنىپ قالادى.
- جۇرتقا اقىل ايتۋ، شارۋا باسقارۋ ينتەرناتتىڭ كارتوبىن ۇرلاۋ نەمەسە كورپەگە ورانىپ اپ تريگونومەتريانىڭ ەسەبىن شىعارۋمەن پارا-پار ەمەس كورىنەدى. ماعان ءبىر اداممەن ءتىل تاۋىپ سويلەسكەنشە، ءبىر ادامعا وپەراسيا جاساپ بىرەر ساعات سۇمەكتەپ تەرلەپ شىققاننىڭ ءوزى وڭاي. تەگى، قانداۋىردان باسقا ەشتەڭەنىڭ كەرەگى دە جوق شىعار ماعان... - ول تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىن ارىققا لاقتىرىپ جىبەردى دە، ءۇنسىز قالدى. سۋ ۇستىندە قالقاقتاپ بارا جاتقان تۇقىلدى كوزىمەن شىعارىپ ساپ وتىر.
- سوندا نە ىستەمەكسىڭ؟ ءوزىڭ كوتەرە الماعان جۇكتى باسقا بىرەۋگە ارقالاتا سالماقپىسىڭ؟
ول باسىن كىلت كوتەرىپ الدى.
- جو-و، مەن پايدالى جاعىن كوزدەپ وتىرمىن دا. باس پايدامدى ەمەس، قايتسەم پايدالى بولام دەگەن نيەت قوي... اۋدان بولسا ۇلكەن، كىشكەنتاي ءبىر شارۋانىڭ رەتىمەن ارالاپ شىعا كەتسەڭ، قايتىپ ورالعانشا مۇندا تالاي-تالاي پىشاق كۇتكەن سىرقاتتار وشارىلىپ قالادى. حيرۋرگ از، ونىڭ ۇستىنە ەل قانداي، تۇيەنىڭ تانىعانى جاپىراق دەگەندەي، شامعون بولماسا وپەراسيا ۇستەلىنە جاتپايمىز دەپ قىرسىقتى شىعاراتىن كورىنەدى. ليتۆين دەگەن ءبىر حيرۋرگىمىز بار ەدى، ول دا بەرەكەسىزدەۋ جىگىت بوپ تۇر، الباستى اراققۇمار، اۋرۋحانانىڭ اعا مەدبيكەسىن توڭىرەكتەپ، الداپ-سۋلاپ سپيرتىن ىشكەننەن باسقاعا ونەرى شامالى. نىعىمەت تالاي رەت قىزمەتتەن قۋىپ جىبەرگەندە، مەن كوڭىلشەكتەنىپ قايتا الىپ ەم. ەسىرىك نەمە وسىدان ءبىراز كۇن بۇرىن قىزىپ اپ، جەدەل جاردەم ماشيناسىنا وتىرعان دا، كورشى اۋىلعا جۇمىسسىز-دايىمسىز تايىپ تۇرعان. ورتا جولدا وماقاسا قۇلاپتى. جالعىز بولسا ءبىر ءجون، ءبىر مۇعالىمنىڭ كۇللى وتباسىن وپات قىلا جازدادى، قازىر ەكەۋ-ۇشەۋى اۋرۋحانادا جاتىر. ماشينا بولسا دا قيرادى عوي، اڭگىمە وندا ەمەس. قىزمەتكە العان مەن، اراقتى ىشكەن ول. ال مەن ءۇشىن دە، ول ءۇشىن دە جاۋاپ بەرگەن نىعىمەت، ول بايعۇس ءدال سول كۇنى مال وتارلارىن ارالاپ كەتكەن ەدى. ليتۆين دە سونىڭ جوعىن پايدالانسا كەرەك. قىلمىستى ىستەيتىن ءبىز، شىرىلدايتىن باسقا بىرەۋ. ال وسىنى دا ادىلەت دەيمىسىڭ. ونىمەن تىنباي، نىعىمەت ماشينانىڭ كۇللى جوندەلۋىن ليتۆيننىڭ مويىنا قويعاندا، وبال بولدى-اۋ سورلىعا دەپ، كوڭىلشەك باسىم تاعى دا ارا ءتۇسىپ جۇرگەنىمدى قايتەرسىڭ... جوق، اعايىن، ايتتىم عوي، ماعان اكىمدىك ونەرى قونباعان...
- بالالار-اۋ، بالالار! اس پىسىپ قالدى. اشارعا كەلمەيسىڭدەر مە؟! - دەپ ءانيدىڭ داۋسى ەستىلدى ءۇي جاقتان. وسى ساتتە گۇر ەتىپ جەدەل جاردەمنىڭ سارعىش فۋرگونى دا ەسىك الدىنا كەپ توقتاي قالدى.
