كۇمىس قانات
ءشوبى بويشاڭ، سوياۋ- سوياۋ، ءيت تۇمسىعى وتپەيدى دەيتىننىڭ ءوزى. قۇدىقتى ورتاعا الا، ءبىر- بىرىنەن الشاقتاۋ ورنالاسقان ەكى قورا؛ ەكەۋى دە جىڭعىل مەن شەڭگەلدەن ورگەن، كونە، قارايىپ كەتكەن، قورا سايىن كيىز ءۇي؛ ەكەۋى دە بەس قانات، قوڭىر. اكەلى- بالالى تاناباي - تۇراردىڭ وتارلارى بۇل. اينالا توڭىرەكتە ەل جوق. جىم- جىرت جاتقان اۋىل. كوكتەم نىشانى ءالى بىلىنەر ەمەس. اپتا بويى اسپان اشىلمادى. سۇر بۇلت بيىكتە تۇتاسىپ تۇرىپ العان. جىلجىمايدى. كوك شاڭىراعىن كوك قاڭىلتىرمەن قاپتاپ تاستاعان دەسە بولعانداي. جال- جال قۇمنىڭ ار جاعىنان اۋىق- اۋىق ىرتىك- ىرتىك قارا بۇلت شىعا كەلەدى دە، قازانساي ۇستىنەن جوسىلىپ وتەدى. قاڭىلتىر شاڭىراقتان كوپ تومەن، ءپاس وتەدى. وسىندايدا ءبىر بولار- بولماس جاڭبىر ءيىسى كەلگەندەي- اق بولسا دا، ارتىنشا وڭمەننەن وتكەن ىزعىرىق جەل ىشقىنا سوعىپ، بەرەكەڭدى قاشىرادى. كوكەك ەمەس، جەلتوقسان دەرسىڭ، تۇگە!
تۇنىمەن ەكى قورا اراسىندا سارسىلىپ، مەزگىل- مەزگىل مىلتىق اتىپ، سەس ءبىلدىرىپ ايعايلاپ، مايلى اياق، قۇتتى اياق، سىرتتان، الىپسوقتاردىڭ اتىن اتاپ، ايتاقتاپ دامىل تاپپاعان تۇرار تاڭ انىق اتقان شاقتا عانا جاستىققا باس قويعان. ماي سالىپ، نان تۋراپ ازىرلەپ وتىرعان ىستىق ءسۇتتى ۇرتتاي العان دا جوق. قيسايا بەرە قور ەتتى. جاۋهاز: «شارشاپسىڭ- اۋ، بايعۇس- اي!» دەگەندەي ەرىنىڭ ۇيقىلى قارا جىلتىر جۇزىنە ءبىراز قاراپ تۇردى دا، ۇستىنە قالڭنداپ قوس كورپە جاۋىپ، اياق- باسىن قىمتاپ، وشاق استىنداعى وتتى سۋ سەۋىپ ءسوندىرىپ، جاڭا ءازىر جۋىپ قويعان كىر- قولاڭىن قۇشاقتاي دالاعا شىقتى.
جەل قاتايا تۇسكەن. قورا- قوپسى، قۋ جىڭعىل، قۋ شەڭگەل ءبارى ءۇن قوسىپ ۋىلدەپ جىلاپ تۇر. كەلىنشەك ەسىك الدىنداعى ەڭسەلى ەكى دىڭگەككە تارتىلعان جىڭىشكە ماقتا جىپكە اپپاق لىپالارىن جايىپ شىقتى. ءۇي تۇندىگىن بەكەم جاۋىپ، تۋىرلىعىن قاتتى تارتىپ، شاندىپ تاستاپ، ەسىكتى دە مۇقيات تۇمشالاپ، ۇلكەن ۇيگە بەت الدى. جىلى كيىنگەن: ءتۇبىت ورامال، توزىق كۇپايكە، قويۋ قىزعىلت شولاقتاۋ يۋبكە، تولىقشا كەلگەن ادەمى بالتىرىنا تارلاۋ، قىسقا قونىشتى قىزىل ەتىك. بىردە باياۋ، بىردە ەكپىندى سۋىق جەلدىڭ وتىنە بەتىن بەرىپ اسىقپاي كەتىپ بارادى. ەكى قولى قالتاسىندا. قوي قورانىڭ بۇرىشىنان ءوربيتىن جالعىز اياق جول قۇدىق ءۇستىن باسىپ ءوتىپ، ۇلكەن ۇيگە اپارادى. قۇدىق باسىندا قاتار جاتقان ەكى اعاش استاۋ بارتىن. جاباعىسى ۇرپيگەن، قىسقا سيراق، قىسقا مويش، جاتاعان ات تانابايتورى مەن ءوزى قالاقتاي، مىنەز- ءجۇرىسى شاپشاڭ توردونەن استاۋدى يىسكەلەپ، اينالشىقتاپ ءجۇر ەكەن. جاۋهاز ولارعا سۋ تارتىپ بەردى. ەكى ات كوڭىلىمىزدى تاپتىڭ، راقمەت دەگەندەي باستارىن شۇلعىپ ءبىراز تۇردى دا، قالىڭ جىڭعىلدى بەتتەپ، ۇزاپ كەتتى. ۇلكەن ۇيدەن ارىراق، قۇم جيەگىندە باقىراۋىق شال ەسىمدى كارى قارا بۋرا مەن اققىز، سارى قىز، نجىقبيكە دەيتىن ءۇش ىنگەن جايىلىپ ءجۇر. «جارىقتىقتار، سۋعا كەلمەگەلى تالاي بولىپ ەدى. ايداپ كەلىپ سۋارسا دا بولار ما» دەپ ويلاپ قويدى كەلىنشەك.
تاناباي قارت - ءىرى قازاق. وتىرعاندا شوككەن نار ءتارىزدى. قوڭقاق مۇرىن. قالىڭ قاباق. ۇلكەن كوزدەرىنىڭ نۇرى تايماعان. تىك قارايدى. باسىندا تەر سىڭگەن قارا تاقيا. ۇستىندە قارا شيبارقىت بەشپەت- شالبار. جاعاسىز اق كويلەگىنىڭ ومىراۋى اشىق. اياعىندا ءجۇن شۇلىق. مالداس قۇرىنىپ، نىق جايعاسقان. سكيف ساقالىن ەكى قولىمەن كەزەك- كەزەك سالالاپ وتىراتىن ادەتى. الدىندا داستارقان. ون شاقتى ءتىلىم نان، ون شاقتى شاقپاق قانت جاتىر. ماي، قۇرت جانە بار.
قىزتۋماس كەمپىر كىپ- كىشكەنتاي. شىپ- شيراق. تىلگە دە، ىسكە دە جىلدام. قۋشىق بەت، شەگىر كوز. ناقىشتى كيمەشەك، كۇمىس تۇيمەلى، كۇمىس تيىندى قارا بارقىت قامزول، كىر كوتەرىمدى قالىڭ بومازيدان سالپەتەك كويلەك، جىلتىر قارا ءماسى كيىپ جۇرەدى. ءبىر ءسات تىنىش وتىرا المايدى. ادەتى.
ءۇي ورتاسىنداعى ءۇش اياق وشاقتا قارا شاينەك اسۋلى. وتىندارى سەكسەۋىل مەن قۋ جىڭعىل. قارا شاينەكتى جالىن جالايدى. ەنەسىنە جامىراعان قىزىل بۇزاۋداي دەسە كەلىسەر. ءۇي جىلى، كيىزى ءبۇتىن. ءىش جاعىنان كەرەگەگە اينالا- تۇتاس الاشا ۇستالعان. تابانعا شي توسەلگەن، ۇستەمەلەتىپ قامىس بويرا توسەلگەن. ويۋلى قالىڭ كيىز. كورپە. تۇندىكتىڭ ءبىر شەتى اشىق بولسا دا ءتۇتىن مەن ىس ءيىسى كەتپەيدى.
