جۋسان ءيسى
كوزىمدى ءسال جۇمسام-اق: شۋىلداعان بالالاردىڭ ەڭ سوڭىندا سول اياعىن جەر سىپىرعانداي كولدەنەڭ سۇيرەتىپ، ەس قالماي دالباقتاپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان اياندى كورگەندەي بولام. سوندايدا ونىڭ القىنا شىققان ءالسىز، جىڭىشكە داۋىسپەن: «ەي، توقتاڭدارشى، مەن سەندەرگە بۇگىن كەشەگىدەن دە قىزىق ەرتەگى ايتامىن»، - دەگەن جالىنىشتى ءۇنىن ەستيمىن.
اۋەلدە ءبىز، بالالار، ونىڭ ەرتەگى ايتاتىنىن بىلگەمىز جوق. ول اجەسى ەكەۋى ءبىزدىڭ اۋىلعا قىرىق ەكىنشى جىلدىڭ جازىندا كوشىپ كەلگەن. مال دەگەننەن، تەك بۇزاۋلى قوڭىر سيىرى بار ەدى. اياننىڭ اكەسى مايدانعا اتتانىپ، تۋعان اناسى سودان ەكى اي بۇرىن قايتىس بولىپتى. ءبىزدىڭ اۋىلدا اجەسىنىڭ جاماعايىن توركىندەرى بار ەكەن، سولاردى ساعالاپ كەلسە كەرەك.
...ءبىز، بالالار، كوشەدە ەكىگە جارىلىپ اپ، قاعازعا توپىراق وراپ، بۇرقىلداتا لاقتىرىپ، اتىسىپ ويناپ جۇرگەنبىز. ارى ءوتىپ، بەرى وتكەن كەمپىر-شال: «جەلكەڭ قيىلعىرلار-اي، سوعىس ازداي، بۇل اتىسىپ وينادى دەگەندى قاداي شاعاردى وسىلار، باسقا ويىن از با-ەي!..» - دەپ ۇرسىپ-ۇرسىپ قۋىپ تاستايدى. ءبىراق ولار كەتىسىمەن قايتا جينالامىز. قايتا اتىسامىز. جەلسىز تىمىرسىق كۇندە بۇرقىلداعان ماي توپىراق تۇمانشا قالقىپ، شاڭىتىپ تۇرىپ الادى. جۋىق ارادا سەيىلە قويمايدى. سونىڭ اراسىندا تۇنشىعا ءجۇرىپ، كوزىمىز عانا جىلتىراپ، ءبىر-بىرىمىزگە «ۋرالاپ» ۇمتىلامىز. ويىننىڭ وسىنداي ءبىر قىزۋ شاعىندا ءبىزدىڭ «اتامان» - سادىق كىلت توقتاي قاپ:
- ءاي، اناۋ كىم-ەي؟ - دەگەن.
ءبارىمىز سول نۇسقاعان جاققا قارادىق. اناداي جەردە: شولاق جەڭ اق جەيدە، تىزەدەن جوعارى قىسقا قارا شالبار كيگەن، كەكىل ءشاشى بار، مۇنتازداي تازا ءبىر بالا تۇر ەكەن. ءبىز قاراعان كەزدە ول وزىنشە الدەقانداي بوپ كەيكيىپ، ەكى قولىن قالتاسىنا ساپ شىرەنىپ قويدى. ويىندى تاستاي سالا ءبارىمىز بىردەي توپىرلاپ جۇگىرىپ الگىنىڭ قاسىنا كەلدىك. ادام كورمەگەندەي ءبىر-ءبىرىمىزدى كيمەلەپ، قورشالاي تۇرا قالدىق. ۇستىمىزدەگى كيىمنىڭ كىمدىكى قارا، كىمدىكى اق ەكەنىن ءبىلىپ بولمايدى، باتتاسقان شاڭ-توپىراق. شەتىمىزدەن ءيت تالاعانداي الىم-جۇلىم، القا-سالقامىز. «بۇل كىم-ەي؟ قايدان كەلگەن-ەي؟» - دەپ ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز تۇرتپەكتەي بەرەمىز. وزىنە باستان-اياق شۇقشيا قاراپ شىقتىق. ول دا سىناعانداي ءارقايسىمىزدى ءبىر-ءبىر شولىپ ءوتتى. ءبىزدىڭ ۇسقىنسىز تۇرىمىزگە كوڭىلى تولماعان سياقتى، شولاق تاناۋىن تىرجيتىپ قويدى. قوڭىرقاي ءجۇزى تەرشىپ، ماڭدايىنداعى بىركەلكى ەتىپ قيىلعان كەكىل شاشىن ۇرلەپ تۇردى. كەكىلىمىز جوق بىزگە ونىڭ سول قىلىعىنىڭ ءوزى كەرەمەتتەي سۇيكىمدى كورىنىپ، قىزىعا قارادىق.
- كەكىلىن قارا-ەي، ءوزىنىڭ، جامان الىنە قاراماي، - دەپ قاعىتىپ ءوتتى ەسىكباي. ءبىز كۇلكىمىز كەلمەسە دە ونىڭ سوزىنە قوشامەت ءبىلدىرىپ سىقىلىقتاي كۇلدىك. جاڭا كەلگەن بالا قىزاراڭداپ تەرىس اينالىپ كەتتى.
- ءا... مەن ءبىلدىم، - دەدى سادىق ماقتانا داۋىستاپ. ونان سوڭ الگى بالانىڭ الدىن وراي ءوتىپ: - ەي، بالا، سەندەر كەشە كوشىپ كەلدىڭدەر عوي، ءا؟ قوڭىر سيىرلارىڭ بار عوي، ءا؟ - دەدى.
- ءيا، - دەدى تومسىرايىپ تۇرعان بالا ونىڭ سوزىنە كۇلىمسىرەپ.
- قوڭىر سيىرىمىز بار.
- اتىڭ كىم؟
- ايان.
ءبىز، ءبارىمىز، تەگىس ۇمىتىپ قالمايىق دەگەندەي: «ايان، ايان»... - دەپ كۇبىرلەسە قايتالاپ قويدىق.
- ءجۇر، جولداس بولامىز، - دەدى سادىق ونىڭ اپپاق بىلەگىنەن قاپ-قارا قولىمەن ۇستاي الىپ. ايان ونىڭ قولىنا قارادى دا قىزاراڭداپ تۇرىپ، اقىرىنداپ بىلەگىن بوساتتى.
- سەندەر جاق ىستىق ەكەن. سۋعا تۇسپەي قالاي شىدايسىڭدار؟ - دەدى.
- تۇسەمىز. اناۋ ارادا توسپا بار. ءجۇر، تۇسەيىك. سۋى ۆو!.. - دەپ سادىق اۋىلدىڭ جوعارعى جاعىنداعى شۇڭقىر-توسپانى جەرگە سىيعىزباي ماقتاي جونەلدى.
ايان بىزگە قوسىلىپ سولاي قاراي ءجۇردى. اۋىلعا جاڭا بالانىڭ كەلۋى ءبىز ءۇشىن ناعىز مەرەكە بولاتىن. ءارقايسىمىز ونىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالۋعا تىرىسۋشى ەدىك. سوندىقتان بىرىمىزدەن-ءبىرىمىز ارتىق كورىنبەك بوپ، ءاي كەپ ماقتاناتىنبىز.
- مەن سۋدىڭ استىندا الپىسقا دەيىن ساناپ جاتا الامىن، - دەپ ءبوستى سادىق.
- مەنىڭ دە مىناداي اق كويلەگىم بار. ۇلكەن ساندىقتا جاتىر، اپام كيگىزبەيدى، - دەدى كوپ ۇندەمەيتىن قوسىم تىرناۋىق تا. قوسىم توبەلەسكەندە ىلعي باج ەتىپ كەپ بەتتى تىرنايتىن، سوندىقتان ونى تىرناۋىق دەيتىنبىز، وزىنەن كوپ بالالار قورقاتىن. وعان تەك ەسىكباي عانا تىك كەلۋشى ەدى. قازىر دە ول:
- وي، كەتشى ارى، تىرناۋىق مىسىق. سەنىڭ ۇيىڭدە التىن بارىن دا
بىلەمىز، - دەپ ەنتەلەپ كەلە جاتقان قوسىمدى كوكىرەگىنەن يتەرىپ جىبەردى.
ەسىكباي - سيداڭ بويلى، قول-اياعى قارا قايىستاي قاتقان ۇزىن، جۇگىرگەندە الدىنا جان سالمايتىن، ءوزى توبەلەسقور، سوتقار بالا ەدى. كەيدە قاراپتان-قاراپ كەلە جاتىپ اركىمگە ءبىر ۇرىناتىن جامان ادەتى بار. ءالى جەتكەندى اياقتان شالىپ قاپ، بولماسا باسىنان توقاي الىپ جىلاتىپ جىبەرەتىن.
قازىر دە ول اياننىڭ الدىندا قىر كورسەتكىسى كەپ:
- تىرناعىنىڭ قايسى - ەي، مىسىق؟ - دەپ، قوسىمدى اياعىنان شالىپ قالدى. قوسىم جالپ ەتىپ ۇشىپ ءتۇستى دە، تەرىسى سىدىرىلعان تىزەسىن ۇستاعان كۇيى، كوزى جاساۋراپ قايتا تۇردى. ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن ەسىكباي ونىڭ باسىنان تۇيە توقاي الا باستادى. جىلاپ جىبەرگەن قوسىم تىرناماق بوپ ىزاقورلانا ۇمتىلعان، ەسىكباي ونى ۇزىن قولىمەن تۇمسىقتاتا سالىپ جىبەردى. قوسىمنىڭ مۇرنىنان قان دىردەكتەپ، باقىرىپ ۇيىنە كەتتى. سول كۇنى ءبىز سۋعا ءتۇسىپ، كۇنگە قاقتالىپ، كەشكە دەيىن توسپا باسىندا وينادىق. ايان بۇرىننان تانىس ادامداي ەتەنە بوپ كەتتى. ول وتە اق كوڭىل، اقىلدى بالا ەكەن. ادامدى ءىش تارتىپ تۇراتىن جايدارى ءجۇزى، نە دەسەڭ دە تەز كونە كەتەتىن جۇمساق مىنەزى ءبىزدى بىردەن ءۇيىرىپ اكەتتى. ەڭ جاقسى قاسيەتى - ەشكىممەن توبەلسىپ، سوزگە كەلمەيتىندىگى ەدى. ءبىر-ەكى رەت كەيبىر شاتاققۇمار بالالار ءتيىسىپ تە كورگەن وزىنە. ايان ۇندەمەستەن قاباعىن ءتۇيىپ، وندايلاردان سىرت اينالىپ كەتىپ ءجۇردى. ءوزىنىڭ جاۋاپ قايىرا الماعانىنا نالىعانداي بوپ:
- مەنىڭ كوكەم دە جوق، اپام دا جوق، سوندىقتان توبەلەسسەم اجەم ۇرسادى عوي، - دەپ قويدى ول.
الىس-جۇلىس ويىن ۇستىندە كۇرەسكەنىمىزدە ول ءبىرازىمىزدى جىعىپ كەتتى. تەك ەسىكبايدان عانا جىعىلدى. العاشقى كۇننەن باستاپ ايانمەن ەتەنە جاقىن دوس بولۋدى اركىم-اق ويلاي باستاعان. ءبىراق ول ەشكىمگە ەرەكشە ىقىلاس بىلدىرگەن جوق. بىرىمىزدەن-ءبىرىمىزدى ءبولىپ جارعان جوق. بارىمىزبەن دە جاقسى جولداس بولدى.
ءۇش-ءتورت كۇن وتكەن سوڭ، ابدەن ۇيرەنىسىپ العاننان كەيىن ۇرىنارعا قارا تاپپاي جۇرەتىن ەسىكباي باسقا بالالارعا ىستەيتىن قىلىعىن ايانعا دا ىستەدى. ونىمەن توبەلەسكىسى كەلىپ، وزىنەن-ءوزى ءجونسىز تيىسە باستادى. ايان وعان جاسقانشاقتاي قاراپ:
- قويساڭشى ەندى، - دەپ كۇڭكىلدەگەن سايىن، ەسىكباي ىرجاقتاپ كەپ، قايتا-قايتا ونىڭ باسىنان توقاي الىپ، اياعىنان شالىپ، مازاسىن كەتىردى.
ىزا بولعان ايان اقىرىندا:
- توبەلەسەسىڭ بە؟ - دەگەن. ەسىكباي ونى مازاقتاي ءتۇسىپ:
- سەنىمەن بە، قويشى-ەي! - دەپ كەپ، سىلەكەيىن اياننىڭ بەتىنە جاعا سالدى. مۇنان ءارى شىداۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
- مەن بۇل كوشەنىڭ ورتاسىندا توبەلەسپەيمىن. ءجۇر اناۋ سايعا. ەل كورمەيتىن جەرگە بارىپ توبەلەسەيىك، - دەدى ايان.
- قويشى-ەي، مىناۋ ءدوي عوي-ەي، - دەپ ەسىكباي سىلەكەيىن ايانعا تاعى جاقتى. - ءجۇر، ال ەسىكباي كوكەڭنىڭ جۇدىرىعىن يىسكەگىڭ كەپ تۇرسا. ول ەندى اياندى يتەرمەلەي ءتۇسىپ، سايعا قاراي جۇگىردى. ەكەۋىنىڭ توبەلەسىن كورۋ ءۇشىن ءبىز دە ەردىك. سايعا تۇسكەن سوڭ ايان جەيدەسىن شەشىپ، شەتكى بۇتانىڭ باسىنا ءىلدى دە، بىردەن ەسىكبايمەن الىسا كەتتى. ەسىكبايدىڭ بويى اناعۇرلىم بيىك ەدى. ەكەۋى شارتپا-شۇرت بەلدەسكەن كەزدە، ول اياندى بەلىنەن قاپسىرا قىسىپ، قايقايتىپ بويىمەن باستى.
ءبىراق قانشا كۇشەنگەنىمەن جىعۋعا شاماسى كەلمەدى. دەرەۋ ءبىر قولىمەن اياندى كەكىلىنەن شاپ ەتە قاپ، شالقاسىنان گۇرس ەتكىزدى. جىعىپ اپ اياننىڭ بەت-اۋزىنا بىلشىلداتىپ سوعا باستادى. ايان تىرس ەتىپ ءۇن شىعارماستان، استىندا جاتىپ قۇر قول-اياعىن ەربەڭدەتە بەرەدى. تەك ءبىر كەزدە ەسىكباي:
- وي-باي!.. - دەپ باج ەتە ءتۇستى دە، ءبىر جاعىنا قاراي بۇراڭداپ جىعىلا بەردى. ايان ونىڭ قولىن بۇراپ جىبەرگەن ەكەن. ەندى ايان كۇش الدى. ول اۋزى قان-قان بولىپ اتىپ تۇرىپ، ەسىكبايدى القىمىنان بۇرە ءتۇسىپ، جەر ءسۇزدىرىپ تۇقىرتا بەردى. وزدەرى اپىر-توپىر قىلعان قارا توپىراققا ەسىكبايدىڭ بەت-اۋزىن ءبىر-ەكى رەت كومىپ-كومىپ جىبەرگەن.