- شامعون اعا ۇيدە مە؟ - دەپ جۇرگىزۋشى ۆولوديا شيمالين، تىكتەۋ سويلەيتىن، شاعىر كوز، ارىق سارى جىگىت قاقپانى اشار-اشپاستان ايقايلاي كىردى.
- تاعى نە بوپ قالدى؟ -شامعون ورنىنان قوبالجي تۇردى دا، شىعار اۋىزعا بەتتەدى.
- شال قينالىپ جاتىر. ءسىزدى شاقىرىپ جاتىر.
ۆولوديا وسىنى عانا ايتتى دا، قايتادان تىسقا شىعىپ كەتتى.
- ءا، نۇرعالي شال عوي، - دەپ شامعون كوستيۋمىنىڭ ءوڭىرىن تۇيمەلەنە باستادى. - سەن بىلەتىن شىعارسىڭ، باياعىدا «ۇشتوبەنىڭ» نۇرعاليەۆ دەگەن ءبىر قارا بالاسى وقىپ ەدى عوي بىزبەن، سونىڭ اكەسى. الدەقاشان وپەراسيا جاساپ تاستايتىن ادام ەدى، سىرقاتى قۋىقتا، وبلىستان الدەبىر بىلگىشتەر كەپ قاتەرلى ىسىك دەپ دياگنوز قويىپ كەتتى. مەنىڭ دياگنوزىم باسقالاۋ. اتتىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم، تەگى، مەنىكى دۇرىس بولاتىن شىعار. قوي، مەن كەتەيىن، الگى نىعىمەتتى دە شاقىرتۋ كەرەك شىعار...
سارعىش فۋرگون تاعى دا گۇر ەتتى دە، شاڭدى بۇرق ەتكىزىپ كوزدەن عايىپ بولدى. قارت انانىڭ ءبىر قولىندا وجاۋى، ءبىر قولىندا ورامال، باسپالداق ۇستىندە مەلشيىپ تۇرىپ قاپتى. جۇزىندە الدە مۇڭ، الدە قوبالجۋ، ءاجىمى كوبەيىپ، قاباعى سالبىراپ، كوزى ىشىنە تارتىپ كەتىپتى.
- وي، اللا-اۋ، جولىن جەڭىل قىلا كور قۇلىنىمنىڭ، -دەپ كۇرسىنىپ جىبەردى.
* * *
كوز بايلانىسىمەن-اق اۋىل جۇلدىزدارى اسپانعا سەكىرىپ-سەكىرىپ شىعا كەلدى. اسحانا قاسىنداعى الماتىدان سوڭعى جاڭالىقتاردى جەتكىزىپ جاتقان باعان باسىنا ىلىنگەن راديودان باسقا تۇنجىراي كەلگەن تىنىشتىقتى تۇرتە قوياتىن ءتىپتى جەل دە جوق سياقتى. ونىڭ ءوزى دە كەيدە بىرىلداپ، بىرەسە قىرىلداپ، قايتا-قايتا تۇتىعىپ، شالا ۇيقى اۋديتورياعا ءدارىس وقىعان شەشەندەي ىڭعايسىزدانىپ قورعانشاقتاي بەرەدى. كۇللى تىرشىلىك ءبىر ساتتە، ءبىر مەزگىلدە قالعىپ كوبەلەكتەر، بىجىناعان ۇساق شىركەيلەر ۇشىپ ءجۇر. اۋلا ىشىندەگى ءبىر شوق قاراقات بۇتاسىنىڭ تۇبىنەن الدەبىر ۇيقىسى قاشقان جالعىز شەگىرتكە «شىرر، شىرر» دەيدى دە توقتايدى، «شىرر،شىرر» دەيدى دە توقتايدى. ەكى-ءۇش ادام تابانداتقان ءبىر جارىم ساعات وتىردىق. تابانداتقان ءبىر جارىم ساعات بويى اۋرۋحانانىڭ اباجاداي ۇلكەن ەسىگى نە اشىلماي، نە جابىلماي مەلشيىپ تۇردى دا الدى. وپەراسيا بولمەسىنىڭ بىزگە قاراعان جالعىز تەرەزەسى دە ءمىز باقپاي باجىرايىپ قاپتى. باسىنا شىلاۋىش بايلاعان كورتامىر ادام:
- وي، كۇنىم-اي، نە بولار ەكەن؟ - دەپ قايتا-قايتا ۋهىلەي بەردى. تەگى، شالدىڭ جاقىن ءبىر جاماعاتى بولسا كەرەك. قاسىنداعى قارتتىڭ ەكى كوزى تەرەزەدە، كەمپىردىڭ بەتىنە قاراماستان ساقالىن سالالاپ سيپاپ-سيپاپ قويىپ، باسۋ ايتقان بولادى.