جاۋهاز ەسىك الدىندا تۇرىپ، ەكى قولىن كەزەك ايقاستىرىپ، ءسال ءيىلىپ سالەم بەردى. ءاردايىمعى ادەتى. «عۇمىرلى بول، شىراعىم!» دەپ كۇبىر ەتتى قارت. كەمپىر وشاققا تاياۋ پاكەنە ورىندىقتا وتىرىپ، وتقا قوزعاۋ سالىپ قويادى. كەلىنشەك كۇپايكەسىن شەشىپ، كەرەگە باسىنا ءىلدى دە، اق كوفتالى، اق ورامالدى قالپى، ەنەسىنىڭ قولىنان كوسەۋىن الىپ، شوقتى ءتۇرتىپ- ءتۇرتىپ قالدى. ىسكە ەندى مەن كىرىستىم دەگەن بەلگى، نيەتى سياقتى بۇل.
ۇيىقتادى ما؟ - دەيدى قىزتۋماس سىبىرلاي سۇراپ. جاۋهاز باسىن يزەيدى.
اسپان جارىقتىق تۇنىمەن ۇلىدى دا تۇردى عوي، تۇگە! - دەيدى كەمپىر تاعى دا.
ەندىگى جەردە ەشقايسىسى ۇندەمەيدى. كەلىن شايعا ىدىس ازىرلەيدى. ەنەسى داستارقانعا تاعى بىردەڭەلەر قويىپ، مولايتادى. ءارى- بەرىدەن سوڭ اتالى- ەنەلى - كەلىنى بولىپ، اسىقپاي- ساسپاي، ءسۇت قاتقان قويۋ شايدى سوراپتاي ءىشىپ، قاس- قاباقپەن ءتۇسىنىسىپ، ۇزاق وتىرىسادى. سوڭعى پيالاسىن توڭكەرىپ، ءبىراز دەمىن الادى دا، قارت ورنىنان تۇرادى. كەلىنى دە جالما- جان ۇشىپ تۇرىپ، ءيىلىپ تاعزىم بىلدىرەدى، جول بەرەدى. قارتتىڭ بويى سۇڭعاق. ءتىپ- تىك. ساپتاماسىن كيىپ، سارى تونىنىڭ بەلىن كۇمىس كىسەمەن مىقتاپ تارتىپ، تۇلكى تىماعىنىڭ قوس قۇلاعىن تۇرە بايلاپ، دالاعا بەتتەيدى. ەنەلى- كەلىندى ەكەۋ داستارقان جيناستىرىپ، ىدىس- اياقتى جۋعان سوڭ، مال قامىنا بۇلار دا كىرىسەدى.
بۇل ماڭاي ىق. ايتسە دە قۇم- جالدىڭ وركەش- وركەشىنىڭ اراسىنان اندا- ساندا ۇيتقي سوعىپ وتەتىن سۋىق جەل بار. بەلدىڭ استىندا قۇدىرەتتى بىرەۋلەر وتىرىپ الىپ، كوپ ءجۇندى ءتۇتىپ- ءتۇتىپ، ادەيى، جەلگە ۇشىرىپ وتىرعانداي: قازانساي ۇستىنەن تومەندەي زىمىراپ، جىرتىلىپ- ايرىلىپ ءوتىپ جاتقان سۋىق بۇلتتىڭ سيقى سولاي.
قارت تانابايتورىسىن ەرتتەپ ءمىنىپ، قۇم جوندى اسىپ، قوي جايىپ كەتتى. جاۋهاز دا ءوز وتارىن ءبىر مەزگىل ورگىزىپ الماق. ءبىراق الىسقا ۇزاماس. مال ءۇي ماڭايىندا ءجۇر.
سوڭعى بەس- التى كۇن ىشىندە اكەلى- بالالى بۇل اۋىل مازاسىز. جەگىدەي جەگەن ءبىر وي، قاۋىپ بار. ول جايلى ەشكىم ءتىس جارمايدى. ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. انە- مىنە دەگەنشە قوي قوزداي باستار. كوپ بولسا ءۇش- ءتورت كۇن قالعان شىعار- اۋ. كۇننىڭ كوزى مىناۋ. كۇندىز- ءتۇنى قاتەر. جىلى قوراعا جەتىپ الۋ كەرەك. بريعات قونىسباي كەلىپ قالار. «كوش» دەر شاق جاقىن. جەر قارادا كودەلىدەگى جىلى قوراعا جەتىپ الماسا بولماس. كوكتەم عوي، كۇن جاۋماي تۇرمايدى. قار جاۋار، جاڭبىر جاۋار. تەز كوشۋ شارت. جىلى قوراعا جەتىپ الۋ شارت. ايتپەسە ءتول قىرىلادى.
ساي- سايدى قۋالاپ جايىلىپ جۇرگەن كوپ قويعا قۇمتوبەنىڭ باسىنان ات ۇستىنەن قاراپ تۇرعان تاناباي قارتىڭ ويىندا - سول؛ جىڭعىل اراسىنداعى ۇيرەنشىكتى جولدارمەن ۇزدىك- سوزدىق شۇبىرىپ جايىلعان ءىشى سالبىراڭقى ساۋلىقتاردىڭ سوڭىنان ءۇنسىز كەلە جاتقان جاۋهازدىڭ ويىندا دا - سول، ءۇي ماڭايىندا كۇيبەڭدەپ جۇرگەن قىزتۋماس كەمپىردىڭ كوكەيىندە دە - سول: مال قامى، كەلەر ەكى- ءۇش كۇن قالاي بولماق، سول تۋرالى وي.
كىشى بەسىن كەزىندە جەل مۇلدە قاتايىپ، دىمقىل توزاڭ بۇركە باستاعان سوڭ اتالى- كەلىندى ەكەۋى دە وتارلارىن قوراعا قاماپ، ۇيلەرىنە ەندى بەتتەگەن ەدى. تۇستىك بەتكەيدەن اسىپ، ءتۇسىپ كەلە جاتقان قوس اتتى جولاۋشى كورىندى. قارت بىردەن- اق «قونىسباي» دەپ جورىعان. سول ەكەن. قاسىندا قارا قاسقا دونەن مىنگەن جاس جىگىت. ەكەۋى دە تون كيگەن. قورجىندارى بار.
بۇلار تاياۋ تاقالىپ كەلگەنشە تاناباي قارت ەسىك الدىندا كۇتىپ تۇرعان. الدارىنان شىقتى. قوناقتار قوسارلاسا امانداسىپ، قورباڭداسىپ، اتتارىنان ءتۇستى. قونىسباي - دەنەلى، كوككوز، سارى، جيرەن شاش. جالپاق جوندى شۇبار اتىن كەرمەگە بايلاي بەرىپ، دابىرلاي سويلەپ، قالجىڭداسا امانداسىپ جاتىر.
- شال، قالىڭ قالاي، شال! مال- جان امان با؟ مەنى ساعىنىپ، قۇلاعىڭ قىشىعان شىعار ابدەن! قۇلاعىڭنان تارتايىن دەپ كەلدىم. اپكەم قايدا؟ بالالار قايدا؟
اپكە دەگەنى قىزتۋماس كەمپىر.
وي، اينالىپ كەتەيىن! كەلدىڭ بە؟ بۇگىن كەلەر- اق، دەپ ويلاعام ءوزىم دە! - دەپ دابدىرلاپ، ءۇيدىڭ ەسىگىن ءتۇرىپ جاتىر.
باسە، ءتۇس كورگەن شىعارسىڭ، «كورىپ كەل، ءبىلىپ كەلىڭ» بار ەدى عوي سەنىڭ! - دەپ قارتى دا ءبىر ەزۋىنەن مىسقىلداي كۇلەدى. قونىسبايدىڭ بالالار دەگەنى تۇرار مەن جاۋهاز. جاۋهاز وشاق باسىندا تۇرىپ، ناعاشى قايناعاعا ەكى قولىن كەزەك ايقاستىرىپ، ءيىلىپ، سالەم بەردى. قونىسبايمەن كەلگەن جاس جىگىت كۇرەك ءتىسىنىڭ ءبىرى كەم، كەتىك ەكەن. وزىنەن- ءوزى ىرجيىپ كۇلىپ تۇر.
قوناقتار ۇيگە كىردى. شەشىنىسىپ، تورگە جايعاستى.