- ويباي، بولدى، بولدى... - دەپ ايقاي سالدى ەسىكباي. ايان ونىڭ باسىنان اتتاپ تۇرىپ كەتتى.
ۇشىپ تۇرعان ەسىكباي تاعى دا تاپ بەرگەن. ايان ونى بەلدەسۋگە جىبەرمەي ەكى قولىنان ۇستاي الدى دا، جاتا بەرىس تاستاپ ىڭق ەتكىزدى. ءبىراق ۇستىنەن باسىپ سوققان جوق. قاتتى جىعىلعان ەسىكباي ءبىرازعا دەيىن تۇرا الماي ىڭقىلداپ جاتتى. ايان بولسا بۇلاققا بارىپ بەت-اۋزىنىڭ قانىن جۋىپ، اق جەيدەسىن كيىپ تۇك بىلمەگەن، تۇك كورمەگەندەي ۇيىنە قايتتى.
وسى توبەلەستەن كەيىن-اق ايانعا ەشكىم تيىسپەيتىن بولدى.
كۇزدە وقۋ باستالىپ، جەتى مەنەن ون جاستىڭ ارالىعىنداعى وڭشەڭ ءبىروڭكەي بالالار ءبىرىنشى كلاسقا باردىق. ءبىزدى يمانجانوۆ دەگەن شاشى اپپاق قۋداي، قولى-باسى توڭعان ادامشا دىرىلدەي قالشىلداپ، كوزى قىپ-قىزىل بوپ جاساۋراپ وتىراتىن قارت كىسى وقىتتى. بۇل كىسى - دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاۋى سەبەپتى قالادان كوشىپ كەلگەن مۇعالىم ەكەن. بىزگە كۇن سايىن ۇيىنەن اكەلگەن قاعازدى ءبىر-ءبىر پاراقتان ۇلەستىرىپ بەرىپ، ارىپتەردى ۇيرەتە باستادى. ايان ەكەۋمىز ءبىر پارتاعا وتىرعانبىز. ءبىرىنشى كۇننەن-اق ول زەرەكتىگىمەن كوزگە ءتۇستى. مۇعالىمنىڭ تاقتاعا جازعان ارىپتەرىن اينا-قاتەسىز قاعازعا ءتۇسىرىپ، تەز جاتتاپ الىپ ءجۇردى. ءتىپتى كەلە-كەلە كۇنىنە ءبىر-ەكى ارىپتەن عانا وتكەنىمىزگە كوڭىلى تولماي:
- بارلىق ارىپتەردى تەزىرەك نەگە ۇيرەتپەيدى ەكەن. شىركىن، اعاما حات جازار ەدىم، - دەپ كۇڭكىلدەيتىن.
ارينە، مايدانداعى اكە-اعامىزعا حات جازۋ ءبارىمىزدىڭ دە كوكەيىمىزدەگى اسىل ارمانىمىز ەدى. سونىمىزدى سەزگەندەي يمانجانوۆ تا بىزگە تەزىرەك حات تانىتۋعا بار كۇشىن سالىپ باقتى. ءسويتىپ، باس-اياعى بىرەر ايدىڭ ىشىندە ارىپتەردى تەگىس جاتتاپ، ءبىرلى-جارىم سوزدەردى قۇراپ، جازا الاتىنداي حالگە جەتتىك. ال ايان بولسا كادىمگىدەي: «اسا جاننان ارتىق كورەتىن اعا...» دەپ باستاپ، حات جازاتىن بولدى. ەندىگى ونىڭ قۋانىشىندا شەك جوق ەدى. كۇندە ساباقتان كەيىن ۇيىنە كەلىسىمەن ءتور الدىنا ەتبەتىنەن ءتۇسىپ، سيالى قارىنداشتى تىلىمەن جالاپ قويىپ، بەت-اۋزىن سيا-سيا عىپ اعاسىنا حاتتى ءۇستى-ۇستىنە جازاتىن دا جاتاتىن. كۇنىنە ەكى-ءۇش حاتتان جازادى. كەيدە اجەسىنىڭ ايتقانىن جازسا، كەيدە ءوز بەتىنشە جازا بەرەتىن. ءبىز، باسقا بالالار ءالى دە سويلەم قۇراپ جازا المايتىنبىز. سوندىقتان ايانعا كەپ:
- حات جازۋدى ۇيرەتشى، - دەپ جاتا جابىساتىنبىز.
ايان بىلدەنبەيتىن. جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ كۇلەتىن دە:
- ءما، مىنا مەنىڭ حاتىمدى كوشىرىپ جاز، تەك مەنىڭ اعامنىڭ ورنىنا ءوز اعاڭنىڭ اتىن جاز، - دەپ قوياتىن.
سويتە-سويتە حات جازۋدى ءبارىمىز دە ۇيرەندىك. ەندى ءبىزدىڭ اۋىلدان كۇنىنە مايدانعا ءسوزى دە، مازمۇنى دا، كەيدە ءتىپتى كىسى اتتارى بىردەي جيىرما-وتىز حاتتان كەتىپ جاتاتىن بولدى.
ءدال ءبىزدىڭ حات تانۋىمىزدى كۇتىپ جۇرگەندەي-اق ەكى ايدان كەيىن يمانجانوۆ قاتتى ناۋقاستانىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. ءبىر قول، ءبىر اياعىنان پاراليچ بولعان. باسقا مۇعالىم كەلمەدى. وسىلايشا ءبىزدىڭ وقۋىمىز دا كەلەر جىلعا دەيىن توقتاعان ەدى.
بىردە ايان ورىستەن مال قايىرىپ كەلە جاتىپ ۇيرەتەمىن دەپ، ءوزىنىڭ قاسقا بۇزاۋىنا سەكىرىپ مىنگەن. سەمىز بۇزاۋ موڭكىپ-موڭكىپ جىعىپ كەتتى. سول جولى اياننىڭ توبىعى تايىپ ءبىر ايداي ۇيىندە اۋىرىپ جاتتى. وسىدان كەيىن-اق اياننىڭ توبىعى تايعىش بولىپ الدى. قيت ەتىپ الىسسا، ءيا سەكىرسە توبىعى تايىپ كەتەتىن دە، ايان:
- ويباي، ويباي، اياعىم-اي... اياعىم-اي... - دەپ جانۇشىرا باقىرىپ جاتا قالاتىن.
بىرتە-بىرتە ول الىسىپ-جۇلىسىپ وينايتىن ويىندارعا ارالاسپاي، شەتتەپ، بار قىزىققا تەك انادايدان سىرتتاي قىزىعا قاراپ تۇراتىن بولدى. توبىعى ءۇشىنشى رەت تايعاندا، ول ۇيىندە بۇرىنعىدان دا ۇزاعىراق جاتتى.
بۇل كەزدە قىس ءتۇسىپ قار جاۋعان. ءبىز بولساق سىرعاناقتىڭ قىزىعىنا كىرىسكەنبىز.
2
ءبىزدىڭ اۋىل ەشكى ولمەس دەگەن كىشكەنە قوڭىر تاۋدىڭ ءدال ەتەگىندە ەدى. ۇزىننان-ۇزاق ءبىر كوشە بوپ جوعارىدان تومەن قاراي سوزىلىپ جاتاتىن. قىستا وسى جالعىز كوشەنىڭ باسىنان-اياعىنا دەيىن بالالار جۋىلداسا توپىرلاي ءجۇرىپ قاردى تاپتاپ، سىرعاناق جاسايتىنبىز. قار قالىڭ تۇسكەنىمەن تاۋلى جەردىڭ كۇنى وتە جايما-شۋاق، جىلى بولادى. تاپتالعان قار كۇنى بويى جەنتەكتەلىپ ەرىپ، كەشكە قاراي كوك مۇز بوپ قاتىپ قالاتىن. ءدال سول كەزدە ءۇي-ۇيدەن شاناسى بارلارى شاناسىن سۇيرەتىپ، كونكيى بارلارى اياعىنا كونكيىن بايلاپ، بالا اتاۋلى تەگىس كوشەگە شىعاتىن. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ۇزىن كوشە باستان-اياق قىبىرلاعان بالاعا تولىپ كەتۋشى ەدى. ۋ-شۋ بوپ، بىرەۋلەرى تومەن قاراي وقشا زۋلاپ شاناسىنىڭ تابانىنان وت جارقىلداپ بارا جاتقاندا، ەندى ءبىر شۇبالعان توپ شانالارىن سۇيرەتىپ جوعارىعا ورلەپ بارا جاتاتىن...
بۇگىن دە سىرعاناقتاعى ويىننىڭ سونداي ءبىر قىزعان شاعى ەدى. كۇننىڭ كوزى قانتالاعانداي بوپ ەرەكشە قىزارىپ ۇياسىنا قونۋعا تايانعان. سىرەسكەن اق قاردىڭ بەتىندە ءبىر ساتكە جۇقالاڭ قىزعىلت كىلەگەي تۇردى. كۇنى بويى ەشكى ولمەستىڭ كۇنگەيىندە جايىلعان مال ەشكىم قايىرماسا دا ءبىر ىزبەن شۇبىرىپ اۋىلعا قايتقان. كەنەت بۇكىل اۋىلدى شۋلىعا شىققان اششى داۋىستار سەلت ەتكىزدى. توبە قۇيقانى شىمىرلاتىپ جوقتاۋ ايتقان داۋىستار. اياننىڭ ۇيىنەن شىعىپ جاتىر. مۇندايدا بالالار ەلىككىش كەلەدى عوي. سىرعاناقتى تاستاي بەرە ءدال بىردەڭەدەن قۇر قالاتىنداي ءبارىمىز بىردەي دۇرلىگە دۇركىرەسىپ، اياننىڭ ۇيىنە قاراي لاپ قويدىق. ارتىمىز جەتپەي جاتىپ، الدىمىز نە بوپ قالعانىن ەستىپ تە ۇلگەردىك. «اياننىڭ اجەسى ءولىپ قاپتى»، - دەگەن سىبىردى القىنا تۇرىپ ءسۇيىنشى سۇراعانداي بىرىمىزگە-ءبىرىمىز جەتكىزدىك. جارعاق سارى تون كيگەن ايان، كۇلىمدەپ تۇراتىن قارا كوزى شاراسىنان شىعا جاۋتاڭداپ، ءوڭى بوپ-بوز ەسىگىنىڭ الدىندا تۇر ەكەن. ۇيىندە كورشى-قولاڭ ايەلدەر ءبىر-بىرىمەن شۋىلداسا كورىسىپ، ازان-قازان بوپ جاتقانمەن ول كوزىنە جاس الماپتى. ءبىز ءوزارا سويلەسكەنىمىز بولماسا، وعان ءۇن قاتقامىز جوق. ايان دا ءبىزدى ءۇنسىز قارسى الدى. سۇيرەتكەن شانامىزعا، كونكيىمىزگە كوز سالدى.
توڭعاننان با، تاناۋىن ءجيى-ءجيى تارتىپ، ءدىر-ءدىر ەتەدى.
كۇن ۇياسىنا ەنىپ بارا جاتىر. ايان بولسا سول مەلشيگەن كۇيدە جالتاق- جالتاق ەتىپ، اۋىلدىڭ ءار تۇسىنان «اجەتايلاپ» داۋىس قويىپ كەلە جاتقان ۇلكەن ادامدارعا قارايدى. ءبىراق ولاردىڭ ءبىرى دە بۇعان نازار اۋدارار ەمەس. ءبىز بولساق، ەندى قايتەر ەكەن دەپ قىزىقتاعانداي ودان كوز ايىرماستان ورتاعا اپ، قورشالاي تۇرمىز. ءوزارا سىبىرلاسقان بوپ، وعان دا ەستىرتە: «اجەسى ولگەنگە نەگە جىلامايدى-ەي؟» - دەپ قويامىز. ايان ەستىسە دە، ەستىمەگەن ادامشا ءمىز باقپايدى. تەك الدەءبىر ۋاقىتتا، باس جوق، اياق جوق:
- ەرتەگى تىڭدايسىڭدار ما دەدى؟ - دەدى. ونان سوڭ ءبىزدىڭ جاۋابىمىزدى كۇتپەستەن ءوزى باستاپ ءۇيدىڭ بۇرىشىن اينالدى. - جۇرىڭدەر، ءۇيدىڭ سىرتىنا وتىرايىق.
ءبىز ونىڭ سوڭىنان ەردىك. ءۇيدىڭ سىرت جاعىنا كەپ شانالارىمىزدى قاز قاتار تىزدىك تە، ءوزىمىز جايعاسا وتىرىپ، ەندى نە دەر ەكەن، دەگەندەي اياننىڭ اۋزىنا قارادىق. ول سول تۇنجىراعان قالپىندا ءبارىمىزدىڭ ءجۇزىمىزدى ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى دە:
- كۇلكىلىسىن ايتايىن با؟ - دەدى.
ءبىز ءۇن-ءتۇنسىز باس يزەستىك. ايان تونىنىڭ ومىراۋىنا تۇمسىعىن تىعىپ ءسال كۇرسىنىپ قويدى دا، ويعا شومعان كۇيدە سىبىرلاعانداي داۋىسپەن:
- ەرتەدە ءبىر جەتىم بالا بوپتى... - دەپ ەرتەگىسىن باستادى.
سول كۇنى ونىڭ ەرتەگىسى تۇننىڭ جارىمىندا ءبىر-اق اياقتالدى. اۋەلدە تۇنجىراعان كۇيمەن جابىرقاۋ باستالسا دا، كەلە-كەلە ەرتەگىنىڭ كۇلكىلى وقيعاسى كوبەيىپ، ايان دا باۋىرىن جازىپ، ءبارىمىز كوڭىلدى كۇلكىگە باتىپ قارىق بوپ قالدى. ءتىپتى اياننىڭ اجەسىنىڭ ولگەنىن دە ۇمىتىپ كەتىپپىز.
سىقىلىقتاپ كۇلىپ ءماز-مەيرام بوپ:
- ەي، تاعى دا ايتشى.