- ە، قورقاتىن تۇگى دە جوق، اناۋ-مىناۋ ەمەس، ءوزىمىزدىڭ شامعون عوي، الگى مىقتى حيرورگىڭنىڭ ءوزى، - دەپ قويادى.
- سو بالا تاتار دەدى مە وسى؟..
- ءاي، جوقتى ساندالماشى، قايداعى تاتار؟!
- جوق، انشەيىن، تەگىن ايتام دا.
- تاتار ما، ورىس پا، قازاق پا، وندا تۇرعان نە بار. ءتۇسى يگىدەن تۇڭىلمە دەگەن، ادامشىلىعىن ايتساڭشى بارىنەن... ىشتەن ىبىر-دىبىر ەستىلدى دە، ەسىك اشىلدى. ەكى قاريا ورىندارىنان كوتەرىلىپ بارىپ قايتا وتىردى. نىعىمەت ەكەن. شامعوننىڭ ءوزى بولماعان سوڭ ونشا ەلەي قويمادى بىلەم، ونىڭ ۇستىنە تانىستىعى دا جوق بولسا كەرەك.
- ءيا، قالاي؟ - دەدىم مەن.
- وي، بۇ قۋ تاتار پالە عوي، قولمەن قويعانداي تۇپ-تۋرا ءوز دياگنوزىنىڭ ۇستىنەن شىقتى. جاقسى اياقتالدى ءبارى دە، - دەدى ول. داۋىسىندا قۋانىشتىڭ، ريزالىقتىڭ بەلگىسى بار. ەكى قاريا تالاسا-تارماسا ىشكە ۇمتىلدى. ورديناتۋرانىڭ تەرەزەسىنەن شامعون كورىندى. اۋزىندا بۋداقتاعان تەمەكىسى، پىستە مۇرىنى كوك ءسۇزىپ، الدەنەگە قادالعان كۇيى قاننەن-قاپەرسىز وتىر. باياعى سول سەركەنىڭ قىرقىلماي قالعان باۋىر ءجۇنى سەكىلدى سەلتيگەن مايدا قوڭىر شاشى، جالتىراعان قاسقا ماڭداي، جاۋىرىنى شودىرايىپ،ۇستەلگە كەۋدەسىن تىرەي ەتپەتتەپ جاتىپ اپتى. ول ءبىزدى كوردى دە ىرجالاقتاپ كۇلدى. باياعى كۇلكىسى. سوسىن تەرەزەنىڭ جەلدەتكىشىن اشتى دا:
- ءاي، قۋ كەتىك، ماناعى ۇيرەكتەن ماعان ەشتەڭە قالدىردىڭ با؟ قارىن شۇرىلداپ بارادى، - دەپ ايعاي سالدى. شىنىندا ول بۇگىن شەكىلدەۋىكتەن باسقا ءنار تاتقان جوق. «باياعى كۇلدى-كومەش كارتوپ، ارپانىڭ قۇرعاق تالقانى بولسا ءدال قازىر تالعاماي كۇيسەر ەدىڭ-اۋ، كوزەلىم»، - دەپ ويلادىم ىشىمنەن.
- ءجا، ەندى قايتالىق، - دەدى نىعىمەت. - ول تاڭ اتقانشا وسىندا، كۇزەتتە بولادى.
- نەگە، كەزەكشى دارىگەر جوق پا ەدى؟
- بار عوي، ءبىراق مۇنىڭ ادەتى سول. وپەراسيا كۇنى ورديناتۋرانىڭ توسەگىن بوساتپايدى بۇل.
.سامساپ كەتكەن كوپ باعان. كوپ باعاندا كوپ جۇلدىزدار، كوپ جۇلدىزدارىمەن تىلدەسكەندەي جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. «الماتىدان سويلەپ تۇرمىز. «ۋاقىت جانە ادام« دەگەن وچەرك تىڭداڭىزدار». راديو عوي. ءبىر ساتكە ادام ويىن، كوڭىلىندەگىسىن لەزدە قاعىپ الا قوياتىندارىن-اي وسىلاردىڭ. ءبىراق وچەركگى نازار اۋدارىپ تىڭداي قويعانىم جوق. ويتكەنى سول ادامنىڭ ۋاقىت ەمەس، ءبىر ساتتىك قانا تولعانىسىن، تىرشىلىگىن كوز الدىما ەلەستەتىپ كەلەمىن. نىعىمەت ءۇنسىز، تىڭداپ كەلە مە، الدە ەرتەڭگى كۇننىڭ قاراكەتىن ويلاپ كەلە مە، كىم ءبىلسىن...