ءبىرازدان سوڭ ماڭ- ماڭ باسىپ تۇرار كەلدى. ۇيقىلى كوزدەرى قىپ- قىزىل، كىرتيگەن. بەتىنەن جاڭا عانا جۋىنعان سۋ ءيىسى اڭقيدى. كۇپايكە- شالبارلى، جاپ- جاس باسىمەن كيگەنى - ءۇيسىن بورىك.
- اسالاۋماليكىم، ناعاشى! ە، باسە كەپسىز دە، ايتەۋىر! كورىنبەي كەتىپ ەدىڭىز! - دەي بەرىپ، سول ارادا ايەلىنە جەكىپ قويادى: - اناۋ جاپقىشتارىڭدى جيناپ المادىڭ با، سالپىلداپ، ادامدى ۇيىقتاتپادى عوي!
قونىسبايدىڭ قورجىنىندا بەس- التى شىنى اراعى بار ەكەن. جيەنىنە ادەيى اكەپتى. بوساعا جاقتا قاتار تىزىلگەن كوكمويىنداردى كورگەندە تاناباي قارت ءبىر ەزۋىنەن مىرس ەتتى:
- ءبىزدىڭ تۇراردىڭ جانى كىرىپ قالاتىن بولدى- اۋ! قىستاي تاڭدايىنا تۇك تيمەي قاڭسىپ ءجۇر ەدى!
شاي قاينادى. ءسۇر اسىلدى. ناعاشىلى- جيەندى بوپ ەكەۋى قىرلى ستاقاندى شىقىرلاتا ءتۇيىستىرىپ، دەنساۋلىق ءۇشىن، اماندىق ءۇشىن الىپ- الىپ قويىستى. تۇراردىڭ اڭساپ جۇرگەنى راس ەكەن، ماڭدايى بۇرق- بۇرق تەرلەپ، بەي- جاي بوپ راقاتتانىپ قالدى. داستارقان جيىلىسىمەن ناعاشىلى- جيەندى ەكەۋى ۇزاق وتىرىپ قارتا وينادى.
اراق ىشپەيتىن، قارتا وينامايتىن ءوزىڭ ءبىر تاپتىرماس بالا ەكەنسىڭ! - دەپ تاناباي قارت كەتىك جىگىتكە نازار اۋدارىپ ەدى، قونىسباي بىرگە كەلگەن سەرىگى ەندى ەسىنە تۇسكەن- دەي:
ايتپاقشى! «كوموشنيك، كوموشنيك» دەپ زارلاپ قويماۋشى ەدىڭ، جەزدە. مىنا بالا سەنىڭ جاردەمشىڭ بولادى. ءوزى قالادان. جەتىمەكتەر ۇيىندە وسكەن ەكەن. بۇنىڭ دا اتى تاناباي. ال جەتىستىڭدەر، ەندەشە! - دەدى، قارقىلداي كۇلىپ. تاناباي قارت بالاعا شولا، بولجاي قارادى دا، ريزالىق بىلدىرگەندەي:
- بارەكەلدى، بارەكەلدى! - دەپ قويدى. - كەلگەنىڭ جاقسى، اينالايىن، تاعى ءبىر ۇلدى بولدىم دا! بۇگىن جاتىپ دەم ال. جول سوققان شىعار!
كەتىك جىگىتتىڭ:
- جوق، شارشاعام جوق، - دەگەنىنە قارت قارامادى. قالىڭ تونىن، تىماعىن، ساپتاماسىن كيىپ، قوس اۋىزىن قولىنا الىپ، قورالارعا كەتتى.
«جەتىمەكتەر ۇيىندە وسكەن ەكەن» دەگەندە، ۇيدەگى ايەل زاتتى ەكەۋى دە بالاعا مۇسىركەي قاراپ قالعان. قىزتۋماس كەمپىر كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ:
- دەمال، اينالايىن! جۇمىستى ءالى ىستەرسىڭ! قايدا قاشۋشى ەد، تۇگە! - دەپ سويلەي ءجۇرىپ، كيىز ۇستىنە استى- ءۇستىن قالىڭداپ توسەك سالىپ بەردى. قوس كورپە سىرتىنان تون جاپتى.
دالا ءىشىن تارتىپ، تىنا قالىپ، وقىس كۇرسنىپ، وكسىپ- وكسىپ قويادى. تاعى دا اراق ءىشىپ، تاعى دا قارتا ويناپ، ابدەن ايىزى قانعان تۇرار ءتۇننىڭ ءبىر مەزگىلىندە ىڭىلداپ ولەڭ ايتىپ، ۇيىنە ورالعان. اس ءىشىلىپ، ىدىس جينالعان سوڭ كەلىپ جاتىپ قالعان جاۋهاز قاتتى ۇيقىدا ەكەن، ويانا قويمادى. كوڭىلدى تۇرار توسەگىن جوبالاپ تاۋىپ كەلىپ، شەشىندى دە:
- ارى جاتشى! - دەپ، ايەلىن مىقىنعا ءتۇرتىپ قالىپ، جىلى كورپە استىنا كىرە بەردى.
* * *
تۇرار كەتىپ، قونىسباي جاتقانشا ۇيىقتاي المادى. كۇبىر- كۇبىر، شىق- شىق. قونىسباي جاتقان سوڭ بەرەكەسى تىپتەن كەتتى. قورىلداپ ۇيىقتايدى ەكەن قۇرعىر! جەل ۋىلدەپ، قونىسباي قورىلداپ، اندا- ساندا ءيت ءۇرىپ، قارت شوپان ايتاقتاپ، ايعايلاپ، مەزگىل- مەزگىل مىلتىق اتىپ، ۇيقى بەرمەدى. «ماسقارا بوپ ۇيىقتاپ قالارمىن! ءبىرىنشى كۇن، ۇيات قوي» دەپ جاتقان. ءتۇن ورتاسى اۋعان كەزدە: «ەندى ۇيقى بولماس، ۇيىقتاماي- اق قويايىن» دەگەن. ۇيىقتاپ كەتىپتى.
توڭىپ وياندى. يىعىنان تومەن بار دەنەسى جىپ- جىلى، ۇستىنە تاعى دا قالىڭ- قالىڭ كورپەلەر جابىلىپتى. ءبىراق دالادا جاتىر. توبەدە جوسىلىپءوتىپ جاتقان سۋىق بۇلت. سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي سۇمەلەك جەل جالاڭاش جاتقان باسى- بەتىن جالاپ- جۇقتاپ، قىمتالماي قالعان جەرى جوق پا دەگەندەي، اينالا تىمىسكىلەپ ءجۇر ەكەن.
جىگىت اڭ- تاڭ. اۋىل بۇنى جۇرتقا تاستاپ، كوشىپ كەتكەن سياقتى.
ىڭىرانعان تۇيە ءۇنى ەستىلدى. جىگىت باسىن كوتەرە بەردى.
تاڭ جاڭا بىلىنگەن. كۇڭگىرت. كۇڭگىرت تە بولسا، اينالا ايقىن كورىنەدى. ەكى ءۇي دە جىعىلىپ، جينالىپتى. اناداي جەردە شوگىپ جاتقان ءتورت تۇيەگە تەڭدەلىپ تە ۇلگەرگەن. ءۇي يەلەرى سول ماڭدا ءجۇر. قۇدىق باسىندا ايقاستىرىپ بايلاعان ءۇش ات تۇر. ۇشەۋى دە ەرتتەۋلى. ءبىرى - ءوزىنىڭ قارا قاسقا دونەنى.
«ماسقارا بوپپىن- اۋ!» دەي بەرىپ، قارعىپ تۇردى. جالما- جان كيىنىپ جاتقان.
- ي- ي، اينالايىن، تۇردىڭ با، قالقام! ۇيرەنگەنشە سويتەسىڭ، تۇگە! - دەپ سامپىلداپ سويلەپ، اياق جاقتان قىزتۋماس كەمپىر جاقىنداپ كەلەدى ەكەن. جىگىت جالت بۇرىلىپ كەتىپ، كۇپايكەسىنىڭ سالۋلى تۇيمەلەرىن قايتا اعىتىپ، قايتا سالىپ، قيپاقتادى دا قالدى. ەكى بەتى دۋ ەتىپ، كوزى جاساۋراپ كەتكەن. باسىن تۇقشيتىپ، جەرگە قاراپ، اينالشاقتاي بەرىپتى. قىزتۋماس كەمپىر، جارىقتىق، اينالىپ- ءۇيىرىلىپ، ەزىلىپ تۇر.