- تاعى دا ايتشى... - دەپ جان-جاقتان شۋلاپ قويا بەردىك.
- جوق، ەرتەڭ ايتامىن، بۇگىنگە وسىمەن ءبىتتى، - دەدى ول سالماقتى ۇنمەن. باسىن كوتەرىپ اسپانعا قارادى. - ە، جۇلدىزدىڭ نۋى ءجيى ەكەن، ەرتەڭ كۇن اشىق بولادى، - دەپ قويدى ۇلكەن كىسىشە. ءبارىمىز جاپا-تارماعاي اسپانعا قارادىق. شىنىندا دا جۇلدىزدار جايشىلىقتاعىدان الدەقايدا كوپ ەدى. باتتيىپ-باتتيىپ، بالقىعان قورعاسىنشا سورعالاپ اعىپ تۇسەردەي بوپ جارقىرايدى.
ءبىز اياننىڭ ەرتەڭگى كۇننىڭ اشىق بولاتىنىن جۇلدىزعا قاراپ ايتقانىنا ىشتەي سۇيسىنە تاڭىرقاسىپ قويدىق. مەنىڭ قاسىمدا وتىرعان
سادىق:
- قالاي بىلەدى-ەي! - دەپ، تاڭىرقاۋىن جاسىرا المادى.
ەندى بىرەۋ مەنىڭ قۇلاعىما سىبىرلاپ:
- «نۋى» دەگەن نە-ەي؟ - دەپ سۇرادى.
- بىلمەيمىن، - دەدىم مەن دە.
ءبىراق بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن سۇراپ الۋعا باتپادىق.
ەرتەڭىنە اياننىڭ اجەسى جەرلەندى. جۇرت ات قويىپ زيراتتان قايتقاندا، ايان اجەسىنىڭ قابىرىنىڭ باسىندا ەلدىڭ ەڭ سوڭىنان شوشايىپ جالعىز قالدى. ول بۇل كۇنى دە جىلاعان جوق. قارلى توپىراق ارالاسقان جاس قابىرگە جاۋتاڭداپ ءبىراز قاراپ تۇردى دا، ءبىر ۋىس توپىراقتى ءىلىپ اپ: «توپىراعىڭ جەڭىل بولسىن، اجە!» دەپ شاشىپ جىبەردى. ونان سوڭ قىپ-قىزىل بوپ توڭعان ەكى قولىن اۋزىمەن كەزەك-كەزەك ۇرلەپ قويىپ، اۋىلعا قايتتى.
سول كۇنى ايان اجەسىنىڭ تۋمالاسى باپاي دەگەن شالدىڭ ۇيىنە كوشتى.
ءبىز كوشەدە سىرعاناق تەبۋگە كىرىسكەنبىز. ءدال وسى كەزدە، ازىن-اۋلاق كورپە-جاستىق تيەلگەن شانانى باپاي ايداپ، ايان ءوزى قوڭىر سيىرىن بۇيداسىنان جەتەلەپ كوشەنىڭ باسىنداعى شالدىڭ ۇيىنە كوشىپ بارا جاتتى. قوڭىر سيىر ۇيرەنگەن قوراسىنان شىققىسى كەلمەي تارتىنشاقتاي باستاعان، ءبىز ءبىر توپ بالا شۋىلداسا قاۋمالاپ ارتىنان ايدادىق. قوڭىر سيىر كوزى شاراسىنان شىعا شاتىناپ، تاناۋىن پىسىلداتىپ باسىن شايقاپ-شايقاپ، اياندى ءسۇزىپ جىبەرەردەي بوپ العا قاراي وقتانا ءجۇردى. ءبىراق سۇزگەن جوق، ءجۇرىپ كەلە جاتقان بويدا اياننىڭ قاۋدىرلاعان سارى تونىنىڭ ەتەگىنەن يىسكەدى دە، تۇمسىعىن سوزىپ، ىڭىرانا موڭىرەدى. ايان اقساڭداعان كۇيدە بىزگە بۇرىلا قاراپ:
- جانۋار، ءبارىن بىلەدى... - دەدى.
اياننىڭ سيىرىن باپاي شالدىڭ ۇيىنە دەيىن ايداسىپ بارعاننان كەيىن ءبىز سىرعاناققا ورالىپ، ويىنعا قايتا كىرىستىك. سالدەن سوڭ ايان دا سىرعاناق باسىنا كەلدى. ءوزىنىڭ شاناسى جوق، سوندىقتان ەلدىڭ شانا تەپكەنىن قىزىقتاپ قاراپ تۇردى. بىردە مەنىڭ كوك تاقتايلى شانامدى نۇسقاپ:
- مەنىڭ دە شانام ءدال وسىنداي ەدى، كوشكەندە انا جاقتا قالدى، - دەپ قويدى.
مەن ونىڭ جاۋدىراپ قاراپ تۇرعانىنا شىداي الماي:
- ءما، ايان، سەن ءبىر جول تەۋىپ كەل، - دەپ شانامدى بەردىم. قۋانعانىنان ول ەزۋىن جيا الماي ىرجيا كۇلىپ كەپ شاناعا وتىردى دا:
- ال كىم مەنىمەن جارىسادى! - دەپ ايقايلاپ ەڭىسكە قاراي زۋلاتا جونەلدى.
مەنەن كەيىن وعان شاناسىن سادىق بەردى، ونان كەيىن ەسىكباي بەردى، قىسقاسى ايان ءبارىمىزدىڭ شانامىزدى ءبىر-ءبىر رەتتەن تەۋىپ شىقتى. ول قىپ- قىزىل بوپ قارا تەرگە تۇسە ەنتىگىپ، الابۇرتىپ، ەلدەن ەرەكشە داۋرىعا سويلەپ، ساقىلداپ كۇلۋمەن بولدى.
ىمىرت ساۋلەسى ىدىراپ قاراڭعىلىق ۇيىرىلە باستاعان كەزدە، باسىنان تۇماعىن الىپ جەلپىنە توقتاعان ايان:
- جۇرىڭدەر، بۇگىن مەن كەشەگىدەن دە قىزىق ەرتەگى ايتامىن، - دەدى.
ءبىز وپىر-توپىر بولىپ شۋلاسىپ، اياننىڭ باستاۋىمەن باپاي شالدىڭ ءۇيىنىڭ ىرگەسىنە كەلدىك. اياندى ورتاعا الىپ، ەندى جايعاسىپ وتىرا بەرگەنىمىزدە، ەسىك اشىلىپ، سىرتقا باپايدىڭ كەمپىرى شىقتى دا:
- ءۇيىباي بەتىم-اي، بۇ دۇبىرلەگەن نە دەسەم، مىنالار ەكەن عوي. اۋلاق جۇرىڭدەر ءارى، ءوي وڭشەڭ توپىرلاعان نەمەلەر! ونىسى نەسى-اي، تاپ تەرەزەنىڭ تۇبىنە كەپ ۇيمەلەگەندەرى! - دەپ قۋىپ جىبەردى.
ەندى قايتتىك، دەگەندەي كوشەدە اڭتارىلىپ تۇرعانىمىزدا سادىق:
- مەن تاپتىم قاي جەرگە وتىرۋعا بولاتىنىن، - دەدى. ءبارىمىز سوعان قاراي قالدىق.
- اناۋ ات قورانىڭ توبەسىنە شىعايىق تا، شوپكە بەلۋاردان كىرىپ-اپ وتىرايىق...
ءبىز سانىمىزدى شاپاقتاپ ۋرالاپ، اۋىلدىڭ شەتىندەگى ات قوراعا قاراي جۇگىردىك. ارت جاعى الاسا تاس قورانىڭ ۇستىنە تىرمىسا-تىرمىسا شىعىپ الدىق تا، سول كۇنى عانا قاراويدان اكەلىنگەن كوك جاۋقازىن ءشوپتى ۇڭگىپ-ۇڭگىپ جىبەرىپ، وتىرا-وتىرا كەتتىك. قۇرعاق ءشوپتىڭ تاناۋدى جارعان حوش ءيىسى ماس قىلعانداي تۇلا بويدى شىمىرلاتادى. شەتىمىزدەن پىسقىرىنىپ، مۇنداي راحات دۇنيە تاپقانىمىزعا ءماز-مەيرام بوپ، ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز ءيتەرىپ قاپ شوپكە اۋناتىپ، سىقىلىقتاي كۇلىسىپ، جۇمساق شوپكە تىعىلا تۇسەمىز.
ءبارىمىز القا-قوتان جايعاسقاننان كەيىن ورتامىزداعى ايان ءتىسىنىڭ اراسىنان سىزىلتا شىرت دەگىزىپ تۇكىرىپ قويىپ، كوتەرىلە ءتۇسىپ، استىنا ءشوپ جۇمارلاپ، باسقامىزدان ورنىن بيىكتەۋعىپ وتىردى. ونان سوڭ قاباعىن شىتىپ، ويعا باتقان كۇيدە تومەندەگى ۇڭىرەيە قاراۋىتىپ جاتقان تەرەڭ قۇزعا كوز جىبەردى. ءبىز دە ەرىكسىز ەندى سولاي قاراي جالتاقتادىق. قۇز ءىشى قورقىنىشتى.
- ەرتەدە ءبىر جەتىم بالا بوپتى... - دەپ ايان ەكىنشى ەرتەگىسىن باستادى.
سىبىرلاي شىققان داۋسىندا ءوز ايتقانىنا قالايدا قالتقىسىز سەندىرەتىندەي كەرەمەت ءبىر كۇش بار. ءبىز تىم-تىرىس بوپ تىنا قالدىق. ءبىر ساتكە ءدال استىمىزدان - قورانىڭ ىشىنەن جىلقىلاردىڭ كۇتىر-كۇتىر ءشوپ جەپ تۇرعانى، پىسقىرعانى، تارپىعاندارى، قاسىنعاندارى ەستىلدى. ءبىراق بىرتىندەپ اياننىڭ ەرتەگىسى قىزعان سايىن، الگى دىبىستاردىڭ ءبارى قۇلاقتان شەت قالىپ، توڭىرەكتى - بۇكىل ەشكى ولمەس باۋرايىن، تومەندەگى تەرەڭ قۇزدى عاجايىپ ءبىر تىنىشتىق باستى. بۇل دۇنيە - ەرتەگى قيال دۇنيەسىنە، سيقىرلى دۇنيەگە اينالىپ، ءبىز ءوزىمىزدىڭ بار-جوعىمىزدى دا ۇمىتقانداي بولدىق.
سول كۇننەن باستاپ كۇندە كەشكىسىن ات قورانىڭ توبەسىنە جينالۋدى ادەتكە اينالدىردىق. ەكىنشى كۇنى تاعى دا الگى سادىق ءبىر پالەنى شىعارعان: ۇيىنەن الاقانداي گازەت جىرتىندىسى مەن تەمەكى ۇرلاپ الىپ كەپتى، الگىسىن كادىمگىدەي ەشكى سيراقتاندىرىپ ۇزىن ەتىپ ورادى دا، قالتاسىنىڭ تۇبىنەن
ازەر تاپقان سىرىڭكەنىڭ جالعىز ءشيىمەن تۇتاتىپ، سونىسىن ناساتتانا سورىپ قويىپ وتىرىپ، ەرتەگى تىڭدادى.
- ەي ، اكەشى ءبىر سورايىن، - دەدى اقىرى سادىقتىڭ جانىندا وتىرعان قوسىم شىداي الماي. سادىق شىلىمىن وعان ءبىر سورعىزدى. قوسىم قوماعايلانا ءتۇتىندى ىشىنە تارتامىن دەپ قاقالىپ-جوتەلىپ تۇنشىعىپ قالا
جازدادى. ءبىز، ءبارىمىز ونى مازاقتاپ، ءوزىن ءبىراز جەرگە اپارىپ كەۋ-كەۋلەپ الدىق.
- و، ماۋباس، تارتا الماسىڭ بار سۇراپ نەعىلاسىن-ەي، - دەپ تابالادىق.
ونان ەسىكباي:
- كانە، سادىق، مەن سورايىنشى، - دەدى.
سادىق شىلىمىن وعان دا ءبىر سورعىزدى. ەسىكباي قاقالعان جوق، ءتۇتىندى اۋزىن تولتىرا سورىپ الدى دا، اقىرىنداپ تاناۋىنان بۇرق-بۇرق ەتكىزىپ شىعارا وتىرىپ، «مىنە، قالاي تارتۋ كەرەك» دەگەندەي ماقتانىپ قويدى. ونان كەيىن تەمەكىنى مەن دە سۇراپ ءبىر سوردىم، مەنەن كەيىن تاعى بىرەۋ. اقىرى سادىقتىڭ ۇزىن تەمەكىسىن بارلىعىمىز ءبىر-ءبىر سورۋمەن-اق تاۋىستىق. كەلەسى كۇنى قورانىڭ توبەسىنە جينالعانىمىزدا كوپشىلىگىمىز ۇيدەن قاعاز بەن تەمەكى ۇرلاپ الىپ شىققان ەكەنبىز. ەندى ءبىر-ءبىر شىلىم وراپ، تەمەكىنى جارىسا تارتاتىن بولدىق. تەمەكى تارتىپ وتىرىپ تىڭداعاندا اياننىڭ ەرتەگىسى دە الدەقايدا قىزىق سياقتى كورىندى. ءبىر كۇندەرى كەيبىرەۋلەرىمىزدىڭ ءۇيىمىز تەمەكى ۇرلاپ جۇرگەنىمىزدى ءبىلىپ قويىپ، ەندى انالارىمىز تەمەكىنى قيىنداۋ جەرگە تىعاتىن بولدى. ءبىراق ءبىز بۇعان دا امال
تاۋىپ كەتتىك.
- وسى اناۋ، ماقاۋ تۇرداعۇل ىلعي، جىلقىنىڭ كەپكەن تەزەگىن شىلىم عىپ تارتىپ جۇرەدى عوي، - دەسىپ، ءبىز دە ەندى، كۇندىزدەن قالتامىزعا جىلقىنىڭ كەپكەن تەزەگىن جيناپ سالىپ جۇردىك. ءسويتىپ، اياننىڭ ەرتەگىسىن تىڭداعان كەزدە، كەيبىرىمىز ىشىنە جىلقى تەزەگى سالىنعان ەشكى سيراق تەمەكىنى
بۇرقىراتا سورۋشى ەدىك.
عاجاپ ەرتەگىلەر ەدى... دۇنيەدەگى جاقسىلىق اتاۋلىنىڭ ءبار-ءبارى: ەرلىك تە، ىزگىلىك تە، سۇلۋلىق پەن اقىلدىلىق تا، ايتەۋىر ادامعا ءتان نە ءبىر اسىل قاسيەتتىڭ بارلىعى دا سول اياننىڭ ەرتەگىلەرىندە بولۋشى ەدى. ايان باتىرلىق تۋرالى ەرتەگى ايتقاندا، ءبىز - الىم-جۇلىم كيىنگەن قارا بورباي بالالار ءبىر
ساتكە جاداۋ قالپىمىزدى ۇمىتىپ، شەتىمىزدەن: كوك سەمسەردى جارق-جۇرق ەتكىزىپ، ات ويناقتاتىپ جاۋعا قارسى ارىستانشا شاباتىن ناعىز قاس باتىرداي سەزىنۋشى ەدىك ءوزىمىزدى. ومىرىمىزدە قوس اۋىز مىلتىقتان وزگە ەشتەڭەنى كورمەسەك تە جارق-جۇرق ەتكەن كوك سەمسەر تۇرعاندا زەڭبىرەك، پۋلەمەت
دەگەندەر ايتار سوزگە، كوڭىلگە ولقى ءتۇسىپ، ويىنشىق سياقتى بوپ قالاتىن.
ويتكەنى اياننىڭ ەرتەگىلەرىندەگى باتىرلار سىلتەگەن كوك سەمسەرگە قىزىعىپ يلاناتىنىمىز سونشا، ونى قارۋ بىتكەننىڭ قۇدايى كورەتىنبىز.
- ۋح، شىركىن، سونداي سەمسەرىم بوپ مەن دە سوعىسقا بارسام، فاشيستەردى تۋرا باۋشا قيار ەدىم، - دەپ تىستەنەتىن ەسىكباي.
- ال مەن بار عوي تەك باستارىنان عانا شابار ەدىم، - دەيتىن سادىق ارمان ەتكەندەي داۋسىن سوزا سويلەپ، قۇشىرلانىپ. - كوك سەمسەردى جارق- جۇرق ەتكىزىپ كەلە جاتقانىمدا، الدىمنان كوكەم شىعا كەلسە... وي، كەرەمەت بولار ەدى-اۋ، ءا؟
مۇنان ءارى سوعىسقا بارۋدى، فاشيستەردى قىرۋدى، ءسويتىپ اكە- اعالارىمىزدى تاۋىپ الۋدى ءارقايسىمىز ءوزىمىزشە ءسوز ەتىپ، تاتتى ارمانعا شوماتىنبىز...
ءوزى جەتىم بولعان سوڭ با، كىم ءبىلسىن، اياننىڭ ەرتەگىلەرى كوبىنە جەتىم بالا تۋرالى بولۋشى ەدى. جەتىم بالانىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى ۇرەيلى ەرتەگىنى باستاعان كەزدە، اۋىلدىڭ شەتىندەگى ساي-سالانى، جىرا-قۇزدى تەگىس: جالماۋىز كەمپىرلەر، جەزتىرناقتار، جالعىز كوزدى داۋلەر، ديۋ-پەرىلەر
جايلاپ كەتكەندەي بولۋشى ەدى. توڭىرەك تەگىس ۇرەيگە تولاتىن. قۇز جاقتان سوققان سۋىق جەلدىڭ ىزىڭى نەشە ءتۇرلى بوپ قۇبىلىپ ەستىلەتىن. بىردە سىڭسىپ، بىردە ۇلىعانداي ءۇن
كەلەتىن قۇلاققا... ءبىز ءار دىبىستى قالت جىبەرمەستەن ءۇرپيىسىپ، بىرەۋ «ا!» دەسە، «ويباي»، «اتتانعا» بىردەي سالىپ تىم-تىراعاي زىتۋعا دايىن وتىراتىنبىز.
عاجاپ ەرتەگىلەر!.. ءبىز ءبىر كەشتىڭ وزىندە ۇزىندىعى ەكى قارىس «تەمەكىنىڭ» ەكى-ۇشەۋىن تاۋىساتىنبىز. اقىرى قولىمىز تەمەكى وراۋعا يكەمگە كەلمەي، ءتىسىمىز-تىسىمىزگە تيمەي ساقىلداپ توڭاتىنبىز. ءبىراق اياننىڭ ەرتەگىسى تاۋسىلماي ەشكىم تىرپ ەتپەۋشى ەدى. تاناۋىمىزدى قوس-قوسىنان تارتىپ قويىپ، ءشوپ قۋىسىنا تىعىلا تۇسەتىنبىز. ەرتەگى بىتكەن كەزدە عانا «ۋه» دەپ ەركىن تىنىستاپ، قۇرىستاپ قالعان بويىمىزدى جازىپ، كەرىلىپ-سوزىلىپ، جەتىم بالانىڭ باقىتقا كەنەلگەنىنە
شىن جۇرەكتەن قۋاناتىنبىز... كەي كۇنى ايان سيرەك تىستەرىن كورسەتە وتىرىپ، جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىپ
قويىپ كوڭىلدى، كۇلدىرگى ەرتەگىلەردى باستايتىن. وندايدا ءبىز قىستىڭ ساي- سۇيەكتەن ءوتىپ دىردەكتەتكەن ىزعارلى سۋىعىن ۇمىتىپ، ىشەكتى تۇينەگەن كۇلكىدەن قيقىلداسىپ-شيقىلداسىپ، كوزىمىز بەن مۇرنىمىزدان سورامىز بىردەي اعىپ، ءارقايسىمىز ءار جاققا ءىشىمىزدى باسىپ دومالايتىنبىز دا
قالاتىنبىز. ول كۇندە ءبىز بۇ دۇنيەدە سوعىس دەگەننىڭ بار ەكەنىن، ءارقايسىمىزدىڭ اكە-اعالارىمىزدىڭ الىستا - سوناۋ باتىستا جاۋعان وقتىڭ استىندا جۇرگەنىن دە ەستەن شىعاراتىنبىز.
- ايان، تاعى دا. ەندى وسىلاي تاعى ءبىر ەرتەگى ايتشى، - دەپ تۇس-تۇستان جالىناتىنبىز وعان.
ءبىراق ايان ءبىر تۇندە ءبىر ەرتەگىدەن ارتىق قالاي جالىنساڭ دا ايتپايتىن. ورنىنان تۇرىپ، ءۇستىن قاعىپ:
- ءتۇن ورتاسى بوپ قالدى عوي، جەتەر ەندى، - دەيتىن سالماقتانا سويلەپ، - سەندەر قىزىقسىڭدار، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە ەكى ەرتەگىنى ويلاپ شىعارۋ وڭاي دەيسىڭدەر مە؟! - دەپ قوياتىن ونان سوڭ.
ءبىز ەرتەگىلەردىڭ ءبارىن اياننىڭ ءوزى كۇندەلىكتى ويلاپ شىعاراتىنىن بىلسەك تە، وعان پالەندەي ءمان بەرمەۋشى ەدىك. بار بىلەتىنىمىز: ايان كۇندە نەشە ءتۇرلى ەرتەگىلەردى ويلاپ كەپ، كەشكىلىك بىزگە ايتىپ بەرۋى كەرەك، ال ءبىز ۇيىپ وتىرىپ تىڭداعاندى عانا بىلەمىز. ەرتەگى ويلاپ شىعارۋ وڭاي ما، قيىن با، ول جاعىندا ەش شارۋامىز جوق. ءتىپتى ول جاعىن ءسوز ەتە قالعاننىڭ وزىندە دە، «ايان عوي كۇن سايىن ءبىر ەرتەگى ويلاپ شىعارادى، ەندەشە ەرتەگى شىعارۋ قيىن دا ەمەس شىعار، تەك باسقامىز ەرتەگىنى قالاي قۇراستىرۋدىڭ ءادىسىن بىلمەيتىن بولارمىز»، - دەپ تۇيەتىنبىز. ال ول نەندەي ءادىس، ول جاعىن قازبالاپ ويلاي تۇسۋگە نە ورەمىز جەتپەيتىن دە، نە موينىمىز جار بەرمەيتىن. تاڭ اتقاننان كۇن باتقانشا سالپ-سۇلپ ەتىپ، كوشەنىڭ اياعىنان باسىنا دەيىن شانا سۇيرەتىپ سىرعاناق ويناۋدى عانا بىلەتىنبىز. كەشكىسىن تەسىك پيمالارىمىز بەن سىرما شارىقتارىمىز زىلدەي بوپ، شىلقىلداپ سۋ وتكەنىنە قاراماستان، ات قورانىڭ
توبەسىنە تارتاتىنبىز...
العاشقى كۇندەرى كۇندىزگى ويىن كەزىندە ايانعا شانامىزدى كەزەكپە- كەزەك سىرعاناۋعا بەرىپ جۇردىك تە، كەلە-كەلە شەتىمىزدەن ساراڭسي باستادىق.
قىزىق ويىننىڭ ۇستىندە شاناڭدى ءبىر جولعا بولسا دا بىرەۋگە بەرىپ قويىپ، ءوزىڭ سىرتتاي قاراپ تۇرعانعا تاعاتىڭ جەتپەيتىن. سوندىقتان ەندىگى جەردە ايانعا شانا كۇنىنە ءبىر رەت قانا تيەتىن، وندا دا ويىننىڭ قىزۋى باسەڭسىگەن شاقتا بارىپ بىرەۋىمىز:
- ءما، ايان، ءبىر رەت تەۋىپ كەل، - دەپ ونى مۇسىركەگەننەن امالسىز بەرگەندەي بولۋشى ەدىك.
ايان دا ەندى بۇرىنعىسىنداي شاناعا وتىرعانىنا قۋانا داۋرىقپايتىن. قىزاراڭداي كۇلىمسىرەپ كەپ شانانى قولىڭنان يمەنشەكتەپ الاتىن دا، ءبىر سىرعاناپ كەپ قولىڭا بەرەتىن. ونان سوڭ سارى تونىنىڭ ومىراۋىنا
تۇمسىعىن تىعىپ، سۋىق سورعان ءوڭى كوكپەڭبەك بوپ بوزارىپ، ءبىزدىڭ ويىنىمىزعا قاراپ شەتتە ءۇنسىز سوستياتىن دا تۇراتىن. تەك باپايدىڭ كەمپىرى:
- ءاي، ايان، قايداسىڭ؟! اناۋ سيىردى بايلا! قاز-ۇيرەكتى قاما! بيەنى سۋعارىپ ءشوپ سال! - دەگەن كەزدە، بىزگە جالتاقتاي قاراپ ۇيگە كەتەتىن، ەداۋىر ۋاقىتتان كەيىن قايتىپ ورالاتىن.
ونىڭ اسىعا كۇتەتىن شاعى - كۇننىڭ ۇياسىنا قونۋى. كۇن ۇياسىنا قوندى دەگەنشە-اق ءجۇزى جادىراپ سالا بەرەدى.
- ال، جۇرىڭدەر، مەن كەشەگىدەن دە قىزىق ەرتەگى ايتامىن، - دەپ ەلىكتىرە جونەلەدى. كەيدە ەرتەگى تىڭداۋعا ول كۇندىز دە شاقىراتىن.
- سىرعاناق دەگەن نەمەنە، تەك كيىم توزدىرىپ، شارشاۋ، - دەپ مەنسىنبەگەندەي ەرنىن ءشۇيىرىپ قوياتىن. ونداي كەزدە وعان «اعاتاي، ما، سىرعاناشى»، - دەپ شاناڭدى كەسە-كولدەنەڭ توسىپ جالىنساڭ، پىسقىرىپ قارامايتىنداي كورىنەتىن. سونان كەيىن-اق ويىننىڭ ءسانى كەتۋشى ەدى. «شىنىندا دا، ەي، مەنىڭ شارىعىمنان سۋ ءوتىپ كەتتى، جۇرىڭدەر، ات قورانىڭ توبەسىنە بارايىق»، - دەسىپ سەتىنەي باستايتىنبىز. ءبىزدىڭ بۇل ءتۇرىمىزدى كورىپ ايان سىرعاناقتى ونان ارمەن جاماندايتىن. ونان ءبىزدىڭ شانالارىمىزعا قاراپ قويىپ:
- مىنالار شانا ما؟! - دەيتىن مۇرنىن تىجىرايتىپ. - شىركىن، ءوزىنىڭ رۋلى بار، الدىندا شامى بار ىلديعا دا، ورگە دە بىردەي سىرعانايتىن شانا بولسا.- وي، قويشى، ونداي شانا بولۋشى ما ەدى؟
- بولعاندا قانداي. قوبىلاندى باتىردىڭ تايبۋرىلىنداي ۇشاتىن اتتار بار ما؟ بار. ەندەشە ىلدي-ورگە بىردەي سىرعانايتىن رۋلدى شانا دا بار...
مۇنان ءارى ايانمەنء سوز تالاستىرا المايتىنبىز. كىم ءبىلسىن، مۇمكىن
سونداي شانا بار دا شىعار. اركىم ىشتەي: «شىركىن، ايان ايتقانداي ىلدي-ورگە بىردەي سىرعانايتىن
رۋلدى شانام بولسا»، - دەپ قيالدايتىن سياقتى ەدىك سول ءبىر ساتتە...
قىزىق ەدى اياننىڭ مىنەزى. بىردە، ءتۇن ورتاسىندا، ءدال ۇيقىعا جاتاردىڭ الدىندا دالاعا شىققام. كوشەدە سىرعاناقتا بىرەۋ زۋلاتىپ شانا تەۋىپ بارادى ەكەن. جىم-جىرت ايلى تۇندە الگى ءبىر عانا شانانىڭ ءوزى گۇرىلدەپ، جەر كوشىپ كەلە جاتقانداي ءدۇبىر شىعارادى. شىداي الماي، جۇگىرىپ سىرعاناققا
باردىم - مىنە قىزىق، شانا تەۋىپ جۇرگەن - ايان ەكەن. اي جارىعىندا انىق كورىندى: ءجۇزى جايناڭ قاعىپ، ەكى يىنىنەن القىنا دەم الادى. تونىنىڭ ەكى ەتەگى دالپىلداپ شانانى كوشەنىڭ باسىنا قاراي سۇيرەتە جۇگىردى. مەنى كورىپ بۇرىلدى دا:
- ءجۇر، وينايسىڭ با! - دەپ داۋىستاي سويلەدى.