- قۇدىق باسىنا بارىپ جۋىنىپ كەلە عوي، قالقام، - دەيدى.
- قايتىپ كەپ مىنا ىستىق ءسۇتتى ءىشىپ ال، - دەيدى.
- ءالى- اق شىنىعىپ كەتەسىڭ، تۇگە! - دەيدى.
بۇگىن قوسقۇدىققا قونساق، ءۇش- ءتورت كۇندە كودەلىگە دە جەتىپ قالار ەك! - دەيدى.
- مال جارىقتىق وسى عوي، اۋرەسى كوپ، تۇگە! - دەيدى. اسپان ءالى سول. جۇلىم- جۇلىم قوڭىر بۇلتتار قازانساي ۇستىنەن جوسىلىپ ءوتىپ جاتىر ءالى. ءالى سول مازاسىز جەل.
كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ كوش كەش قوزعالدى. كۇن كوتەرىلسە كەرەك، شىعىس بەتى قىزىل الاۋ، باتىس بەتى قارا كۇرەڭ توپ- توپ بۇلت، ۇرلەپ ۇشىرعان وتتىڭ شوعى دەسە بولعانداي ەكەن.
قاراۋىتىپ قازانساي قالا بەردى ارتتا. ۇكىنىڭ كوزىندەي باقىرايعان ەكى اقشىل دوڭگەلەك تاڭباسى بار. ەكى ءۇيدىڭ جۇرتى ول. «ەندى مەن ناعىز قازاقپىن!» دەپ ويلاعان تاناباي. كوش سوڭىنا ءىلبىپ ەرىپ كەلەدى. ىسكە قالاي ارالاسۋدىڭ ەبىن تابار ەمەس. مال، كەيدە، ىركىلىپ توپتاسىپ قالىپ، شۇباتىلىپ سۋسىلداي جونەلىپ، ەركىن كەتىپ بارادى: كوكتەمگى قارا سۋ ىسپەتتى، سالا- سالادان اعىپ شىعار جول ىزدەيدى.
ۇيقىنىڭ شالالىعى ەندى- ەندى سەزىلدى. دەنەسى قۇرىسىپ شاپشاڭ قيمىل تىلەپ كەلەدى. شابا جونەلگىسى بار. كوش سوڭىندا ۇزاق- ۇزاق قالىپ قويىپ، قۇيىلجىتىپ قۋىپ جەتسە، ويقاستاتىپ العا ءوتىپ كەتسە.
مال اياعى اۋىر عوي، ايتپەسە، تىرقىراتا قۋالاپ، كودەلىسىنە بۇگىن- اق جەتكىزەر ەدى، شىركىن.
تاك- تاك دەپ ءوزىن قانشاما سابىرلى ۇستاماق بولسا دا، جىگىت كوپكە شىداي المادى. ەر- توقىم تارتپاسىن ادەيى بوساتىپ جىبەرىپ، سونى قايتا تارتقانسىپ دونەنىنەن ءتۇستى دە، ءبىر قۇم توبەنىڭ قالتارىسىندا قالىپ قويدى.
ءىلبىپ ءجۇرىپ وتىرىپ- اق ءتۇس مەزگىلىندە مال كوش قۇمنان شىعىپ كەتتى. تەپ- تەگىس، جاپ- جازىق دالا. مۇحيتتاي كوگىلدىر، مۇحيتتاي تۇڭعيىق اسپان. وقشاۋ- وقشاۋ قالقىعان جارداي- جارداي اقشىل بۇلت. مۇحيتتا جۇزگەن ايسبەرگ سياقتى. دالادا شەك جوق. جۇرە بەرسەڭ، جۇرە بەرەسىڭ، ءجۇرىسىڭ ونبەيدى. تالاي جەر وتكەڭدەيسىڭ، تالاي ۋاقىت وتكەندەي، ەندى اينالىپ قاراساڭ، ءالى سول ورنىڭنان ۇزاي الماپسىڭ! دالا.. .
** *
مال اياعى اۋىر، كىبىرتىكتەپ جۇرە الماعان سوڭ، اكەلى- بالالى ەكەۋى مال سوڭىنا ءتۇستى دە، باسقالار جەدەلدەي ءجۇرىپ، وزىپ كەتتى. قوسقۇدىققا ەرتەرەك جەتىپ، قۇدىق- قورا- نى تازالاپ، اس- سۋ ازىرلەي بەرمەك. تاناباي قارتتىڭ بۇيرىعى سول.
كەلىنى مەن ەنەسى ەكى تۇيەدە، قارا بۋرا باقىراۋىق شالدى جەتەككە الىپ، جىگىت تارتىپ بەردى. كوڭىلى تاسىپ، شالقىپ كەلەدى. اجەتكە جاراعانىنا قۋانادى. «ەندى مەن ناعىز قازاقپىن، ەندى مەن ناعىز قازاقپىن!» دەي بەرەدى.
قىزتۋماس كەمپىر ءسوزۋار ەكەن. وتكەن- كەتكەندى ايتىپ، اۋزى ءبىر تىنبادى. اقىرىندا، ونى- مۇنى سۇراعىشتاپ، جىگىتتى دە سوزگە ارالاستىردى. جىگىت ءبوسىپ الا جونەلدى. كەيدە سويتەتىنى بار. سورى اشىلماعان سورلى جەتىم بوپ شىقتى. كىمنەن، قايدا تۋعانىن بىلمەيدى ەكەن. كەيبىرەۋلەردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، سىر بويىندا، قارماقشى ماڭايىندا تۋسام كەرەك دەيدى. انىعىن كىم ءبىلسىن. «بۇ دۇنيەدە ەشكىمىم جوق، قۋ تاقىر جەتىممىن. جەتىم ءوستىم. قورلىقتى كوپ كوردىم» دەپ قويدى. بىرتە- بىرتە اڭگىمەنىڭ قىزىعىنا بەرىلىپ، ءوزى تۋرالى، ءومىر تۋرالى قيال تىزگىنىن جىبەرىپ الدى. كورمەگەنى دە جوق ەكەن، بىلمەيتىنى دە جوق ەكەن. ەنەلى- كەلىندى ەكەۋى دە اۋزىن اشىپ قالىپتى.
الدا بايعۇس- اي، ءا! سورى اشىلماعان سورلى- اي، ءا! ە- ە، شىراعىم- اي. قورلىقتى كوپ كورگەن ەكەنسىڭ- اۋ! - دەپ، كەمپىر تاڭدايىن قاعىپ، باسىن شايقاي بەرەدى. جانى اشىپ كەلەدى. جىگىتتىڭ ءوزىنىڭ دە وزىنە جانى اشىپ كەتتى. جىلارمان بولدى.
- ە- ەي، اپاي- اي، نەسىن ايتاسىز! جالعىزدىق قيىن ەكەن! اتا- انا مەيىرىمىن اڭسايمىن! جالعىزدىق قيىن ەكەن! - دەپ توقتاعاندا، كەمپىردىڭ شەگىر كوزدەرىنە جاس ءۇيىرىلىپتى، جاۋهاز دا كۇيزەلىپ قالىپتى. تاناداي كوزدەرىنە مۇڭ ۇيالاپ، جىگىتكە ەرەكشە مۇسىركەي قاراپ تۇر. جىگىت كۇرسىنىپ قويىپ، اتقا قامشى باستى.