- قويشى، ءتۇن جارىمىندا ەسى دۇرىس ادام ويناي ما؟
- ويناعاندا قانداي. ءتۇۋ، سەن ءوزى مىناداي ايلى، جارىق تۇندە شانامەن سىرعاناۋدىڭ قانداي كەرەمەت ەكەنىن بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي. ايلى تۇندە شاناعا سيقىرلى قانات بىتەدى... - دەدى دە ايان جۇگىرە جونەلدى. سالدەن كەيىن كوشەنىڭ باسىنا شىعىپ اپ تاعى دا جەر كوشكەندەي عىپ بۇكىل اۋىلدى
جاڭعىرىقتىرا گۇرىلدەتىپ شانامەن تومەن قاراي جۇلدىزداي اقتى. ءدال مەن تۇرعان تۇستا كىشكەنتاي تومپەشىك بار بولاتىن، زۋلاپ كەلگەن شانا الگى تومپەشىككە جەتكەندە ەسىك پەن توردەي جەرگە ءبىر-اق ىرعىدى دا، تابانىنان وت جارق ەتىپ وتە شىقتى. ايان قولىن كوتەرىپ:
- ۋر-را! - دەپ ايقايلادى. ماعان شىنىندا دا ول تەۋىپ جۇرگەن شاناعا سيقىرلى قانات بىتكەندەي
كورىندى. جۇگىرىپ ۇيگە كەلدىم دە قاراڭعى اۋىز بولمەدەن بوس تۇرعان شەلەك، لەگەندى داڭعىر-دۇڭعىر ەتكىزىپ شانامدى ىزدەي باستادىم.
- ءۇيباي، ۇرى ءيت كىرىپ كەتتى مە! - دەپ ۇيدەن اپام شىققان. مەنىڭ شاناما جارماسقانىمدى كورىپ. - سەنبىسىڭ؟! نەنى قيراتىپ ءجۇرسىڭ؟! - دەدى تاڭىرقاپ.
- اپا، شانا تەبەم.
اپام شوشىپ كەتتى.
- ءتايت ءارى، وسى جەتى تۇندە شاناسى نە-ەي، مىنانىڭ. بىردەڭە كورىنەر مىناعان، ەلدەن ەرەكشە، - دەپ ۇرسىپ بەردى.
- ءيا-ا... انە، ايان سىرعاناپ ءجۇر عوي.
- ايان... و، جەلكەڭ قيىلسىن سەنىڭ. ايان دەيدى عوي. ايان دەيدى... تاستا ءارى!.. - اپام شانانى ارى تۇكپىر بۇرىشقا قاراي يتەرىپ تاستاپ، مەنى جەلكەمنەن ءبىر ءتۇيدى. - جات توسەگىڭە! ەرتەڭ دە كۇن بار.
مەن سۇمىرەيىپ كەپ، ءتور الدىنا اتاممەن قاتارلاسا سالىنعان توسەگىمە جاتتىم. كوپكە دەيىن ۇيىقتاي المادىم. كوشەنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن زىرقىراعان شانانىڭ ءدۇبىرى ءدال ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ىرگەسىندە جۇرگەندەي، جەردى سولقىلداتىپ ەستىلىپ تۇردى. سول كۇنى قاناتتى شانامەن ىلدي، ورگە بىردەي
زۋلاتا سىرعاناپ جۇرگەن ايان تۇسىمە دە كىردى.
ءسويتىپ، ايان ءبىر قۋلىق تاۋىپ الدى. ەندى ول كۇندە كەشكىسىن بىزگە سول كۇنى ويلاپ شىعارعان جاڭا ەرتەگىسىن تەزدەتىپ ايتىپ بىتىرەدى دە، بىرەۋىمىزدىڭ شانامىزدى سۇراپ اپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن سىرعاناقتا جاپادان-جالعىز وينايدى.
ءبىر كۇنى كۇن بۇلتتانىپ، وڭىنان باياۋ عانا ىزعىرىق جەل سوعىپ تۇردى. قاراڭعىلىق ەرتە تۇسكەن. ءبىز دە داعدى بويىنشا، اۋىل ۇيلەرى شام جاعا باستاعان كەزدە ات قورانىڭ توبەسىنە جينالا قالدىق. ايان بۇل كۇنى وتە-موتە كوڭىلدى ەدى. ءبارىمىز جاپا-تارماعاي ەشكى سيراق شىلىمدى وراۋعا كىرىسكەنبىز.
- ءاي، مەن سەندەرگە ءبىر قىزىق ايتايىن با، - دەدى ول ءسۇيىنشى سۇراعانداي قۋانىشتى ۇنمەن. - مەن بۇگىن تاڭ الدىندا تۇسىمدە اعامدى كوردىم. راس ايتام. تۇندە جاتاردا اعامنىڭ پالتوسىن باسىما جاستاپ، كوپكە دەيىن ءيىسىن ءيىسكەپ جاتقام. اعامنىڭ ءيىسى ءسىڭىپ قاپتى. ءبىر ءتۇرلى جۋساننىڭ
ءيىسى سياقتى جاقسى ءيىس. مەن ءبۇيتىپ جاعاسىنا مۇرنىمدى تىعىپ الدىم دا ۇزاق-ۇزاق يىسكەدىم... اجەم ىلعي: «اعاڭدى اناۋ جۋسانتوبەنىڭ ۇستىندە، مال قايىرام دەپ جۇرگەندە، ايدالادا تاپقانمىن» دەيتىن... مەنىڭ اعامدا جۋساننىڭ ءيىسى سودان قالعان... ءسويتىپ جاتىپ ۇيىقتاپ ەدىم، تۇسىمە كىردى...
- مەن دە ىلعي كوكەمنىڭ پالتوسىن جامىلىپ جاتامىن. مەنىڭ كوكەمنىڭ پالتوسىنان دا جۋساننىڭ ءيىسى شىعىپ تۇرادى - دەدى ءبىر بالا. سويتكەنشە بولعان جوق، تۇس-تۇستان جامىراي دۋىلداپ سوعىستا جۇرگەن اكەلەرىمىزدىڭ، اعالارىمىزدىڭ ۇيدە قالعان كيىمدەرىن ەسكە الىپ، ولاردان شىعاتىن ءيىستى ءسوز ەتىپ كەتتىك. جانە ءبىر قىزىعى - كوپشىلىگىمىز ول ءيىستى
جۋساننىڭ - ءدال ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ ىرگەسىندەگى جۋساننىڭ يىسىندەي دەستىك.
ونان ءبىر كەزدە ايان:
- مەنەن دە جۋساننىڭ ءيىسى شىعىپ تۇرادى، اعاما تارتقانمىن. مىنە،يىسكەپ كورىڭدەرشى، - دەپ ءوز ومىراۋىنا تۇمسىعىن تىقتى. ءبىز دەرەۋ كەزەكتەسىپ ونىڭ ومىراۋىن يىسكەۋگە كىرىستىك. ءوزى ايتقاننان با، الدە شىنىمەن سولاي ما، ايتەۋىر، اياننىڭ ومىراۋىنان بۇرقىراپ جۋساننىڭ ءيىسى شىعىپ تۇرعانداي كورىندى بىزگە.
- راس-ەي، جۋساننىڭ ءيىسى شىعادى.
- قانداي سۇيكىمدى-ەي، جۋساننىڭ ءيىسى... - دەستىك ءبىر اۋىزدان. ونان سوڭ ءارقايسىمىز ءوز ومىراۋىمىزعا تۇمسىعىمىزدى تىعىپ، ءوزىمىزدىڭ ءيىسىمىزدى ءوزىمىز يىسكەپ، جاڭالىق اشقانداي:
- ءاي، مەنەن دە جۋساننىڭ ءيىسى شىعادى-ەي.
- مەنەن دە... مىنە، يىسكەپ كورشى... تۋرا جازدىگۇنى جۋساندىتوبەنىڭ
يىسىندەي... - دەسىپ جان-جاقتان شۋلاپ كەتتىك. سالدەن كەيىن باسقا ءسوزدىڭ ءبارى تىيىلىپ، ايان ەرتەگى باستاۋعا كىرىسەر ساتتە ەسىكباي تۇرىپ:
- بۇگىن تۇندە ايانعا شاناسىن كەزەك بويىنشا قوسىم بەرۋى كەرەك، - دەدى.
- ءيا، ساعان، مەنىڭ شانام سىنىپ تۇر، - دەدى قوسىم.
- ءاي، وسى الگىندە عانا سىنعان ەشتەڭەسى جوق ەدى عوي.
- سىنىپ تۇر... تۇندە تەبۋگە جارامايدى. كەرەك بولسا ءوزىڭ بەر
شاناڭدى.
- مەن بەرىپ ءجۇرمىن، ىلعي بەرەمىن، ال سەن نەگە بەرمەيسىڭ؟
- بەرمەيمىن سو... - دەپ كۇڭكىلدەدى قوسىم. - سىنىپ تۇر.
- جارايدى، قويىڭدارشى، - دەپ سوزگە ايان ارالاسقان. ءبىراق وسى كەزدە ەسىكباي قوسىمنىڭ باس كيىمىن جۇلىپ اپ، لاقتىرىپ جىبەردى.
- كەت، تىرناۋىق مىسىق،ءايتپەسە كورەسىڭ، - دەپ كىنجىدى.
- جارايدى، قويشى-ەي، ەسىكباي، - دەگەن ايان تاعى دا باسۋ ايتىپ.
- نە قوياتىنى بار. كەتسىن. قانە كەت، - دەپ ەسىكباي مەلشيىپ وتىرعان قوسىمدى تەۋىپ قالدى. قوسىم جەر-كوكتى باسىنا كوتەرە ازان-قازان قىپ باقىرىپ ۇيىنە كەتتى.
ەسىكبايدى سىباپ بوقتاپ:
- قازىر تۇرجان اعاما ايتام، بالەم... - دەپ بارا جاتتى.
بۇل كۇنى ايان جالعىز كوزدى داۋ تۋرالى ەرتەگىسىن باستادى. بۇل ونىڭ بۇرىنعى ەرتەگىلەرىنەن دە الدەقايدا قىزىقتى ەدى. تۇنەرگەن اسپان، ات قورانىڭ ىرگەسىنەن ءارى قاراي ۇڭىرەيىپ جاتقان قورقىنىشتى تەرەڭ قۇز، بار- ءبارى كۇننىڭ ەرەكشە ءبىر نۇرى قۇيىلىپ جارقىراعانداي بوپ، باسقا ءبىر دۇنيەگە -ەرتەدەگى كۇلكىگە تولى قىزىق دۇنيەگە اينالدى.
«...- ءبىراز جەر جۇرگەننەن كەيىن جەتىم بالانىڭ قوتىر تايىنا ءتىل ءبىتىپتى، - دەيدى ايان. - قوتىر تاي تۇرىپ وعان: «مىناۋ الدا تۇرعان اسقار تاۋدان كۇندىز قۇس ۇشىپ وتە المايدى، قاناتى كۇنگە كۇيىپ قالادى. تەك تۇندە عانا ۇشىپ وتەدى. سوندىقتان دا ءبىز ءتۇندى كۇتۋىمىز كەرەك. تۇندە ماعان دا قانات بىتەدى. سەن تەك جىعىلىپ قالماي، كوزىڭدى تارس جۇمىپ، مەنىڭ جالىمنان مىقتاپ ۇستاپ وتىر. مەن: «كوزىڭدى اش!» دەگەندە ءبىر-اق اش. سوندا، مىنا اسقار تاۋدىڭ ارعى جاعىندا، مۇنان گورى الاسا، شوشايعان قوڭىر تاۋ تۇرادى. ول جالعىز كوزدى ءداۋدىڭ مەكەنى»، - دەيدى. جەتىم بالا قوتىر تايدىڭ
ايتقانىن تۇگەل ورىندايدى. تۇندە قوتىر تايعا قانات ءبىتىپ، اسقار تاۋدان ۇشىپ وتەدى... ءبىر كەزدە قوتىر تاي: «ەندى كوزىڭدى اش!» - دەگەندە، جەتىم بالا كوزىن اشسا، ءدال الدىندا اقىرىن تەڭسەلە قوزعالىپ شوشايعان قوڭىر تاۋ تۇر ەكەن...» وسى تۇستا ايان كوزى شاراسىنان شىعىپ، ءبىزدى جاڭا عانا كورگەندەي
بارىمىزگە ءبىر-ءبىر قاراپ ءوتتى. جالعىز كوزدى ءداۋ ەستىپ قويماسىن دەگەندەي داۋسىن باسەڭدەتىپ سىبىرلاي سويلەيدى. ءبىز بولساق ءشوپ قۋىسىنا تىعىلا ءتۇسىپ، توڭىرەككە جالتاقتاي بەرەمىز. ءتۇن قاراڭعىلىعىندا شوشاق بورىككە ۇساپ قاراۋىتىپ تۇرعان ەشكى ولمەس شوقىسى ەندى بىردە جالعىز كوزدى اۋليە مەكەن ەتكەن ۇڭگىر تاۋعا ۇقساپ كەتتى. ءدال قازىرگى ساتتە سول ۇڭگىرتاۋدىڭ ىشىندە جالعىز كوزدى داۋ قورقىراپ ۇيقىدا جاتقان سەكىلدى. ونىڭ قورقىراي العان دەمىنەن شوشاق تاۋ تۇندىگىن جەل شايقاعان كيىز ۇيدەي كوتەرىلىپ- باسىلىپ جەلپىلدەپ، بىردە ارى-بەرى تەڭسەلىپ، قوزعالىپ تۇرعان سياقتى كورىندى. دەمىمىزدى ىشىمىزگە تارتىپ، قاراڭعىدا تەڭسەلگەندەي بوپ تۇرعان ەشكى ولمەس شوقىسىنا كوز تىگىپ قاراي بەرۋگە ءداتىمىز شىداماي ايانعا قارايمىز. قاراڭعىدا بوزارىپ كورىنگەن جۇدەۋ ءوڭى سول ءوزى ايتىپ وتىرعان قيالداعى دۇنيەنى كورىپ وتىرعانداي دىرىلدەي شىتىنىپ، كوزى جالت-جۇلت ەتەدى... ىزعىرىق جەل ونان سايىن سۋىتىپ، قار ۇشقىنداي باستادى. تۇتاسقان قاپ-قارا اسپان تۇنشىقتىرا سالارداي بوپ اۋىل ءۇستىن تۇمشالاپ تۇر. ءيت ءۇردى.
تۋرا جالعىز كوزدى داۋدىڭ ءيتى قۇساپ ۇلىپ ءۇردى. «اپىر-اي، جالعىز كوزدى ءداۋ ويانىپ كەتەر مە ەكەن»، - دەپ زارە-قۇتىمىز قالمايدى... ءوستىپ ەرتەگى قىزىعىنا بەرىلىپ وتىرعانىمىزدا، شەتتەگى ءبىر بالا:
- ويباي، ءورت! - دەدى.
ءشوپتىڭ ارت جاعىن الا، ىزعىرىق جەلدىڭ وتىندە لاۋىلداپ وت جانىپ جاتىر. بۇل ات قورانىڭ توبەسى كۇزدە عانا سابانمەن جابىلعان. جانىپ جاتقان سول سابان ەكەن. شەتتە وتىرعان بالالاردىڭ ءبىرى شىلىمىن سوندىرمەي لاقتىرىپ تاستاپ، سابان سودان تۇتانسا كەرەك. جەل وتىندە لەزدە لاپىلداپ كوتەرىلىپ كەتتى. نە ىستەرىمىزدى بىلمەي ساسقالاقتاپ، قورادان سەكىرىپ-سەكىرىپ ءتۇسىپ، تىم-تىراقاي قاشا جونەلدىك. بالالاردىڭ ەڭ سوڭىن الا سەكىرىپ تۇسكەن ايان:
- ويباي، ايا-عىم!.. - دەپ جان داۋسى شىعا ايقايلاپ جىبەردى دە شوڭقاڭ ەتىپ جاتا كەتتى. ءبىراق ءبىزدىڭ وعان قارايلايتىنداي شامامىز جوق. اۋىل جاقتان: «اتتان! اتتان!» - دەپ جەر-كوكتى باسىنا كوتەرە
ايقايلاپ، شولاق قول بريگادير تۇرجان دا جەتتى. ارميا قاتارىنان جاقىندا عانا قايتقان، سول قولىن بىلەگىنەن وق جۇلىپ كەتكەن، ءبىراق ءوزى اسا قاتىگەز، مەيىرىمسىز ادام ەدى. كەلگەن كۇنى-اق: «قان كورىپ، قانىم بۇزىلىپ كەلدى...» - دەپ، ۇيىنە جينالعان قاتىن-قالاش، كەمپىر-شالدىڭ زارەسىن العان. بريگادير بوپ تاعايىندالعاننان كەيىن، جۇمساعاندا ءتىلىن قايىرعان تالاي ايەلدەر مەن جاسوسپىرىم بالالاردى، الىمجەتتىك ەتىپ ساباعان. قازىر سول تۇرجان جۇگىرىپ جەتكەن بويدا، قورانىڭ ارتىندا ءتورت بۇكتەلىپ شىرقىراپ جاتقان اياندى ءداۋ تابان كورزى ەتىگىمەن تەۋىپ كەپ جىبەردى. ايان قالپاقشا قالقىپ بارىپ اناداي جەرگە تۇسكەن. تۇرجان ەندى ونى قولىنداعى قامشىمەن تۋلاقتى ساباعانداي
كومىپ-كومىپ الدى دا، تاعى دا تەپتى-اي كەپ. باس دەمەي، كوز دەمەي ىلشىلداتىپ تەبە بەردى. اۋەلدە قۇلىنداعى داۋسى شىعىپ شىرقىراپ: «اعاتايلاپ» شىڭعىرعان اياننىڭ ءبىرازدان كەيىن ءۇنى ءوشتى. كورزى ەتىكتىڭ استىندا جانسىز زاتتاي يلەكتەنىپ جاتا بەردى. اۋىلداعى جۇرت دۇركىرەي جينالىپ كەپ، ءورتتى ءسوندىردى. الدەكىم كەلىپ، بىلق-سىلق ەتىپ جاتقان اياندى كوتەرىپ الدى. قارت ادامنىڭ داۋسى:
- ءيتتىڭ بالاسى، پاشيسكە بەرگەن قولىڭنىڭ قۇنىن وسى قارشاداي جەتىم بالادان الايىن دەپ پە ەڭ. وي ەسىرك!.. - دەپ اقىردى تۇرجانعان.
ءبىز، باسقا بالالار، وسىنىڭ ءبارىن الىستان بۇتا-بۇتانىڭ اراسىنان سىعالاپ قاراپ تۇردىق. ءدىر-ءدىر ەتىپ شەتىمىزدەن جىلاپ جىبەرۋگە شاق ەدىك. ەل كەتكەن سوڭ جاسىرىنىپ، بۇعىپ-بۇعىپ ءۇيدى-ۇيىمىزگە تارادىق.
ۇيگە كەلسەم، توسەكتەر سالۋلى، ءبىراق ەشكىم جاتپاپتى. اتام ەكى كوزى قانتالاپ، تەرىسىنە سىيماي تىرسىلداپ اشۋلى وتىر، اپام كوزىن سىعىمداپ جىلاپ وتىر. نە بولدى ەكەن دەپ شوشىپ، بوساعادا تۇرىپ قالدىم.
- ءوي، اۋزىڭدى ۇرايىن، جامان نەمە! - دەدى اتام جەكىرىپ. - تۇرجاننىڭ تەپكىسىن ايانمەن بىرگە كورسەڭ ەتتى... جانى ءتاتتى شىرىك، كورىنبە كوزىمە!..
مەن ءۇن-تۇنسىز جەر شۇقىلاپ بوساعادا تۇردىم-تۇردىم دا، مۇنان وزگە ەشتەڭە ايتىلماعان سوڭ، اياعىمدى، سىرت كيىمىمدى شەشىپ، تورگە ءوتتىم. تاماق سۇراپ ىشۋگە باتا الماي، سىبدىرسىز شەشىنىپ، توسەگىمە جاتتىم.
- سورلى جەتىمنىڭ كورگەن كۇنى سول دا... - دەدى ءبىر كەز انام اۋىر كۇرسىنىپ. - قورعارى جوق بولعان سوڭ باسىنعانى عوي.
- ە-ە، بۇل ءورجاننىڭ بالاسى كىسى ولتىرەر. ءيتتىڭ سۇرى جامان، سۇرىنان شوشيمىن... - دەپ قويدى اتام.
تاڭەرتەڭ ويانا كەتسەم اپام جاڭا ساۋىپ اكەلگەن ءسۇتىن قۇرساۋلى بانكەگە قۇيىپ وتىر ەكەن. مەنىڭ ويانعانىمدى كورىپ:
- تۇرا عوي. مىنا جارتى كۇرەشكەدەي ءسۇتتى پەشكە قويايىن، پىسكەن سوڭ ءىش. ال مىنا ءسۇتتى الگى ايانعا اپارىپ بەرەيىن. بايعۇس بالا، كوكپەڭبەك تۇلىپتاي بوپ قوزعالا الماي جاتقان كورىنەدى، - دەدى.
كيىنىپ، جارتى كۇرەشكە ىستىق ءسۇتتى اپىل-عۇپىل ىشە ساپ، باپاي شالدىڭ ۇيىنە مەن دە جەتتىم. ايان ەسىك جاقتاعى تەمىر پەشتىڭ تۇبىنە توسەلگەن قۇرىم كيىزدىڭ ۇستىندە، كىر-كىر جۇقا قۇراق كورپە جامىلىپ جاتىر ەكەن. ءبىر جامباستاعان كۇيدە قوزعالا الار ەمەس. قامشى مەن تەپكى تيگەن دەنەسى
كوكپەڭبەك بوپ كۇلكىلدەپ ءىسىپ كەتىپتى. بەت-اۋزى دا ىسىڭكى. كوزى كىشىرەيە جىلتىراپ، جاۋتاڭداپ جاتىر. دومبىعا كەزەرگەن ەرنىن جالاپ قويادى. مەن ونىڭ جانىنا كەپ وتىردىم. ول دا ءۇنسىز، مەن دە ءۇنسىزبىن، ءبىر-بىرىمىزگە جالتاقتاپ قاراي بەرەمىز. ەندى بىردە اپام مەن ءجۇن تۇتىپ وتىرعان باپايدىڭ كەمپىرىنىڭ سوزىنە قۇلاق توستىم.
- بايعۇس بالانىڭ اياعىن سالدىردىڭدار ما؟ - دەپ سۇرايدى اپام.
- جوعا. الگى شال ەرتەدەن بەرى زىر جۇگىرىپ سىنىق سالاتىن ادام تابا المادى.
- اسىلبەك سىنىقشى بار ەمەس پە؟
- جولاۋشى كەتىپتى عوي. - ءسال ءۇنسىز وتىرعان سوڭ باپايدىڭ كەمپىرى اياندى كىنالاي سويلەدى. - جۇگەرمەك-اي دەسەڭشى، وزىنە دە وبال جوق. ءتۇن جارىمىنسىز ءبىر قايتپايدى عوي، ەلدەن ەرەكشە وسىنى الىپ بارا جاتقان نەنىڭ ويىنى ەكەنىن بىلمەيمىن، ويىنىڭ وسىلعىردىڭ... يباي-اۋ... - دەپ مۇنان ارعى ءسوزىن سىبىرعا اينالدىرىپ جىبەرەدى. - وسى ءۇيدىڭ كورپەسىن ءشىرىتىپ... ەسى كىرىپ قالسا دا...
باپايدىڭ كەمپىرى قانشا سىبىرلاي ايتسا دا سوڭعى سوزدەرى بىزگە انىق ەستىلدى. قىپ-قىزىل بوپ كەتكەن ايان تىستەنە شىتىنىپ، باسىن بۇرىپ اكەتتى. ىرگەگە قاراپ جاتتى.
- ءۇيباي، بەلىم-اي، كوپ وتىرىپ قاپپىن عوي، ۇيگە كەتەيىن، - دەپ مەنىڭ اپام ورنىنان تۇردى. - ايان ءتاۋىر بولعانشا كۇندەلىكتى ءبىر كۇرەشكە ءسۇتتى بىزدەن الىپ تۇرىڭدار.
باپايدىڭ كەمپىرى اپاممەن ىلەسە سىرتقا شىقتى.
- قوسىمدى سوعۋ كەرەك، - دەدىم مەن وڭاشا قالعان سوڭ. ايان تەرىس قاراپ جاتقان كۇيدە:
- ەندىگارى ولسەم دە تەمەكى تارتپاسپىن، - دەدى.
- تۇرجان جامان ادام، قانى بۇزىلعان. بۇل سوزىمە ايان جاۋاپ بەرگەن جوق. الدەن ۋاقىتتا باسىن كوتەرىڭكىرەپ ماعان:
- اناۋ پالتونى اپەرشى، - دەدى ءىلۋلى تۇرعان قارا پالتونى نۇسقاپ. مەن وسى ۇيدەگى جالعىز ورىندىققا شىعىپ پالتونى الىپ ونىڭ الدىنا اكەلدىم. ايان باسىن جاستىقتان ازەر دەپ كوتەرىپ، ەكى قولى دىرىلدەپ
پالتونىڭ جاعاسىنا تۇمسىعىن تىعىپ جىبەرىپ قۇشىرلانا يىسكەپ-يىسكەپ الدى دا:
- تەز ءىلىپ قوي، ايتپەسە ۇرسادى، - دەدى.
ونان سوڭ شالقاسىنان ءتۇسىپ كوزى باجىرايىپ، كىرپىك قاقپاستان ءۇيدىڭ توبەسىنە تەسىرەيە قاراپ ۇزاق جاتتى. قالىڭ ويدا جاتقان سياقتى. ءوڭى ۇرلانىپ، دىرىلدەي دەم الادى. اپ-ارىق، شىرپىنىڭ جىڭىشكەلىگىندەي قولىمەن دومبىققان ىسىكتەرىن سيپادى. ءبىر كەزدە عانا: - اعام كەلەدى عوي جاقىندا ءالى. سوندا كورسەتەدى تۇرجانعا، - دەدى.
ون شاقتى كۇننەن كەيىن ايان توسەكتەن تۇرىپ جۇرە باستادى. توبىعى تايعان اياعىن جەر سىپىرعانداي كولدەنەڭىنەن سۇيرەتىپ سولتاقتاپ باساتىن بولدى. مەن وعان:
- اسىلبەك شال كەلدى عوي، اياعىڭدى سالعىزبايسىڭ با؟ - دەگەم.
- اۋىرادى عوي ەندى، - دەدى ول جابىرقاعان كەسكىنمەن. - وي، سەن بىلمەيسىڭ عوي، توبىعىڭدى قايتا سالعىزعانداي قالاي اۋىراتىنىن. سۇمدىق... اۋىرادى... ەندى ول كۇندە كەشكە قاراي سىرعاناقتىڭ باسىنا كەپ ويىن تارقاعانشا قالقيىپ تۇرادى دا قويادى. ويىنعا ارالاسپايدى. ءبىر-ەكى رەت مەن دە، سادىق
تا شانامىزدى بەرگەنبىز، باسىن شايقىپ تەپپەي قويدى:
- اياعىم اۋىرادى، - دەدى.
كەي كۇنى ويىننان كەيىن مەن كەشكى تاماقتى ءىشىپ اپ، باپايدىڭ ۇيىنە باراتىنمىن. مەن كەلگەندە ايان ىلعي تەمىر پەشتىڭ اۋزىندا وت جاعىپ وتىرادى. ول كەزدە - سوعىس جىلدارىندا ءبىزدىڭ اۋىل وتىنعا سابان جاعاتىن... مالاتاسپەن باستىرعان استىقتىڭ سابانى ورعان قامىس سياقتى ءىرى بولادى، اراسىندا شالا باستىرىلعان، كەيدە ءتىپتى مۇرتى سەتىنەمەگەن ماساقتار ءجيى كەزدەسۋشى ەدى. وتقا جانعاندا سابان ءدۇر-ءدۇر ەتىپ لاۋىلداپ، ال ماساقتار بىتىرلاپ كەتەتىن. ايان وت جاعىپ وتىرىپ، بىلدىرتپەي عانا سول ماساقتاردى جينايدى. لاۋىلداپ جاتقان ساباننىڭ اراسى بىتىر-بىتىر ەتە قالعاندا، ايان قولىن وتقا تىعىپ جىبەرىپ، شالا پىسىپ قالعان كۇيەلەش ماساقتى لىپ دەگىزىپ سۋىرىپ الاتىن. مەن ەسىكتى اشقاندا-اق ايان ءجۇزى جايناپ قۋانىپ كەتۋشى ەدى. بىلاي شىق دەپ، داۋىستاپ ايتۋعا كەمپىر-شالدان باتا الماي ولار جاققا جاۋتاڭداپ قاراپ قويىپ، تەمىر پەشتىڭ تۇبىندەگى ءوز ورنى - قارا قۇرىم كيىز توسەلگەن
قۋىستى مەڭزەيتىن. مەن قۋىسقا كىرىپ اپ، ولار كەشكى شايلارىن ءىشىپ بولعانشا اياندى كۇتىپ وتىرام. باپايدىڭ كەمپىرى شالى ەكەۋىنە عانا مايعا بوكتىرىپ تالقان شىلايدى دا، «سەنىڭ ءتىسىڭ بار عوي» دەپ اياننىڭ الدىنا ءبىر ۋىس قۋىرعان ءبيداي توگەدى. مىنە، اياننىڭ كەشكى قورەگى وسى. ول ءۇن-ءتۇنسىز
قىتىرلاتىپ وتىرىپ الدىنداعى ءبىر ۋىس بيداي بىتكەنشە شاي ىشەدى دە، ونان سوڭ شىنىسىن توڭكەرىپ قۋىسقا كەلەدى. كەلە بىردەن سىبىرلاي سويلەپ:
- ەرتەگى تىڭدايسىڭ با؟ - دەپ الادى دا، مەنىڭ باس يزەۋىمدى كۇتپەستەن- اق: - باياعىدا ءبىر جەتىم بالا بوپتى... - دەپ باستاي جونەلەدى.