كۇن كەشكىرە كوش قوسقۇدىققا جەتتى. قوسقۇدىق دەگەنى ايدالادا قاڭىراپ تۇرعان قامىس قورا ەكەن. ەسىك- تەرەزەدەن جۇرداي، جاتاعان تامى بار قاسىندا. سوندا توقتادى. ەنەلى- كەلىندى ەكەۋى تامنىڭ ءىشىن تازالاپ، ەسىك- تەرەزەلەرىنە شىلتەر ۇستاپ، ۇياداي قىپ قويدى. جىگىت شيدەن سىپىرعىش جاساپ الىپ، قورانىڭ ءىشىن سىپىردى. ءا دەگەندە قارقىنى جاقسى ەدى، «ەندى مەن ناعىز قازاقپىن، ناعىز قازاقپىن» دەپ ءماز بولا ءجۇرىپ سىپىرىپ ەدى، ۇلكەن قورانىڭ جارتىسىنان اسپاي- اق دىڭكەسى قۇرىپ، دەل- سال بولدى دا قالدى. شارشاعاندىقتان ەمەس، ارينە، سوقتالداي جىگىتكە قورا سىپىرۋ دا ءسوز بە ەكەن، شارشاعاندىقتان ەمەس.
شالاعايلىقتان. «قوي، بۇنىڭ نەسى قىزىق. بۇندا قانداي رومانتيكا بار؟ شاڭ- توزاڭ، قي- قۇمالاق سىپىرۋدا نە قىزىق بولۋشى ەدى» دەيدى.
قورانى ارەڭ تازارتىپ شىقتى.
- وي، اينالايىن! وركەنىڭ ءوسسىن! قورانى ايناداي قىپ قويىپسىڭ عوي، تۇگە! - دەپ قىزتۋماس شەشەي شۇبىرتا جونەلگەن، ارينە. ەسكى جەر وشاقتىڭ باسىندا كۇيبەڭدەپ ءجۇر. جاۋهاز قۇدىقتان سۋ اكەلدى. كەمپىر قازاندى ءبىر شايىپ تاستاپ، سۋ قۇيىپ، ءسۇر ەت سالدى.
قۇلازىعان دالا اسەر ەتتى مە، قاراۋىتا باستاعان كۇڭگىرت اسپان اسەر ەتتى مە، اڭىراعان قورا مەن تام اسەر ەتتى مە، الدە انادايدا ماڭقيىپ جاتقان بۋرا مەن ىنگەندەر اسەر ەتتى مە، ايتەۋىر جىگىتتىڭ كوڭىلى كىلت قۇلازىپ، قينالىپ كەتتى. مۇندايدا قاباعى شىتىلىپ، تىستەنىپ الاتىن: كەمپىر وعان بىردەڭە ايتىپ ەدى، ەستىمەدى. ەستىگىسى دە كەلمەدى. تۇرعان جەرى وشاق باسى ەدى، تىك بۇرىلدى دا، تۇزگە بەتتەدى. كەۋدەسى قاڭىراپ بوس قالىپتى. سەبەپسىزدەن سەبەپسىز جىلاعىسى كەلەدى. ىمىرت جابىلدى. قاس قارايدى. جىگىت قورادان ۇزاپ كەتىپتى.
مەڭىرەۋ دالادا جالعىز كەلەدى. دالا بار دا ول بار. دالا جوق، ول بار. تۇنەك ءتۇن بار دا ول بار. تۇنەك ءتۇن جوق، ول بار، ول عانا بار. جالعىز كەلەدى. جەر باسىپ كەلەدى. جوق، جەر باسىپ كەلە جاتقان جوق. ماڭگىلىك پەن ءتۇپسىز تۇنەكتىڭ قۇشاعىندا قالقىپ كەلەدى. نە ويلادى ەكەن سوندا؟ ايتەۋىر كوپ ويلاندى. اداسىپ كەتە جازداپ، قوراعا ارەڭ ورالدى. الىستان جىلتىلداعان وت قانا سەبەپشى بولدى.
ءتۇننىڭ ءبىر مەزگىلى ەكەن. اكەلى- بالالى ەكەۋى مالدى الدەقاشان ايداپ كەلىپ، قوراعا قاماپتى. ەندى ۇيەلمەن بولىپ، دالادا وت جاعىپ، وت باسىندا وتىر. جىگىتتى كۇتىپ وتىرعان سىڭايى بار. الىستان- اق ابالاعان يتتەرگە قويشىنىڭ «جات!» دەپ ءبىر- اق جەكۋى مۇڭ ەكەن، جىم بولدى. جىگىتتى كورىپ، ورنىنان قارعىپ تۇرعان كەمپىر:
ونىسى نەسى، تۇگە، بالام- اي، اداسىپ كەتسەڭ، نە بەتىمدى ايتامىن! و نەسى، تۇگە، دالامەن ويناپ! - دەپ دابدىرلاپ تۇر. جىگىت ىرجيىپ كۇلە بەردى. تاناباي قارت، جىگىتتىڭ نامىسىنا تيمەيىن دەگەن بولۋ كەرەك، كەمپىرىنە، «ءجا» دەپ كەيىپ قالدى دا، سابىرمەن سويلەپ:
- ە، ەر جىگىتكە دالا ءسوز بە ەكەن؟! اداسىپ قايدا بارۋشى ەدى، سەن قىزىقسىڭ، كەمپىر! - دەدى.
ولار مۇنى كۇتىپ، كەشكى استارىن ىشپەي وتىر ەكەن. تام ءىشى تازا جينالىپ، كيىز توسەلىپ، داستارقان جايىلىپتى. اس ۇستىندە ارتىق ءسوز بولعان جوق. اس سوڭىنان جىگىت قالىڭ كيىنىپ، قوس اۋىزدى الىپ، قورا كۇزەتۋگە كەتتى. «قوي، مەن- اق كۇزەتەمىن. سەن دەم ال!» دەگەن تۇرار سوزىنە دە، «ءالى تالاي كۇزەتەرسىڭ، بۇگىن قويا عوي!» دەگەن قارت سوزىنە دە قۇلاق اسقان جوق. جالىنىپ- جالبارىنعانداي كوندىردى ولاردى. قالادان الا كەلگەن قالتا شامى بار، سونى اندا- ساندا جارق ەتكىزىپ قالىپ، قورانى اينالىپ ءجۇر. جىم- جىرت. قويلاردىڭ دەم العانى عانا ەستىلەدى. كەيدە مۇيىزدەر سارت- سۇرت ەتە قالىپ، قويدىڭ ءبىر شەتى ءدۇر ەتىپ قوزعالادى دا تىنا قالادى. قوشقار ءسۇزىسىپ قالادى- اۋ، شاماسى. تۇرار مەن جاۋهاز كەلىپ كەتتى. ەكەۋى دە تون جامىلىپ العان. ونى- مۇنى ايتىپ، جىگىتتىڭ قاسىندا ءبىراز ءجۇردى. اتا- ەنەسى جوق جەردە جاۋهاز ەركىن سويلەپ، ەركىن كۇلەدى ەكەن. سوزگە ارالاسىپ، سىڭعىرلاي تۇسەدى، كوڭىلىندە كولەڭكە جوق. اڭگىمە قاسقىر تۋرالى، يتتەر تۋرالى، سول ماڭايداعى قويشى اۋىلداردىڭ تۇرمىس- بولمىسى تۋرالى. تاناباي قالا ومىرىنەن حيكاياتتار ايتىپ، ءوزىن ارالاستىرا، ءوزىن باس كەيىپكەر عىپ سۋرەتتەپ، ءبىراز ءبوسىپ الدى. تۇرار مەن جاۋهاز ءتۇن ورتاسى اۋا قايتتى. ءىشى پىسپاسىن دەپ، جىگىتكە ەرمەك بولۋعا كەلىپتى. ولار كەتىسىمەن قورا ماڭى قايتادان جىم- جىرت بولا قالدى. قويلاردىڭ ءجيى- ءجيى دەم العان پىسىلى مەن اندا- ساندا ءدۇر- ءدۇر ەتىپ شوشىنعانى عانا ەستىلەدى. جىگىت قورانى اينالا بەردى، اينالا بەردى. ومىرىندە ءبىرىنشى رەت تۇنگى ۇيقىسىنان قالعانى، ءبىراق ءالى سەرگەك. قاسقىر كەلۋىن كۇتىپ ءجۇر. مىلتىعى وقتاۋلى، قولىندا. كەلە قالسا، قاسقىردى وپ- وڭاي اتىپ الماق.