ءبىر ءتاۋىرى باپاي دا، ونىڭ كەمپىرى دە ءبىزدىڭ سوزىمىزگە قۇلاق سالمايتىن. مايعا شىلاعان تالقاندى كوسىتە اساپ، ىستىق شايعا بويى بۋسانعان قارت، قولتىعىنداعى جاستىعىن مىجعىلاي ءتۇسىپ، راقاتتانا كەكىرىپ قوياتىن دا:
- ەنەلەرىڭدى ۇرايىن، وسى ەكەۋىنىڭ-اق سىبىر-كۇبىرى بىتپەيدى ەكەن، ءا. قىز الىپ قاشقالى اقىلداسىپ جۇرگەننەن ساۋسىڭدار ما-ەي؟ - دەپ ازىلدەيدى.
كەمپىرى بولسا قاباعىن كىرجيتىپ:
- ي-ي، جامان ءيت ۇرەگەش كەلەدى-دەپ، مىنا ءبىزدىڭ ۇل مىلجىڭ كورىنەدى عوي، - دەيدى.
ەكەۋى دە وسىمەن تىنادى. جاتارىندا كەمپىر: «مايى تاۋسىلادى»، - دەپ ءوزى سىعىرايىپ تۇرعان جەتىلىك شامنىڭ بىلتەسىن ونان ارمەن سىعىرايتىپ تاستايدى. مۇنان كەيىن ءبىزدىڭ بار- جوعىمىزدى ەستەرىنە دە الماستان ەكەۋى ەكى جاقتىن ءتاتتى قورىلعا باساتىن.
ولار ۇيىقتاسىمەن-اق ايان الگىندە ىشقىرىنا تىققان كۇيەلەش ماساقتاردى الىپ، ۇگىپ-ۇگىپ اۋزىنا قۇياتىن.
- جەپ كورشى، ءتاتتى، - دەپ ءبىر-ەكى ماساقتى ماعان دا ۇستاتاتىن. ۇگىپ- ۇگىپ شالا پىسكەن ءداندى مەن دە اۋزىما قۇيامىن، ءبىراق شيكى ءدامى ءبىلىنىپ تۇرعاندىقتان جۇتا الماي، شايناپ-شايناپ تۇكىرىپ تاستايتىنمىن. كەيدە مەن ۇيدەن نان الىپ كەلەتىنمىن. ايان ناندى كورگەندە، كوزى وتشا جانىپ، ەكى ۇرتىنا كەزەك بۇرالاي تىعىپ، قاقالىپ قالا جازدايتىن. «تاعى دا بار ما؟ تاعى دا؟..» - دەپ مەنىڭ قالتامنىڭ تۇبىندەگى قوقىمعا دەيىن قاعىپ، دەگبىرى قالاۋشى ەدى.
ءبىر كۇنى بالالار ەكىگە ءبولىنىپ قار اتقىلاسىپ ويناماق بولدىق. ورتامىزدان ەكى اتامان سايلاپ، قالعاندارىمىز ەكى-ەكىدەن جۇپتاسىپ، الگى ەكى اتاماننىڭ قاراۋىنا تەڭ بولىنە باستادىق. بۇل ويىنعا اياننىڭ دا قاتىسقىسى كەلگەن. ءبىراق ەكى اتاماننىڭ ەكەۋى دە ونى ءوز توپتارىنا الۋدان باس تارتتى.
- وي، قوي، سەن جۇگىرە المايسىڭ شويتاڭداپ، - دەدى ولار. ايان ءۇشىن مۇنان اۋىر جازا جوق ەدى. ول كوزى جاساۋراپ، اقساق اياعىن سۇيرەتكەن كۇيدە ەكى ءيىنى سالبىراپ كەتە باردى. مەن شىداي الماي ونىڭ سوڭىنان جۇگىردىم. ايان جىلاپ كەلەدى ەكەن. ەكەۋىمىز قاتارلاسىپ ءۇنسىز جۇرە بەردىك. ءدال اسىلبەك شالدىڭ ءۇيىنىڭ تۇسىنا جەتكەندە، كوز جاسىن الاقانىمەن قاتتى ۋقالاپ ءسۇرتتى دە، الگى ۇيگە بۇرىلدى. مەن دە ەردىم. اسىلبەك شال مال قوراسىنىڭ ءىشىن تازالاپ جۇر ەكەن.
- ءيا، نەگە كەلدىڭدەر، بالالار؟ - دەدى انادايدان داۋىستاپ.
- اتا، اياعىمدى سالىپ بەرشى، - دەدى ايان.
اسىلبەك تاياپ كەپ ونىڭ اياعىنا قارادى.
- سالىپ بەرىڭ قالاي-ەي. مىنا اياعىڭ قيسىق بوپ ءبىتىپ، جازىلىپ كەتكەنگە ۇقسايدى عوي. ەندى ونى قايتا ورنىنا سالۋ وڭاي ەمەس. اۋىرعانىنا شىدار ما ەكەنسىڭ.
- شىدايمىن، اتا، سالىپ بەرىڭىزشى... اياننىڭ داۋسى دىرىلدەپ جالىنىشتى شىقتى. ەندى ءسال بولسا ەڭىرەپ
جىلاپ جىبەرۋگە شاق تۇر.
- اپىر-اي، ءا، جارايدى، سالىپ بەرەيىن قاراعىم. ۇيگە كىرە بەر. ءاي، كەمپىر، مىنا جيەن بالاعا تاماق بەرشى، الدەنىپ السىن!
ءبىز ۇيگە كىردىك. اسىلبەكتىڭ كەمپىرى ءبىزدى تورگە وتىرعىزىپ باۋرساق پەن ايران اكەپ بەردى. سالدەن كەيىن جۋىنىپ-شايىنىپ اسىلبەكتىڭ ءوزى دە كىردى. سىرت كيىمىن شەشىنىپ، كەمپىرىنە كورپە سالعىزىپ، الگىنىڭ ۇستىنە اياندى جاتقىزدى. ونان سوڭ قويدىڭ قۇيرىق مايىمەن اياننىڭ توبىعى تايعان اياعىن سىلاۋعا كىرىستى. ۇزاق سىلادى. ءوزى دە تىنىمسىز سويلەپ، اياننان دا ءار نارسەنى ءبىر سۇراپ ۇنەمى سويلەتۋمەن بولدى. ءبىر كەز ايان:
- ويباي! - دەپ باج ەتە تۇسكەن، اسىلبەك:
- شىدا، بالام، شىدا... - دەپ ونىڭ بۇلقىنعانىنا قاراماستان تىرپ ەتكىزبەدى. ايان قۇلىنداعى داۋسى شىعىپ، ويبايلاپ جاتتى دا، اسىلبەك ونىڭ اياعىن ۋقالاپ، سىلاي بەردى. ونان سوڭ كەمپىرى اكەلگەن شۇبەرەكپەن ادەمىلەپ تاڭىپ تاستادى دا:
- ال بولدى، توبىعىڭدى ەندى شىعارىپ الما... - دەدى. ءبىراق، امال نە، ايان مۇنان كەيىن دە توبىعىن تايدىرىپ الدى. ول - كوكتەم كەزىندە ەدى. كوكتەم شىعا كولحوز جۇمىسىنا ءبىز دە ارالاسقانبىز.
ورتاسىنا سىم تەمىر سالىپ ورتەگەن ءبىر-ءبىر دويىر قامشىنى قولىمىزعا الىپ، وگىز جەككەن سوقانىڭ باسىنا مىندىك. جەسىر ايەلدەر مەن بوي جەتكەن قىزدار سوقانىڭ ارتىن ۇستايدى. ارايلانىپ تاڭ بىلىنگەننەن باستاپ ىمىرت قاراڭعىسىنا دەيىن جەر جىرتامىز. جەر قۇيقاسى مايعا بوككەندەي
تۋىرىلىپ جاتادى. سوقا ءتىسى ءسال تەرەڭدەسە بوكپە توپىراق قالىڭداپ، وگىزدەر مىقشيىپ تۇرىپ قالادى. الا قىستاي ءشوپ تارتۋ، تۇقىم تارتۋمەن تيتىقتاپ شىققان ارىق وگىزدەردىڭ اۋزىنان سىلەكەي شۇبىرىپ، اياقتارىن شالىس باسىپ كۇن ۇزىن سوقا تارتۋعا دارمەندەرى زورعا جەتەدى. وندا دا ارقاسىن قايىستىرعان قامشىنىڭ كۇشىمەن جەتەدى. وگىز بىتكەننىڭ ساۋىرى قىزىل الا قان، ارقاسى شوقپىت-شوقپىت جاۋىر بولاتىن. ەرتەدەن كەشكە دەيىن وگىز ۇستىندە جۇلىنىپ «سوپ، سوبەلەي» بەرگەننەن تاماعىمىز جىرتىلا اۋىرىپ، دويىر قامشى قارامىزدى تالدىرىپ، ءبىز دە ابدەن تيتىقتايتىنبىز. تاڭدايىمىز كەۋىپ، قاڭىرىعىمىز تۇتەپ، قارنىمىز اشىپ، قامشى سىلتەۋگە ءالىمىز قۇرىپ، باس اينالىپ، كوز قاراۋىتىپ، قالعىپ-مۇلگي باستاعان كەزىمىزدە سوقا ۇستاعان ايەل باياۋ ۇنمەن:
- ءاي، ۇل، ايداساڭشى وگىزىڭدى، - دەيدى. بويىڭداعى بار كۇشىڭدى جيىپ، قامشىنى قۇلاشتاي سىلتەيسىڭ. ارىق وگىزدەر ارقالارىن قۇر قايقاڭداتىپ قىرجىڭداعانى بولماسا، جۇرىسىنە ءجۇرىس قوسا قويمايدى. اقىرىندا ءوزىڭنىڭ قولىڭ اۋىرىپ سىرقىراپ كەتەدى. سوندايدا وگىزدەن دومالاپ ءتۇسىپ جەر
تەپكىلەپ جىلاعىڭ كەلەدى. سەنىڭ سول مۇشكىل حالىڭدى سەزگەندەي سوقا ارتىنداعى ايەل ءوزى كەپ قولىڭداعى قامشىنى الا ساپ، وگىزدەردى شىقپىرتىپ- شىقپىرتىپ جىبەرەدى دە:
- جىعىلىپ قالما، - دەپ قويادى. شاما شارقىڭنىڭ سول ەكەنىن ۇعادى عوي، جاقسى ۇعادى. الدەن ۋاقىتتا ايەلدەردىڭ ءبىرى قالجىراي شىققان زارلى ۇنمەن سىزىلتىپ قانا:
كوكشە ءبىر تاۋدىڭ بيىگى-اي.
الىستاعى باۋىردان حات الۋدىڭ قيىنى-اي، - دەپ ءان سالادى. ءان ەمەس- اۋ، جۇرەكتەگى اۋىر شەردىڭ لىقسىپ شىققان ءبىر كۇرسىنىسى سياقتى. انگە ەكىنشى سوقاداعى ايەل، ونان ءۇشىنشى سوقاداعى بويجەتكەن قىز قوسىلادى. ۇشەۋى دە زارلاتادى-اۋ كەپ. ۇشەۋىنىڭ كوزىنەن دە جاس پارلايدى. ءبىز وگىز
ۇستىندەگى بالالار كوزىمىزگە ءمولت-ءمولت ەتىپ جاس ءۇيىرىلىپ، تاماعىمىزعا وكسىك تىعىلىپ، باس كوتەرە المايمىز. ايەلدەرگە قوسىلىپ جىلاۋعا «ەركەكتىك» نامىسىمىز جىبەرمەيدى. ويتكەنى العاش سوقاعا شىققان كۇنى ايان:
- جىلاۋدى اركىم بىلەدى. مىقتى بولساڭ ناعىز ەركەكتەرشە قيىنشىلىقتا جىلاماي باق، - دەگەن. سوندىقتان «جاسىق ەكەنىمىزدى» بىلدىرمەۋگە تىرىسامىز. كەشكىسىن جەردەن قازىلعان باراكقا كەلەمىز. ءىشى ۇپ-ۇزىن قاپ-قاراڭعى، ۇڭگىر سياقتى. استىنا سابان توسەلگەن. جالعىز ماي شامنىڭ ولەۋسىرەگەن جارىعىندا، نە ءىشىپ، نە جەگەنىمىزدى اجىراتپاستان، تالقاننان جاسالعان اتالا كوجە سياقتى بىردەڭەنى قالعىپ-مۇلگىپ وتىرىپ ىشەمىز. ونان سوڭ كيىمىمىزبەن وتىرعان ورنىمىزدا قاتار-قاتار سۇلاي كەتەمىز. ونە بويىڭ سالدىراپ قوزعالا المايسىڭ. قانشا ۇيىقتاعانىڭ بەلگىسىز الدەبىر ۋاقىتتا تۇرجاننىڭ:
- ءاي، جەتپەگىرلەر، تۇرىڭدار! - دەپ اقىرعانىن ەستيسىڭ. قوزعالۋعا شاماڭ جوق، ونە بويىڭ ەزىلىپ كوزىڭدى اشا المايسىڭ. سول كەزدە تۇرجان ءارقايسىمىزدى اكە-شەشەدەن تۇك قالدىرماي سىباپ، سيراعىمىزدان دىرىلداتا سۇيرەپ، باراكتىڭ اۋزىنان سىرتقا قاراي اتىپ جىبەرەدى... تاعى دا
ارقاسى پىشاقتىڭ قىرىنداي، ءوزى جاۋىر وگىزدىڭ ۇستىنە جاربيا جابىساسىڭ. تاعى دا جاق جاپپاستان، «سوپ، سوبەلەپ»، قارىڭ ۇزىلەردەي بوپ تىنىمسىز قامشىلاۋ... تۇسكە جاقىن وزەگىڭ تالىپ، ءالىڭ كەتىپ، قالعي باستايسىڭ. كەيدە وگىزدىڭ ۇستىنەن دومالاپ تۇسكەنىڭدى دە بىلمەيسىڭ. بۋسانىپ جاتقان قارا پارعا بۇرق ەتە قالاسىڭ. كوزىڭدى ۋقالاپ اتىپ تۇرىپ، سوقا ۇستاعان ايەلدىڭ كومەگىمەن وگىزدىڭ ارقاسىنا قايتا جاربياسىڭ. وسىلايشا كۇنىنە ءارقايسىمىز وگىزدەن ەكى-ءۇش رەتتەن دومالاۋشى ەدىك...