دالادا ادام كوپ ويلانادى ەكەن. قاي- قايداعى ەسىنە تۇسەدى. نگۋەندين دەم، گيمالاي، سەليندجەر، اپدايك، شىڭعىسحان، گاگارين، ەينشتەين، قۇلاگەر. قاي- قايداگى ويىڭا كەلەدى ەكەن.
دەنەسى قۋرىسىپ، ماۋجىراي باستاپ ەدى، كەنەت كوتەرىلگەن سالقىن جەل بويىن سەرگىتىپ جىبەردى. قورانى ەندى ءبىر اينالا بەرگەندە ىق جاقتاعى كوپ جىرتىقتىڭ بىرىنەن ءبىر قارا كولەڭكە كولبەڭ ەتە قالعانداي بولىپ ەدى، مىلتىقتى وڭتايلاپ ۇمتىلا بەرىپ، توقتاي قالدى. ەلەس ەكەن. سولاي دەپ قويعان. ەندى تاعى قورانى اينالا بەردى. «مەن ناعىز قازاقپىن!» دەيدى وزىنە- ءوزى. قورانى اينالا بەردى، اينالا بەردى. دەنەسى تاعى دا قۇرىسا باستادى. سول عانا دەمالىپ الايىن دەپ، قورانىڭ جەل جاعىنا سۇيەنىپ، جامباستاپ وتىرا كەتتى.
ەندى- ەندى تاڭ اتىپ قالار دەگەن. اسپان جالاڭاشتانىپ، جۇلدىزدار جارقىراپ تۇر. كوككە قاراپ وتىرىپ تاعى دا ويعا كەتتى. سولتۇستىك جاقتا ءبىر توپ جۇلدىز بومبا تاستايعىن الىپ سامولەتكە ۇقسايدى ەكەن. سونى كورگەندە جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. تەسىلىپ قارادى، زەردەلەي قارادى. قاراعان سايىن جۇلدىزدار ايقىندالا بەردى، ايقىندالا بەردى. ءبىر قاناتى ءسال كوتەرىڭكى، ءبىر قاناتى سالبىراڭقى، قيالاپ
ءتونىپ كەلەدى. «دىبىستان جىلدام ۇشاقتاردىڭ قاناتى وسىنداي جالپاق بولۋشى ەدى» . بومبا تاستاۋعا كەلەدى. بومبا.. . جاقىنداپ قالدى. ەندى، گۇرىلدەگەن ۇرەيلى داۋسى دا ەستىلىپ قالار. سول ساتتە اناۋ جەل ۋلەگەن جۇرداي ۇيدە ۇيىقتاپ جاتقان وزىمەن اتتاس قارت ەسىنە ءتۇستى. شالدىڭ ۇلى، شالدىڭ كەلىنى، سويلەۋىك كەمپىر.. . «سورلى- اي، سورلى- اي، سورلى- اي!» دەپ وتىرىپ كوزى ءىلىنىپ كەتتى.
ا،- ا، بارەكەلدى! مىقتىمنىڭ ءوزى مۇندا وتىر عوي! - دەگەن تۇراردىڭ داۋسىن ەستىپ، ءبىر- اق وياندى. اناداي جەر- دە، اياعىن الشاڭ جىبەرىپ، تون كيگەن تۇرار تۇر. ۇنىندە كەكەسىن بار. تاناباي جالما- جان قارعىپ تۇرىپ، ىرجالاق- تاپ كۇلىپ، تۇرارعا قاراي جۇرە بەرىپ ەدى، اناۋ:
- وي، مىقتىم! - دەپ تاعى دا مىرس ەتتى دە، ارى بۇرىلىپ كەتتى. - ايدا، كورسەتەيىن، نە ىستەگەنىڭدى!
كىنالى ادامداي قالبالاقتاپ سوڭىنا ەردى. وزىنەن- ءوزى ىرجالاقتاپ كۇلە بەرەدى. ساسقانى!
قورادان مال تەگىس شىعارىلىپتى. اۋدەم جەردە، دالادا شوعىرلانىپ تۇر. قامىس قورانىڭ ىق جاعىندا تاناباي قارت، قىزتۋماس كەمپىر، جاۋهاز ۇشەۋى، شارت بۋىنىپ كيىنىپ العان، جەرگە شۇقشيا قاراسىپ قالىپتى. جەتە بەرىپ جىگىتتىڭ بايقاعانى: ءۇش ساۋلىقتى قاسقىر جارىپ كەتىپتى. ۇشەۋى قورانىڭ ءۇش بۇرىشىندا، ىشتەرى قامپيىپ، قاتىپ جاتىر. وزىنە تاقاۋ بىرەۋىنىڭ كوزى قىپ- قىزىل بوپ شاراسىنان شىعىپ كەتكەن ەكەن. قامپيعان ءىشى قىبىر ەتە قالعانداي بولدى. جىگىت، جىندى ادامداي ىرجيعان قالپى جالت بۇرىلا بەرگەندە، كوزى تاناباي قارتتىڭ كوزدەرىمەن ۇشىراسا كەتتى. سۇپ- سۋىق. قارتتىڭ قولىندا كىشكەنتاي عانا شىبىعى بار ەكەن، سونى جەرگە لاقتىرىپ جىبەردى دە، جاي بۇرىلىپ، اياڭداپ جۇرە بەردى. جىگىت ماسقارا بولعانىن سوندا ءبىلدى.
* * *
تەپ- تەگىس، جاپ- جازىق دالا. مۇحيتتاي كوگىلدىر، مۇحيتتاي تۇڭعيىق اسپان. وقشاۋ- وقشاۋ قالقىعان جارداي- جار- داي اقشىل بۇلت؛ مۇحيتتا جۇزگەن ايسبەرگ سياقتى. دالادا شەك جوق. جۇرە بەرسەڭ، جۇرە بەرەسىڭ. ءجۇرىسىڭ ونبەيدى. تالاي جەر وتكەندەيسىڭ، تالاي ۋاقىت وتكەندەي، ەندى اينالىپ قاراساڭ، ءالى سول ورىننان ۇزاي الماپسىڭ. دالا. تاپ- تازا. سۋىق تازا. روكۋەلل كەنتتىڭ قىلقالامىنان شىققانداي.
اكەلى- بالالى تاناباي - تۇراردىڭ مالدى كوشى كودەلىدەگى جىلى قوراسىنا ءتورت كۇن دەگەندە ارەڭ جەتتى. كۇن جاۋىپ كەتۋ، قار جاۋىپ كەتۋ قاۋپى ساعات سايىن ءتوندى دە تۇردى. جولشىباي مالدىڭ الدى بىرەن- ساران تولدەي دە باستاعان. كوش ءجىتى ءجۇرىپ كەلەدى. ۇيلەردىڭ جۇگىن باقىراۋىق شال مەن اققىزعا ءبولىپ تەڭدەپ، سارى قىز بەن ىنجىق بيكەنى بوساتىپ العان. سولاردىڭ ۇستىنە جىلى كيىزدەن قۋىس قوم تارتىپ، جاس ءتولدى سوندا ارتىپ كەلەدى. ءتورت كۇن بويعى جولدا ولارمەن ءبىر- بىرىنە ءلام دەپ ءتىل قاتۋدان قالعان. بارلىق بۇيرىق، ءوتىنىش قاس- قاباقپەن ايتىلىپ، ءۇنسىز ىستەلەدى. ءبارى جاتتاۋلى، ءبارى تۇسىنىكتى. جىگىت تاناباي دا ىسكە ارالاسقىسى كەلەدى. ارالاسىپ تا قالادى. تۇيە جەتەكتەيدى. ءتول الىساتىن سياقتى. ۇيەلمەن بۇعان سالقىن با، قالاي. بارمىسىڭ، جوقپىسىڭ دەمەيتىن سياقتى. تەك ەرتەڭدى- كەش اس ۇستىندە عانا، «ال، جە، ءىش» دەگەندەي ءىلتيفات بىلدىرىسەدى. جىگىت قىسىلىپ، بۋلىعىپ ءجۇردى دە، ءۇشىنشى كۇنى كەش الدىندا، كوش سوڭىندا مالمەن كەلە جاتقان تاناباي قارتقا بۇرىلىپ كەلىپ، شەشىمىن ايتتى. قۇيرىق- جالى كەلتە، اياق- موينى، بار ءبىتىمى كەلتە، دوعال تانابايتورىمەن اياڭداپ كەلە جاتقان قارتتىڭ ەڭسەلى سۇرقى تىم سۋىقتاۋ ەكەن. جىگىت جاناسا بەرىپ، ۇندەمەي قالدى دا، ءبىراز قاتار ءجۇرىپ كەلىپ، ءسوز باستادى.