اياننىڭ توبىعى وسىنداي ءبىر وگىزدەن دومالاپ تۇسكەن كەزىندە تاعى تايدى. ول قارا پارعا بۇرق ەتكەن كۇيدە... «اياعىم-اي!» - دەپ باج ەتتى دە بۇكتەلىپ جاتىپ قالدى. جۇگىرىپ-جۇگىرىپ جانىنا باردىق. ول جىلاماۋعا تىرىسىپ تىستەنىپ، كوزىن جۇمىپ، كوكپەڭبەك بوپ سازارىپ جاتتى. اياعىنداعى كوننەن تىگىلگەن شوقايىن شەشپەك بوپ ەدىك، قينالا ىڭىرسىپ، ونان «اعاتايلاپ» بەبەۋ قاقتى.كوتەرىپ باراكقا الىپ باردىق. اۋىلعا اپارۋعا كولىك بولمادى. سول ءتۇنى دەنەسى قىزىپ، تاڭ اتقانشا ساندىراقتاپ سويلەپ شىقتى. ەرتەڭگىسىن ءبىز جۇمىسقا كەتەردە عانا كوزىن اشتى. مەن باسقالاردان جىرىلىپ ءبىر ساتكە ونىڭ جانىندا قالدىم. وزىمشە اقىل ايتپاق ەدىم وعان. ءسوزدى نەدەن باستارىمدى بىلمەي قيپاقتاپ وتىرعانىمدا، ول ءوزى باستادى.
- وي، كەشە اياعىم قاتتى اۋىردى، - دەدى دىرىلدەگەن ۇنمەن. - تۋرا ولگىم-اق كەپ ەدى، تاعى اعامدى ويلاپ قانا توقتادىم...
ونان سوڭ ءبىراز ءۇنسىز جاتتى، تۇيمەسى اعىتىلعان كۇرتەسىنىڭ ومىراۋىنا تۇمسىعىن تىقتى.
- قاراشى، جۋساننىڭ ءيىسى... - دەپ قويدى. - ەندى اياعىمدى اعام كەلگەندە ءبىر-اق سالعىزام. اعام قالاعا اپارىپ، ەندىگارى شىقپاستاي ەتىپ سالعىزادى، ءالى...
ول ءتاتتى ويعا شومعان كۇيدە، اعاسى كەلگەن سوڭ نە ىستەپ، نە قوياتىنىن تەگىس تىزبەلەپ ايتىپ شىقتى. ونىڭ سوزىنە قاراپ مەن اعاسىنىڭ جۋىقتاعى كۇندەردىڭ بىرىندە قايتاتىنىنا تيتتەي دە شاك كەلتىرگەم جوق.
- ساعىندىم اعامدى، - دەدى اقىرى كۇرسىنىپ. مەن جۇمىسىما كەتتىم. كۇنى بويى وگىز ۇستىندەگى جالعىز تىلەۋىم: «شىركىن-اي، اياننىڭ اعاسى تەزىرەك قايتسا ەكەن» - دەۋ بولدى. ايان باراكتا ءتورت كۇن جاتىپ قالدى. تەك بەسىنشى كۇنى كەشكىسىن عانا تۇقىم تارتقان اربامەن اۋىلعا جىبەردىك. وسىدان كەيىن ايان توبىعىن قايتىپ ورنىنا سالدارعان جوق. سول اياعىن كولدەنەڭىنەن سۇيرەتە باسىپ جۇرەتىن بولدى...
قۋ سوعىستىڭ بەسىكتەن بەلىمىز شىقپاي جاتقاندا-اق بىزدىڭ جۇرەگىمىزگە سالعان جاراسى قانشاما ەدى. سول جارانىڭ تىرتىعى ءومىر بويى ۋداي سىزداپ، جانعا باتىپ وتەر-اۋ. ەش ۋاقىت ۇمىتىلماس. اسىر سالار بالعىن شاعىمىزدا تاعدىر ءبىزدىڭ قابىرعامىزعا دا بار ءزىلىن سالدى عوي. سوندا دا بولسا باسقامىزدان گورى ايانعا قاتتى باتىپ ەدى. تاعدىر وعان دەگەندە ەشتەڭەسىن ايامادى.
ۇلكەندەر «جاۋ شەگىندى» دەسىپ، كۇن سايىن بىر قۋانىشتى حابار ايتىپ جۇردى. مۇنىڭ ءوزى ءبىز ءۇشىن «ەرتەڭ سوعىس بىتەدى» دەگەنمەن بىردەي ەدى.
اسكەردەن بىرتىندەپ ەر-ازاماتتار قايتا باستادى. ءبارى جارالى بوپ قايتقاندار: ءبىرى قولىنان، ءبىرى اياعىنان، ءبىرى قابىرعاسىنان، ءبىرى كوزىنەن ايرىلعاندار. ءبىراق، ءسويتىپ، جارىمجان بوپ قايتسا دا ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ كەلۋى اۋىل ءۇشىن ۇلكەن مەرەكە ەدى. سولاردىڭ بىردە-ءبىرى تۇرجانعا ۇقساپ: «قان كورىپ قايتتىم، قانىم بۇزىلدى»، - دەپ ەسىرگەن جوق.
... قارالى قاعازدار دا كەلىپ جاتتى. جاز ورتاسى. اڭىزاق جەل ۇيتقي سوققان ىستىق كۇننىڭ بىرىندە ءبىزدىڭ اۋىلعا تاعى ءبىر قارالى قاعاز كەلدى. بۇل جولعى قارالى قاعاز ەشكىمنىڭ ۇيىنەن زارلى جوقتاۋ ايتاتىن داۋىس شىعارعان جوق. بۇل جولعى قارالى قاعاز، كوشەدە ويناپ جۇرگەن بالالاردىڭ ەڭ سوڭىندا، بەلى بوس شتانىنىڭ اۋىن ءبىر قولىمەن كوتەرە ۇستاپ، سول اياعىن كولدەنەڭىنەن سولتاقتاي جۇگىرگەن كۇيدە: «ەي، توقتاڭدارشى، مەن سەندەرگە كەشەگىدەن دە قىزىق ەرتەگى ايتامىن»، - دەپ
جالىنا داۋىستاي جۇگىرگەن ايانعا كەلگەن ەدى. ول ءۇنسىز قابىلدادى. قارالى قاعازدى ۇزاق وتىرىپ ەكى-ءۇش رەت ەجىكتەپ وقىدى دا، ءتورت بۇكتەپ ىشقىر قالتاسىنا تىقتى. ونان سوڭ ويناپ جۇرگەن بالالاردىڭ جانىنا كەپ، ادەتىنشە الىس-جۇلىستى سىرتتاي قاراپ قىزىقتاپ تۇردى. تەك بالالار ءۇيدى-ۇيىنە
تاراعان كەزدە، ول اۋىلدىڭ شەتىندەگى ات قوراعا بارىپ كىردى. سوڭىنان مەن دە باردىم.
سارى سۋ ىركىلگەن ات قورانىڭ ءىشى تۇنشىعارداي قاپاس، تىمىرسىق ەدى. تاستاي قاراڭعى. توبەسىنە ۇيا سالعان تورعايلاردىڭ، ولاردىڭ شىرىلداعان قىزىل شاقا بالاپاندارىنىڭ ءۇنى قۇلاقتى تۇندىرادى. قۇجىناعان
شىبىنداردىڭ ىزىڭى ءبىر باسقا. قاراڭعىلىققا كوزىم ۇيرەنگەنشە ەسىك الدىندا تۇردىم دا، ونان سوڭ قابىرعانى جاعالاپ تۇكپىرگە قاراي جۇرە باستادىم. اياق استى سازدانىپ باسقان سايىن شۇرق-شۇرق ەتەدى. تۇكپىرگە دە جەتتىم. ايان قاراڭعى بۇرىشتا ءبىر ۋىس بوپ ءبۇرىسىپ، ەكى الاقانىمەن بەتىن باسىپ سولقىلداپ جىلاپ وتىر ەكەن. ۇزاق جىلادى. ونان سوڭ كوزىن ءسۇرتتى دە قورادان شىقتى. سىرتقا شىققان سوڭ كوردىم، كوزى قىپ-قىزىل بوپ كەتىپتى. ماعان قارادى دا ءوز-وزىنەن جىميىپ كۇلدى.
- كۇن ىستىق، ءا، - دەدى.
وسىدان كەيىن ءبىر جەتى وتكەن سوڭ، ەرتەڭگىسىن ون شاقتى قوزى-لاقتى تاۋعا قاراي ورگىزىپ جىبەرىپ، قايتار جولدا باپايدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا تۇرعان ارباعا كوزىم ءتۇستى. ءبىرسىپىرا بالالار وسى ارادا ەكەن. ايان جولعا جۇرەتىن ادامداي بار-جوعىن كيىنىپ اپتى. مەن تاياپ كەلگەندە شەتتەۋ تۇرعان ەسىكباي
سىبىرلاپ قانا:
- ايان بالالار ۇيىنە كەتكەلى جاتىر، - دەدى. وسى كەزدە ۇيلەرىنەن اربا ايداۋشى جىگىت جانە باپاي مەن كەمپىرى شىقتى. باپاي اربا ايداۋشىعا اياندى ستانسياعا دەيىن امانات قىپ تاپسىرعانىن قايتا-قايتا ايتا بەرەدى. ال كەمپىرى كەپ اياننىڭ بەتىنەن ءسۇيدى، كوزىنە جاس الدى.
- قاراعىم، جولىڭ بولسىن، - دەدى جىلامسىراپ. - جاقسىدان قالعان تۇياق ەڭ، قايدا جۇرسەڭ امان بول. ادام بولساڭ تاۋىپ كەلەرسىڭ ءالى... باپاي دا كەپ اياننىڭ بەتىنەن ءسۇيدى.
- امان-ەسەن بارىپ ورنالاسقان سوڭ حات جاز، - دەپ قويدى.
- الاتىن ادام بولماي تۇر، مىنا قوڭىر سيىردى دەرەۋ ساتىپ اقشاسىن قالتاڭا سالىپ بەرەر ەم. كەيىن قولىم تيسە، بازارعا ايداپ بارىپ ساتىپ، اقشاسىن سالىپ جىبەرەم عوي...
- ە، قويشى ءارى، سەن دە وسى، نە بولسا سونى ايتپاي. ساتقانى نەسى. ەرتەڭ ەر جەتىپ كەلە قالعاندا مال كەرەك ەمەس پە ايانعا... - دەپ كيىپ كەتتى وسى تۇستا كەمپىرى. - قاراعىم، بۇ الجىعان اتاڭنىڭ ءسوزىن تىڭداما. ءالى ءوزىڭ كەيىن ۇلكەن جىگىت بوپ كەلگەنىڭدە قوڭىر سيىرىڭدا وسىمىمەن قولىڭا تاپسىرامىن...
ايان بالالاردىڭ بارىمەن قول الىسىپ قوشتاستى.
- مەن ءالى بارىڭە حات جازىپ تۇرامىن، - دەدى كۇلىمسىرەپ. ەسىكباي اربانىڭ ارتىنا جابىسىپ اپ، ونى تالاي جەرگە دەيىن شىعارىپ سالدى. اربادان ءتۇسىپ قاپ، قارا جولدىڭ ۇستىندە سەكسيىپ ۇزاق تۇردى. قايتا كەلگەنىندە وتە كوڭىلسىز ەدى. سادىق وينايىق دەپ ەدى، ول:
- مەنىڭ باسىم اۋىرىپ تۇر، - دەپ ۇيىنە كەتتى.
سول ساتتە ءبارىمىزدىڭ دە ويىنعا ەش زاۋقىمىز جوق، كوڭىلسىز ەدىك. كوز ۇشىندا بۇلدىراپ اربا كەتىپ بارادى. قارا جولدىڭ شاڭىن بۇرقىلداتىپ بارادى. ايان باس كيىمىن الىپ بىزگە بۇلعاپ قويادى... ءبىز، بالالار، اياندى كوپ ۋاقىتقا دەيىن ەسكە الىپ، ءسوز قىلۋشى ەدىك.
كەيدە كەشكىلىك ءبىر جەرگە جينالىپ اپ، الا قىستاي ايان ايتقان ەرتەگىلەردىڭ ەستە قالعاندارىن قايتالاي ايتىپ تا جۇردىك. اياننىڭ ەرتەگىلەرىنىڭ كوڭىلىمىزدە ۇيالاعانى سونشا، كەيىن ەر جەتكەن كەزدەرىمىزدە وزىمىزدەن كىشى بالالاردى تامساندىرا وتىرىپ ايتاتىنبىز. ءتىپتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن، سونان بەرى تالاي ونداعان جىلدار وتسە دە، كەي كۇنى تۇندە دالاعا شىعا قالسام، قاراڭعىدا بورىكشە شوشايعان ەشكى ولمەس شوقىسى - استىندا جالعىز كوزدى ءداۋ ۇيىقتاپ جاتقانداي، سونىڭ قورقىراعان دەمىنەن تەڭسەلىپ تۇرعانداي كورىنەدى. سول داۋمەن الىساتىن جەتىم بالا قايدا ەكەن دەيمىن، سول ءسات. جازعا سالىم جۋساندىتوبە جاقتان قوڭىر سالقىن سامال ەسەدى. اشقىلتىم ءيىس اڭقيدى. جۋساننىڭ ءيىسى. سوندايدا ەسىمە تاعى ايان تۇسەدى. شىنىندا دا بۇل كۇندە ايان قايدا ەكەن؟ ءتىرى مە ەكەن؟ ونداي بالا ءتىرى
بولۋى ءتيىس. ونداي بالا الدىنا نەندەي مۇرات قويسا دا جەتەدى. ال ءتىرى بولسا جۋساندىتوبەگە ءبىر ورالماۋى قالاي؟! جۋساننىڭ ءيىسىن ساعىنباۋى مۇمكىن ەمەس قوي.