- اتا، - دەپ ءبىر توقتادى ول. قارت ۇندەگەن جوق. بۇرىلىپ قاراعان دا جوق. جىگىت: - مەنىڭ سىزگە ايتار سىرىم بار ەدى، - دەدى. قوڭىرقاي داۋىسپەن ۇستامدى سويلەدى. ءوز شاماسىنا قاراي قارتپەن قارتتارشا، قازاقتىڭ ماقالدى، ماتەلدى تىلىمەن سويلەسپەك. سونداعى ايتقانى: «اتا، مەنىڭ سىزگە ايتار ءبىر سىرىم بار ەدى. سىرىمدى ايتپاس بۇرىن، شىنىمدى ايتايىن! مەن سىزگە ءا دەگەننەن جالعان ايتا كەلىپ ەم. «مەن جەتىممىن، سىزگە قولقانات بولام، ۇلىڭىزداي ۇل بولام» دەپ ەم. مەن جەتىم ەمەس ەدىم، مەن ءبىر قىزىق قۋعان قۋ ەدىم.. . ازىن- اۋلاق دامدەس بولدىق.. . - جىگىتتىڭ قىزىل ءسوزى وسىمەن تاۋسىلىپ، ءبىراز اڭىرىپ قالدى دا، ءسوز ءتۇيىنىن كەلتە قايىردى. - ۆووبششەم، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەن سىزگە جارامايمىن، سوندىقتان كەتەمىن!» - دەدى. قارت ۇندەگەن جوق. جاي بۇرىلىپ جىگىتكە ءبىر سىناي قارادى دا، ەشتەڭە ايتپادى. جىگىت قيپاقتاپ ءبىراز ىلەستى دە، «ال، جاقسى!» دەپ اتىن تەبىنىپ قالدى.
جىگىتتىڭ شەشىمىن تۇرار دا، قىزتۋماس تا، جاۋهاز دا تاڭىرقاسا قارسى الدى. تۇرار، ءبىر مىرس ەتىپ: «ءوزىڭ قىزىق جىگىت ەكەنسىڭ - عوي! قوي، وندايدى!» دەگەن، كەمپىر كۇيىپ- پىسىپ شىرىلدادى دا قالدى. «و نەسى، تۇگە، قايداعى جوقتى ايتىپ! جاراسپايمىن، جارامايمىن!» دەگەن نە سۇمدىق، تاعى! انا- سىنان قويشى بوپ تۋعان كىمدى كورىپ ەڭ، تۇگە؟!» دەپ جاتىر. جاۋهاز قوي سوڭىندا قوزى الىپ جۇرگەن. تاناباي: «ال، جاۋهاز، حوش بول، مەن كەتىپ بارامىن!» دەگەندە كەلىنشەك بۇ ءسوزدى قالجىڭ دەپ ۇعىپ: «ە، بارساڭ جولىڭ بولسىن!» دەگەن. سوڭىنان شىن ەكەنىنە كوزى جەتكەندە، نە دەرىن بىلمەي، اڭىرىپ تۇرىپ قالدى.
- سونداي دا بولا ما ەكەن! - دەپ جىگىتكە قيماستاي قاراپ ءبىراز تۇردى دا: - تىم قۇرىماسا، ايتىپ كەتسەڭشى: قايدا باراسىڭ؟ - دەدى.
جىگىت: «ءوزىم دە بىلمەيمىن!» دەگەندە، جاۋهاز جىلاپ جىبەرە جازدادى.
- سونداي دا بولا ما ەكەن! سونداي دا بولا ما ەكەن! جىگىت تە كەنەت تولقىپ كەتىپ، بەتى اۋعان جاققا جەلەجونەلدى.
نە بولعانىن بىلمەدى. بىلاي شىعا قاسقا دونەنگە قامشى باستى كەپ، باستى كەپ. ۇشقىر دونەن ىشقىنا شاۋىپ جۇيتكىپ بەردى. نە جازىعىم بار ەدى، شاپ دەسەڭ، ال شابايىن، سوندا نە بولدى دەگەندەي، كوزى شاتىناپ، ءجونسىز- جوسىقسىز شابا بەردى، شابا بەردى.
كوپ جىلاسا كەرەك. نەگە ەكەنىن بىلمەيدى. كەبە باستاعان كوز جاسىنىڭ جولاقتارى بەتىن ايقىش- ۇيقىش جىبىرلاتىپ بارادى. قولىنىڭ سىرتىمەن كوزىن ۋقالاپ تۇر. تاس تۇنەك ءتۇن ەكەن. قاسقا دونەنى توقتاپ قالىپتى. ىڭق- ىڭق ەتەدى. تەردىڭ لەبى كەلەدى. بۇ قاي جەر؟ قالتا فونارىن جاعىپ كورىپ ەدى، تاس قورانىڭ الدىندا تۇر. جاڭا قورا بولسا كەرەك، كىشكەنتاي- كىشكەنتاي تەرەزەلەرىنىڭ جاقتاۋى اپپاق، جاڭا جونىلعان. ۇپ- ۇزىن، شيفەرمەن جابىلعان. انادايدا قويشىعا ارنالعان اعاش ءۇي تۇر. يەسىز ءۇي سياقتى. جاقتاۋسىز ءۇش تەرەزەسى ۇڭىرەيىپ قاراۋىتادى. ەسىگى جاڭا جونىلعان، اپپاق. سىرتىنان سىمتەمىرمەن ىلە سالىپتى. قاسقا دونەندى قاڭتارىپ قويىپ، جىگىت ۇيگە كىردى. ەكى بولمەلى ەكەن. قاڭىراپ بوس تۇر. ەدەنى دە جاڭا جونىلعان، اپپاق. بۇرىشقا وتىرا كەتتى.
قالعىپ كەتكەن ەكەن، قاسقا قۇنان كىسىنەپ وياتىپ جىبەردى. جەر سولقىلداپ بارادى. ءۇيدىڭ ءدال استى سولقىل- داپ بارادى. «بۇ نە سۇمدىق؟» دەپ اتىپ تۇرىپ، تەرەزەگە ۇمتىلدى. تۇرا قاشپاق بولسا كەرەك. جالما- جان، قالتاسىنان فونارىن الىپ، جاعىپ قالىپ ەدى - زارەسى ۇشتى. مىڭداعان ءبىر كوگىلدىر وت شوعىرى جارق- جۇرق ەتە قالدى. جەر استىنان شىققان گۇرىل، ەندى تاپ قاسىنان شىقتى. جىلقى ەكەن. فونار وتىنان شوشىنىپ، وسقىرىنىپ، پىسقىرىپ، كىسىنەپ قالىپ دۇركىرەي شاپتى. كوپ ەكەن، دۇركىرەي شاۋىپ ءوتىپ كەتتى. ەڭ سوڭىنان وتكەن جىلقىشى قورا جاققا بۇرىلىپ قاراعان دا جوق. بۇ نەعىلعان وت، يەسىز قورادا جالعىز جۇرگەن كىم دەپ تاڭ قالماي ما!
ەندى جۇرەگى ورنىعىپ، جىلى بۇرىشىنا ەندى جايعاسا بەرگەنىندە ىنگەن تۇيەنىڭ مىڭق- مىڭق ەتە قالعانى ەستىلدى. تاعى بىرەۋلەر كەلە جاتقانىن ءبىلىپ، دالاعا شىقتى. جاۋهاز ەكەن. جىگىتتى كورىپ ول دا تاڭ قالعان جوق.
- جىلقىعا فونار جاققان سەن ەكەنىڭدى ءبىلىپ ەم، - دەدى دە قويدى. ءسۇيتتى دە ۇندەمەي ءجۇرىپ تۇيەلەرىن شوگەردى. قوزىلاردى اكەلگەن ەكەن. سولارىن تاسىپ ۇيگە كىرگىزدى. تاناباي جارىق ءتۇسىرىپ تۇردى.
- اتام.. . بۇگىن تۇندە قار جاۋادى دەگەن سوڭ، جاس ءتولدى وسىندا اكەلدىم. كۇن سۋىپ بارادى، وزىپ جۇرە بەر!.. قوراعا جەتىپ، وت جاعىپ، تاڭ اتقانشا جىلىتىپ وتىر، - دەدى اتام.. .
ەكەۋى وت جاقتى. جاۋهاز ەكى- ءۇش تەزەكتى قالاپ ورىندىق جاساپ الىپتى. پەشتىڭ الدىندا وتىر. پەشتەگى وتتىڭ ساۋلەسى جۇزىندە وينايدى. ءۇي جىلىنا باستاعان. جاۋهاز كۇپايكەسىن، ءتۇبىت ورامالىن شەشتى. كەۋدەسىن قىسقان تار قارا بارقىت كوكىرەكشەسى بار ەكەن. بەلىن قىناپ تۇر. يۋبكەسى وتىرعاندا تارتىلىپ، اق جۇمىر ادەمى تىزەسىن كورسەتەدى ەكەن. قونىشى تار قارا ەتىك، تولىقشا كەلگەن ادەمى بالتىر. كوز اناۋ - كوك جالىن لاپىلداپ ويناپ تۇرعان. شاش اناۋ - قوبىراپ شاشىلىپ، اق بەتىن كولەڭكەلەپ تۇرعان. ەرىن اناۋ، وتتىڭ الاۋىنا الاۋلاپ، اشىلا ءتۇسىپ، اق تىستەردى جالاڭاشتاپ تۇرعان! ءۇي مىناۋ - وڭاشا. كەنەت ءبىر وي كەلىپ، جىگىت جۇرەگى لۇپىلدەپ كەتتى. تەسىلە قاراپ قالعان، كەلىنشەك قىمسىنىپ، ءسال كولدەنەڭدەپ بۇرىلىپ وتىردى. تاناباي دا قىسىلىپ، دالاعا شىعىپ كەتتى. ءبىراق مازاسى قالمادى. ءوزىن- ءوزى جۇباتپاق بولىپ ەدى، قايدا! كوڭىل جۇيرىك قوي، باعانا قوشتاساردا جاۋهازدىڭ جىلارمان بوپ قالعانى ەسىنە ساپ ەتە ءتۇستى. «ول ماعان عاشىق! ول ماعان عاشىق بوپ قالعان عوي!» دەپ وي ءتۇيدى دە، ۇيگە كىردى. كىردى دە، جاۋهازعا قايتا جۇتىنا قارادى. وتىر. سول قالپى. وت الدىندا البىراپ وتىر. كوز - اناۋ، شاش - اناۋ، ەرىن - اناۋ، تىزە، بالتىر - اناۋ!
- ءتۇن ۇزاق قوي، سەن ۇيىقتاي بەر، - دەدى كەلىنشەك. جىگىت ۇندەمەدى.
- ەرتە كەتىپ ەڭ، كوپ ۇزاماپسىڭ عوي، - دەدى كەلىنشەك. جىگىت ۇندەمەدى. «شىركىن، - دەپ ويلادى ول، - جاۋهاز قالادا بولار ما ەدى، دجاز ويناپ تۇرسا، بيگە شاقىرسام.. . بۇرالىپ يىقتسا.. . توسىنە ءتوستى تاقاپ.. . وڭاي بولار ەدى!»
- جاۋهاز، - دەدى ول. - اۋ.. .
- بيلەي بىلەسىڭ بە؟
- ول نە؟
- بيلەيىكشى!
جاۋهاز مىرس كۇلدى دە قويدى.
- بيلەيىكشى دەيمىن!
تۇرىپ، قاسىنا بارىپ ەدى، ۇندەمەدى.
- شىن ايتام، بيلەيىكشى! - دەي بەرىپ، ەڭكەيىپ كەپ جىپ- جىلى قولتىعىنىڭ استىنا قول سالدى. جاۋهازدا ءۇن جوق. «ە، بولدى ەندەشە» ، دەپ ويلاپ تا ۇلگەردى جىگىت، قولى دا سۇيرەلەندەپ تومەن جىلجي بەردى. جاۋهاز سۇپ- سۇر بوپ كەتتى. ۇندەمەۋى مەن سۇرلانۋىن جىگىت وزىنشە جورىدى. جورىدى دا: «ءبىتتى، ەندەشە!» دەدى. ءدال سو كەزدە كەلىنشەك جىگىتتىڭ قولىن سارت ەتكىزىپ قاعىپ جىبەرىپ، ۇشىپ تۇردى. بۇندايدى جىگىت كۇتكەن جوق ەدى، ابىرجىپ قالدى. جاۋهاز بەلى ءسال بۇگىلىڭكىرەپ كەتكەن، كوزىن سىعىرايتا قاراپ، كەكەسىن كۇلكىمەن مىرس ەتتى دە:
- و- وي، سورلى! - دەدى. بار ايتقانى سول. جىگىت دالاعا شىقتى دا، قاسقا دونەنىنە ءمىنىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
ەندى ول اشۋلانعان دا جوق. كەشەگىدەي شاپقان دا جوق. ءوزىن كىنالاپ، ۇرىسقان دا جوق. اسىقپاي ءىلبىپ كەلەدى. قاسقا دونەنى ابدەن بولدىرىپتى. اياعىن ارەڭ الادى. اق كوبىك تەرمەن ۇيىسىپ، ءجۇنى قاتىپ، بۇيرالانىپ، مۇيىزدەنىپ قالىپتى. سونى الاقانىمەن سيپاپ، تەگىستەپ كەلەدى. ءبىر كەزدە اسپانعا كوزى ءتۇسىپ ەدى، اپ- اشىق ەكەن. جۇلدىزدار سامساپ تۇر. «قار جاۋادى دەپ، شالىم قاتەلەسكەن ەكەن عوي» دەپ ويلاپ قويدى. اسپاننان انەۋگى الىپ بومبالاعىش ۇشاق سياقتى جۇلدىز شوعىرىن ىزدەدى. تابا المادى. ابدەن ىزدەدى. تابا المادى. اتتىڭ ۇيىسقان جالىن تاراۋعا كىرىستى. قۇناننىڭ جالى جۇيەسىمەن جاتتى ما ەكەن، كورەيىن دەپ، قالتا فونارىن جاعا بەرىپ، اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. جاڭا ازىردە عانا قارا كوك اسپاننىڭ لەزدە قۇتى قاشىپ، بوزارىپ سالا بەردى دە، ءبىر ەمەس، اسپاننىڭ بىرنەشە جەرىنەن قىم- قيعاش ۋشىپ بارا جاتقان ۇلكەندى- كىشىلى بومبالاعىش ۇشاقتار شىعا كەلدى. جۇلدىز شوعىرلارىنان قۇرالعان كۇمىس قانات بومبالاعىش ۇشاقتار. تۇستەرى سۋىق. قۇپيا سىرلى. قۋقىل اسپان بەزەرىپ تۇر. «بومبالاعىش ۇشاقتار، ناعىز بومبالاعىش ۇشاقتار!» دەپ ويلادى جىگىت. ونىڭ ەسىنە تاناباي قارت ءتۇستى.
تاڭ الدىندا الدىنان تاعى ءبىر قورا كەزدەسىپ، سوعان قونعان. كۇن شىعا وياندى. دالاعا شىقتى. اسپان اشىق، جايناپ تۇر. كوكتەم ءيىسى اڭقيدى. الىستا، تۇستىك جاقتا تۇيەلى كوش كەتىپ بارادى ەكەن. جىگىت تاناباي ۇيەلمەنىن تانىدى. كوش سوڭىنان ۇزاق قاراپ تۇرىپ قالدى.
سول كۇنى كەشكە توبىقتان قار جاۋدى.
ءبولىسۋ:
