ءبىر تابا نان
ءبىزدىڭ اۋىلدا ورمان قورۋشىسى حاميت دەگەن تۇردى. ءتىپتى ءرابيعا دەيتىن ادەمىشە كەلگەن ايەلى دە مەنىڭ كوز الدىمدا.
اكەم جاڭاعى ورمانشىمەن دوس بولاتىن. ەرتەڭگى شاي، كەشكى تاماق حاميتسىز ىشىلمەيتىن-دى. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، بىردە ەكەۋىنىڭ اراسىنان الا مىسىق ءوتىپ كەتىپ، ارازداسىپ قالعانى بار. سول تۇستا اكەمنىڭ ءبىر شانا وتىن اكەلگەنى دە كوز الدىمدا. بۇرىن دوس بولىپ جۇرگەن كەزىندە ءبىر شانا تۇگىل، ون شانا وتىنعا دا قىڭق دەمەس حاميت بۇل جولى دۋىلداتا كەلدى: قىرامىن دا جويامىن.
كىسى بەتىنە كەلە بەرمەيتىن اكەم دە شورت كەتتى.
- قىلاتىنىڭدى قىلىپ ال! شىق ۇيدەن، نايساپ! ايتپەسە مىنا بالتامەن تاباندا جايراتامىن.
بۇل ەرەگىستىڭ اياعى نەمەن تىندى، ەسىمدە جوق. ءبىراق، سول كۇنى تۇندە كورگەن ءتۇسىم كۇنى بۇگىنگىدەي: ساقالدى بىرەۋ قۋىپ كەلەدى. مەن قاشىپ كەلەم. بۇل كىم دەيمىن بە، ارتىما قاراسام، قۋىپ كەلە جاتقان ساقالدىم - ورمانشىمنىڭ ءوزى. قولىندا بالتا، جالاقتاتىپ قويادى. مەن تەگى باقىرعان بولسام كەرەك، شوشىپ وياندىم...
كىشكەنە كەزىمدەگى وسىنداي بولىمسىز ەلەستىڭ ءوزىن جادىمدا ۇستاعان مەنىڭ، ءبىر وكىنىشتىسى، سەگىز جاسىمدا دۇنيە سالعان تۋعان انام تۋرالى بىلەتىنىم ءتىپتى بۇلدىر، كومەسكى.
ءوز ويىمشا، انام ات جاقتى، قىزىل شىرايلى، ادەمى كىسى بولاتىن. كۇلكىسى مۇلدە جادىمدا جوق. ال اشۋلى كەزىندە قىزىل شىرايلى ءوڭى بۇزىلىپ، سۇرلانىپ كەتەتىنى ەسىمدە. كۇننىڭ ءبىر ىستىعىندا ءوزىم تۇرعىلاس ءبىر توپ بالا سۋعا ءتۇسىپ ءجۇر ەدىك، انام كەلدى. وزگەرىپ تۇرعان وڭىنەن اشۋلى ەكەنىن بىردەن ءتۇسىندىم. سالماقتى داۋىسپەن مەنى شاقىرىپ الدى دا، شاپالاقتاپ-شاپالاقتاپ ۇيگە الىپ باردى. مەن وندا بەس جاستا بولسام كەرەك. ال ەسماعي ءىنىم ءبىر جاستا. قانعا، ۇعىمعا سىڭگەن تارتىپ بويىنشا بەس جاستاعى بالا وزىنەن كەيىنگىلەرگە باس-كوز بولۋعا ءتيىستى. تاربيەلى ۇيدە جالعىزىلىكتى اناعا كومەكتەسۋ، مال قايىرۋ، ورىستەن ورالعان تابىننىڭ الدىنان شىعىپ، تولدەردى جامىراتپاۋ سەكىلدى مىندەتتەر بار بەس جاسار بالا پەشەنەسىنە جازىلعان. ال مەن بولسام وسى مىندەتتەرىمدى ورىنداۋدى ۇمىتىپ، ويناپ كەتەتىن بولسام كەرەك. ءدال وسىلاي ما، انىق بىلە بەرمەيمىن.
بىلەتىنىم - انامنىڭ ايتەۋىر ۇرساتىنى، انام ۇرىسقان كەزدە اكەمنىڭ سىرتىنا بارىپ پانالايتىنىم. شىنىمدى ايتسام، شەشەمنەن كورى اكەم قايىرىمدىلاۋ سەكىلدى. ويتكەنى، اكەمنىڭ سىرتىنا بارىپ تىعىلعان كەزدەرىمدە:
- جارايدى، ءبىر جولعا كەشىر ەندى، باتىر-ەكەسى، ەندى قايتالامايدى،- دەگەن اراشاشى داۋىستى ءجيى ەستيتىنمىن.
بۇل، ارينە، نەنى بولسىن سىرتتاي قابىلدايتىن بالا ۇعىمى. ال ەسەيىپ ات جالىن تارتىپ مىنگەن كەزىمدە اعايىن-تۋعاننان دا، بىلايعى ەلدەن دە:
- اناڭ سەنىڭ ەل كىسىسى ەدى عوي. سونداي ۇقىپتى، ىسكەر، تازا، بىرەۋدى ەكەۋ، ەكەۋدى ون ەتىپ وتىراتىن ونەر يەسى-تىن. ۇرى باسىنىپ ۇرلايدى، قوناق تاڭداپ تۇسەدى دەگەن بار. داۋلەتتەرىڭ شاعىن بولسا دا ۇيلەرىڭ سول اۋىلداعى تاڭداپ قوناق تۇسەتىن ساناۋلى ۇيلەردىڭ ءبىرى بولاتىن. قيزا مارقۇم ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ قۇتى ەدى، - دەگەندى سان رەت ەستىگەنمىن.
وسى پىكىردى بۇل كۇندە سەكسەننىڭ تورتەۋىنە شىققان اكەمنىڭ ءوزى دە قوستاپ، قايتالاپ وتىرۋدان جالىقپايدى.
- قيزا شەشەڭ تۋرالى جۇرت تەگىن ايتپايدى. مارقۇمنىڭ ورىنى بولەك ەدى عوي.
تۋعان انامنىڭ دۇنيە سالعانىنا مىنە ەلۋ جىلعا جاقىنداپ قالسا دا، اكەمنىڭ اينىماس پىكىرى وسى. ءوزىم ەس بىلگەلى ونىڭ وسى پىكىردەن جازا باسقان كەزىن بايقاعان ەمەسپىن. ال ءوزى جونىندەگى، مەنىڭ انام قيزامەن كوڭىل قوسقان كەزىندەگى اعايىن-تۋعانداردىڭ قارىم-قاتىناستارى جونىندەگى پىكىرى ءارقيلى.
ولاردىڭ قوسىلۋى دا ءبىر حيكايا. ەڭلىك پەن كەبەك وقيعاسىنداعىداي قانتوگىس بولماسا دا، سوعان پارا-پار.
مەنىڭ بولاشاق انام بايعۇس ءاۋ باستا ءامينا دەگەن قىزىمەن جەسىر قالىپتى. كۇيەۋى نۇرماعانبەت اكەمە جاماعايىن. امەڭگەرلىك جولى ما تابىستىرعان، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر جەسىر قالعان جەڭگە مەن قايىن ءىنى كوڭىل قوسىپتى. ال ولارعا ەكى جاقتىڭ دا اعايىن-تۋعاندارى قارسى بولىپتى. بۇل قارسىلىقتىڭ ناسىرعا شابار ءتۇرى سونشالىق، ءتىپتى «ايتقانىمىزعا كونبەيسىڭ، رايىڭنان قايتپايسىڭ»، - دەپ ءوز اعايىندارى اكەمدى ارقان بايلاپ قۇدىققا تاستاپ، تاۋلىكتەپ مۇزداي سۋعا دا ۇستاپتى.
وسى وقيعا جايىندا بالا كەزىمدە اكەمنىڭ «اعايىندارىم ماعان نە كورسەتپەدى!» - دەپ رەنجىپ وتىراتىنىنا تالاي كۋاگەر بولعانمىن. ال اعالارىنىڭ ءبارى دۇنيە سالىپ، ءوزىنىڭ دە جاسى ۇلعايعان وسى ءبىر شاعىندا: «اعالارىمنىڭ ول ىسىندە زۇلىمدىق جوق، شەشەڭدى باسقا بىرەۋگە جونەلتكىسى كەلگەن مىقتى ناعاشىلارىڭنىڭ ىرقىنان شىعا الماي ماعان جاساعان جاي قوقان-لوققىسى عوي»، - دەپ شايىپ-جۋىپ وتىراتىندى شىعاردى.
- دەگەنمەن قۇدىققا تاستاعان كەزدە قورىقپادىڭ با؟ - دەپ سۇرايمىن مەن اكەمنەن.
- قورىققان جوقپىن. سەبەبى شەشەڭە سەندىم. قيزا مارقۇم بۇكىل ەل بولىپ قانشا ازعىرىپ، قانشا قيناسا دا ايتقانىنان قايتپادى عوي، - دەپ جاۋاپ بەرەدى ول كىسى.
تەگى انام ءبىر بەت، ايتقانىنان قايتپايتىن، مىناۋ جاقىن، اناۋ الىس دەمەيتىن ءادىل، تۋرا كىسى بولسا كەرەك. ولاي دەيتىنىم: باسقانى بىلاي قويعاندا ءوز تۋعاندارى - توركىن جۇرتىنا كەيدە رازى بولماي وتىراتىن-دى.
ءبىر جولى مەن قىسقى سوعىمنىڭ مۇشە-مۇشەلەرىنەن سىباعا الىپ ناعاشىلارىما بارىپ قايتتىم. ناعاشى اجەم ءساليمانىڭ سونداعى جيەن قورجىنىنا سالىپ جىبەرگەن سالەم-ساۋقاتى - جارتى تابا كەپكەن نان بولىپ شىقتى.
سوندا قولى اشىق شەشەم: «مۇنى نە دەپ جىبەردى ەكەن؟» - دەپ اشۋلانىپ ەسىكتەن شىعارىپ سىرتقا، يتكە لاقتىرعان ەدى. ەلدە ۇجىمداستىرۋ جۇرگىزىلگەندە، ولار كورشى «تالپىن» اتتى كولحوزعا، ال ءبىز «ليا» كولحوزىنا اۋىسقانبىز. مەنىڭ ناعاشى اعام ءابۋ فايزۋللين ساۋاتى ەرتە اشىلعان، ەسەپ-قيساپقا جۇيرىك، ءارى وتە ءبىر سۇيكىمدى جىگىت. الدىمدا تۋعان اعام بولماعاندىقتان با، ايتەۋىر مەن ونى جاقسى كورەتىنمىن. سول ناعاشى اعام ءبىزدىڭ كولحوزعا ەسەپشىلىك قىزمەتكە كەلدى دە، ءبىزدىڭ ۇيدە تۇردى. مەندە ەس جوق، ايتپەگەندە شە. جاقسى كورگەن ناعاشى اعاڭمەن ءبىر ۇيدە تۇرىپ، ءبىر توسەكتە جاتساڭ، تۋعان اعاسى جوق بالاعا ودان ارتىق قۋانىش بولا ما!
ءبىراق بۇل قۋانىشىم كوپكە بارمادى. ءبىر كۇنى انام تاماق ۇستىندە ءوزىنىڭ ىنىسىنە:
- جىل بولسا جامان، دۇنيەنىڭ ءبارى تارىلىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ دە دەنساۋلىعىم جوق. جاعدايىڭ بولا بەرمەۋى مۇمكىن. اعايىننىڭ الىستان سىيلاسقانى ءجون. باسقا پاتارگە شىققانىڭ دۇرىس بولار،- دەدى.
- ءابۋ الا بوتەن كۇتىم تىلەر دەيسىڭ بە. ءبىز نە ىشسەك، سونى ىشەر، وسىندا-اق بولسىن، - دەگەن اكەمە دە، «ءابۋ اعامدى جىبەرمەيمىن»، - دەپ جىلاعان ماعان دا كونگەن جوق.
انامنىڭ دۇنيەدەن وتەر كۇنى دە كوز الدىمدا. عالىم-سينوپتيكتەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ول جىل كۇن بەلسەندىلىگى ارتقان جىل ەكەن. جازدا جاڭبىرلى قارا داۋىل ءۇي شاتىرلارىن ۇشىرىپ، كيىز ۇيلەردى كوككە كوتەرىپ كەتسە، قىسى ءبىر زىمىستان بولعان. ەكى ءۇيدىڭ اراسىنا بالا تۇگىل، ەرەسەك ادامداردىڭ ءوزى ارقان بايلاپ جۇرگەندەرى ەسىمدە. سول ءبىر الا قۇيىن اق تۇتەك زىمىستان قىستىڭ ادام ايتسا سەنگىسىز اق ۇلپەك قار جاۋىپ باسىلعان تىپ-تىنىق، جىپ-جىلى، ماي توڭعىسىز ءبىر كۇنى بولاتىن. اكەم توسەكتە جاتقان انامنىڭ باسىندا وتىرعان-دى. كەنەت ءالسىز داۋىس شىقتى:
- ەكى قارعامدى شاقىرشى.
تەرەزە الدىندا تۇرعان مەن بۇرىنىراق جەتتىم. انامنىڭ سالدىراپ قالعان قۋ سۇيەك قولى مەنىڭ باسىما جاقىنداي بەردى دە ءتۇسىپ كەتتى. «شى... بى... نىم...» -دەپ ءبىر اشىلىپ، ەكى جابىلعان شۇبەرەك ەرنى قيمىلسىز قالدى. تارامىس قول نەگە ءتۇسىپ كەتتى؟ كەزەرگەن ەرىن نەگە قيمىلسىز قالدى؟ - مەن ونى تۇسىنبەگەن بولسام كەرەك.
ايتەۋىر، اكەم بايعۇستىڭ الدە نە دەپ كۇبىرلەپ، انامنىڭ قولىن تۇزەپ جانىنا سالىپ، كىرپىگىن جاپقانىن عانا بىلەم...
ءبىز ءسويتىپ جەتىم قالدىق.
ەسماعي ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزدان كوپ نارسە كەلە بەرمەيتىن سەكىلدى. وت جاعىپ، تاماق پىسىرۋ، كىر-قوڭدى جۋۋ ءبارى دە ەندى اكە موينىندا.
اكە جۇمىسى مۇنىمەن تىنبايدى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، جەتپىس-سەكسەن ۇيدەن قۇرىلعان وسى «ليا» كولحوزىندا بەلسەندىلەردى قوسپاعاندا باس كوتەرەر، كۇرەك ۇستار جالعىز اكەم عانا. سول سەبەپتى وعان تاپسىرىلار جۇمىس تا كوپ.
تاڭ اتپاي تارسىلداپ تەرەزە قاعىلادى. وكتەم داۋىس ەستىلەدى.
- شايمەردەن، ورتالىق مالى كەشە سۋ ىشپەي قالىپتى. تەز كيىنىپ ويىققا ايدا.
كولحوز مالىنا كەشە ءشوپ سالىنباپتى.ۇلىپ تۇر. ءبىر شانا ءشوپ اپارىپ شاش.
- اۋداننان كەلگەن وكىلدى كورشى اۋىلعا اپارىپ سالىپ كەل.
اكەم ءسوز قايتارمايدى. تەرەزە قاعىلدى دەگەنشە كيىنە باستايدى. قالاي دەسەڭ دە بۇل ءوتىنىش-جارلىقتار قيان-قيلى بۇيرىقتاردىڭ ىشىندەگى قينالماي، كوڭىلدى ءجۇرىپ اتقارىلار ءتۇرى. ال ولاردىڭ ءجيى قايتالاناتىن قيىن، سۋىق ءتۇرى دە بار:
- شايمەردەن، پالەن ۇيدە پالەنشەكەڭ ءولىپ قالىپتى. الىپ شىق.
شاكەڭ وزىنە سەرىك بولار جاننىڭ جوعىن جاقسى بىلەدى. سول سەبەپتى: «مەنەن باسقا كىم بارادى؟» - دەپ سۇراپ جاتپايدى. ءىنىم ەسماعي ەكەۋمىزگە: «مىنانى ىشىڭدەر، مىنانى جەڭدەر»، - دەپ قاتقان-قۇتقان بىردەمەلەردى كورسەتەدى دە، قار باسپاسا قاقپادان، قار باسىپ قالسا، قورا جاپسارىنان شىعىپ، ولگەندەردى جەرلەپ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا قايتادى. ءبىز بولساق، سۋىق ۇيدە زارىعىپ اكەمىزدى كۇتۋمەن بولامىز.
سونداي سۇرقاي كۇننىڭ ءبىرى. تۇنىمەن جىندى بوران سوقتى. جەل كەۋلەپ ازىناپ كەتكەن سۋىق ۇيدە ۇيىقتاپ تا جارىتپادىق قوي دەيمىن، اكەم ەرتە تۇرىپ وت جاقتى.
ءۇي جىلىنا باستاعاندا، ءبىز تۇردىق. ۇلكەن كىسىنىڭ قوس الاقانىنداي عانا كىشكەنە تەرەزەنىڭ كوزىنە تۇرعان قىراۋدى قوس ەلى دەسەڭ دە بولادى. كوسەۋدى اۋەلى وتقا سالامىز. قىپ-قىزىل بولعان كەزدە ونى اپارىپ اينەككە باسامىز. كۇنگىرت تارتقان ءۇي ءىشى اشىلايىن دەدى. قىراۋى ەرىپ، شىنىسى تازارعان تەرەزەگە قارايمىن. ءۇي توبەسىمەن ءجۇرىپ كەتكەن اق كۇرتىكتى ءبىر كىشكەنە ساڭىلاۋ بار. سول ساڭىلاۋدان ەڭ اۋەلى اق پيمانىڭ باسى كورىندى. سول پيما ولاي-بۇلاي تەبىنىپ جاڭاعى ساڭىلاۋدى كەڭەيتتى دە، سولباڭ ەتىپ بىرەۋ تەرەزە الدىنداعى قۋىسقا ءتۇستى. اينەككە تاقىلداپ تاياق سوعىلدى.
- شايمەردەن، دالاعا شىق. جانبولات ءولىپ قالىپتى.
جانبولاتتى مەن جاقسى بىلەم. جاۋىرىنى كۇدىرەيگەن قۇڭىس شال بولاتىن. سۋىق تۇسپەي وتباسىسى ىشكە كەتىپ، ءوزى ءبىر ۇيدە جاپادان-جالعىز قالعان-دى. قالاي، نەگە باردىم؟ جادىمدا جوق، ايتەۋىر، مەن اكەمە ەرىپ جانبولاتتى جەرلەسۋگە باردىم. جىندى بوران بۇل ءۇيدىڭ دە توبەسىنەن ءجۇرىپ كەتىپتى. قاقپاعا ءتىپتى جولاپ بولمايدى. اكەمنىڭ ءۇي تەرەزەسىن قيراتۋىنا تۋرا كەلدى. قارا مولاداي سۇرقاي تارتقان بالشىق ءۇيدىڭ تورگى بولمەسىنىڭ تورىندە اۋدارىلعان ۇزىن قوراپتاي بولىپ بىردەمە جاتىر. سول جاقتان شىققان ساسىق ءيىس قولقاڭدى اتادى.
بايقاسام اۋدارىلعان قوراپ دەگەنىم جانبولاتتىڭ ءوزى ەكەن. وسى كۇنى كوزىم جەتەدى: قاپتاي بولىپ ءىسىپ، ىركىلدەپ كەتكەنىنە قاراعاندا، ولگەنىنە اي وتپەسە دە اپتالار وتكەن. جۇرەكسىنەر اكەم جوق، ولىكتى كيىمشەڭ قالپىندا ارقانمەن شاندىپ بايلاپ، تەرەزەدەن تارتىپ شىعاردى دا، قول شاناعا سالىپ سۇيرەپ اپارىپ جەرلەدى.
ليا كولىنە قونىس تەپكەن وسى ەل قازىردە دە سول باياعى جەتپىس-سەكسەن ءۇي قۇرالپى. وزگەرىس ءمانى ساندا ەمەس، باسقادا. ات ورىنىن تاي باسار دەگەندەي، زامانا زىرلاپ وتكەن سايىن اكە ورىنىن ۇل، ۇل ورىنىن نەمەرە باسىپ جاتقانى ايقىن. سان وزگەرىسى انا مولا جاقتا. قونىس تەپكەن ەلمەن بىرگە قونىس تەپكەن اۋىل زيراتى قاناتىن كەڭگە سالىپ، داليىپ جاتىر بۇل كۇندە. اعاشتان قيىپ، سەمەنتتەن قۇيىپ نەمەسە قىزىل كىرپىشتەن قالاپ، ايتەۋىر جۇپىنى بولسا دا ءار قيلى رەتپەن باسىن قالقايتقان سول زيراتتا كىشىگىرىم اۋىل قوتانىنداي الاڭ بار. سول «الاڭنان» قىراعى كوز جەر بولىپ كەتكەن تومپەلەردى كورە الادى. باسىندا تۇك بەلگى جوق وسى تومپەلەر - سول جىلعى قىستا جالعىز ءجۇرىپ اكەم جەرلەگەن اۋىل ادامدارى.
دەنى دۇرىس ادامداردان اكەسىن جاقسى كورمەيتىن كىم تابىلماق. مەن دە اكەنىڭ اتى اكە دەيمىن. ءبىراق بۇل كۇندە قايراتى قايتىپ، قولتوقپاقتاي عانا كىشكەنە شال بولىپ، شوگىپ قالعان، شەكتەن تىس ادالدىعى مەن وتىرىك ايتپايتىندىعىنان باسقا تۇك ونەرى جوق اكەمدى ەكى قاسيەتى ءۇشىن ارتىق باعالايمىن. ءبىرىنشىسى - ەڭبەكقورلىعى. بەينەت اتاۋلىنى ءوز باسىنا تىلەپ الارلىعى. ەكىنشىسى - ارتىق سويلەمەيتىندىگى، ماقتان قۋمايتىنداعى.
ارتىق سويلەمەيتىندىگى دەمەكشى، ەلدە مەنەن كەيىنگى بالالارىنىڭ قولىندا تۇراتىن اقساقال قىستا ۇنەمى الماتىعا، ماعان كەلىپ، قوناقتاپ كەتىپ جۇرەدى. بۇل كەم دەگەندە سوڭعى وتىز جىلدىڭ ۇرعاسى. وسى جىلداردىڭ ىشىندە ەل جايىندا، جەر جايىندا، ءوزىنىڭ كورگەن، بىلگەن، ەستىگەندەرى جايىندا اكەم ايتقان اڭگىمەلەردىڭ ۇشى-قيىرى جوق. ءبىراق ءبىر عاجابى - ءبىر ايتقانىن، ءوزىم سۇراماسام، قايتالاپ ايتىپ كورگەن ەمەس. مەن مۇنى انىق بىلەم. ءارى زەرەكتىگىنە قايران قالامىن. ال بەينەتكە جاقىندىعى قىرىق شاقتى ادامدى جاپادان-جالعىز ءوزى ءجۇرىپ جەرلەگەندىگىن ايتىپ تا دالەلدەۋىمە بولادى عوي.
اكەمنىڭ وسى ءىسىن مەن ەلدەن شىققان ەرلىك دەپ باعالايمىن. جولىم ءتۇسىپ اۋىلعا بارا قالسام، قاسىما ەرگەندەردىڭ ءبارىن دە سول زيراتقا اپارىپ الگى «الاڭ» سىرىن باياندايمىن. ءبىراق اكەم وعان باسقاشا قارايتىن سەكىلدى. ۇسكىرىك قىستا ءبىر ءوزى سونشالىقتى ادامدى جالعىز ءجۇرىپ جەرلەسە، وندا تۇرعان ەرلىك نە دەپ تۇسىنە مە، «ا، ول ءبىر سونداي كەز ەدى عوي»، - دەيدى دە قويادى.
مەن ىرىمشىل ادام ەمەسپىن. سويتسە دە ءوزىم ەس بىلگەننەن بەرگى جىلداردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ وتباسىنىڭ تالاي-تالاي كەزدەيسوق قاتەرلەرگە كەزىگىپ، سونىڭ بارىنەن دە امان ءوتىپ كەلە جاتقانىن بايقاپ، ءتاۋبا دەمەكپىن. «ءوزىم ءۇشىن ەمەس، وزگەلەر ءۇشىن»، - دەپ تەر توگەتىن ادامدى العىس، راحمەت ءاماندا جەبەپ جۇرۋگە ءتيىستى عوي. سوعان بىرەر مىسال كەلتىرۋدى ءجون كورەم:
...ىشكە اتتانعان ساپارىمىزدا (سولتۇستىك قازاقستان قازاقتارى وزىنە ىرگەلەس ومبى، تۇمەن، قورعان وبلاستارىن وسىلاي «ءىش»- دەپ اتايدى) جاقىنىمىز اعايىندى نىعاش پەن قاۋىشتىڭ ۇيىنە تۇنەدىك. بۇلار سوۆحوزدا قىزمەت ىستەيدى ەكەن. تۇرمىستارى جامان ەمەس.
ەل جاعدايىن سىرت ەستىگەنى بولماسا، كوزبەن كورمەگەن. اشتىق، كىسى ءولىمى دەگەندى بىلمەيدى. سونداي اق كوڭىل، اقجارقىن ادامدار. ءبىزدى جاقسى قارسى الدى. ءبارىن الدىمىزعا قويدى. كۇتتى. ەرتەڭىنە ەرتەمەن: «ەگەر اۋىزدارىڭنىڭ سالىمى بولسا، بىردەمە اتىپ اكەلەرمىن» - دەپ نىعاش مىلتىعىن تازالادى. - ول كىسىنىڭ ەل ىشىندە ءۇش ارتىق قاسيەتى بولاتىن: ءبىرى -جۇزگىشتىگى. ءبىزدىڭ «كۇزدىك» دەگەن كولدى ورتاسىنان ءجۇزىپ وتكەن. ەكىنشىسى - قۇرالايدى كوزدەن اتقان مەرگەندىگى. ونىڭ ۇستىنە نىعاشتىڭ جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بالۋاندىعى تاعى بار.
ءبىز توسەكتە جاتىرمىز. اۋەلى اكەم، ودان كەيىن مەن، سونان سوڭ ەسماعي، وگەي شەشەم بەيىس... استىمىزدا ءتورت قابات تەكەمەت... ال نىعاش بولسا اكەمنىڭ ار جاعىندا ورىنباسپايدا وقپانىن بىزگە قاراتىپ مىلتىعىن تازالاپ وتىر. ءىنىسى قاۋىش ءبىر كەزدە:
- ءاي، نىعاش، بايقاساڭشى. مىلتىعىڭدى شايمەردەنگە قاراي كەزەي بەرەسىڭ، اتىلىپ كەتىپ جۇرمەسىن، - دەدى.
- وعى بولماسا، قالاي اتىلادى؟ ال مىنە قارا! - دەپ نىعاش مىلتىعىن اكەمە قاراي كوتەرە بەرىپ، شۇرىپپەسىن باسىپ قالدى. مىلتىق گۇرس ەتتى...
جاڭساق وقتالعان قۇس مىلتىقتىڭ وعى اكەمنىڭ سول جاق قابىرعاسىنان ءبىر-اق ەلى تومەن تورت قابات تەكەمەتتى تەسىپ ءوتىپ، جەرگە كىرىپتى... اكەم امان قالدى. مەن وسى كۇنى ويلايمىن: مىلتىق اۋزى ءبىر-اق ەلى جوعارى كوتەرىلسە... ءبىر ءۇزىم نان ءۇشىن اعايىنىمىزدى ىزدەپ ىشكە كەتىپ بارا جاتقان ءبىزدىڭ سودان كەيىنگى حالىمىز نە بولار ەدى؟!
ەكىنشى مىسال: كەيىن 1935-1939- جىلدار مۇعدارىندا اۋىلعا قايتا ورالعان سوڭ ءبىزدىڭ كولحوزدا ەگىن شىقپادى ما، الدە باسقا سەبەپ بار ما، ايتەۋىر، كورشى «قوسكول» دەگەن كولحوزعا اكەمدى كومەككە جىبەردى. كولىك تە، ماشينا دا جوق. اكەم توسەك-ورىن، ىدىس-اياعىن ءيت ارباعا ارتتى دا، ۇستىنە ەسماعي ءىنىمدى وتىرعىزىپ، ءبىز جاياۋ، جيىرما شاقىرىم جەرگە جول تارتتى. ارالىقتاعى «بالۋان» كولحوزىنان وتكەن كەزدە ءبىر اق سارى پۇشىق اربالى ورىسقا كەزدەستىك. اتى جارداي. ويناقشىپ، اۋىزدىعىمەن الىسىپ تۇرمايدى.
اكەم شالا ورىسشاسىمەن ايتىپ جاتىر:
- ءاي، تامىر، ءبىز «قوسكول» بارادى. مەن اربا تارتادى. ءبارىمىز شارشادىق. جەتكىزىپ سالشى.
اق سارى پۇشىق ءسوز ايتپاستان كونە كەتتى:
- ال وندا تەزدەتىپ وتىرا قالىڭدار.
وگەي شەشەم - بەيىس ەكەۋمىز ارباعا وتىردىق. ال ارتقان جۇگى بار، ۇستىندە ەسماعي وتىرعان ءيت اربامىزدى نە ىستەۋ كەرەك؟ سونى شەشكەنشە بولمادى، اق سارى پۇشىق، «ال كەتتىك!» - دەپ دەلبەنى قاعىپ قالدى. ءيت اربانى سۇيرەپ كەلە جاتقان قالپى اكەم تارانتاسقا قارعىپ ءمىندى. ويناقشىپ تۇرعان ارعىماق دەلبە قاققان سوڭ الا جونەلگەن... زىرلاپ كەلەمىز. ەسماعي ءىنىم وتىرعان اربا دا زىرلاپ كەلەدى. اق سارى پۇشىق اۋسار ما، كىم ءبىلسىن، ونسىز دا اۋىزدىعىمەن الىسىپ قۇيعىتىپ كەلە جاتقان اتتى بيشىگىمەن ءۇيىرىپ-ءۇيىرىپ تارتىپ جىبەردى. ات شابا جونەلدى. ءيت اربا ۇستىندەگى ەسماعي قورقىپ جىلاي باستادى.
- ءاي، تامىر، قاتتى جۇرمە، - دەپ جالىندى وعان اكەم. اكە ءوتىنىشىن تىڭداعان ول جوق. ءتىسىن اقسيتا قارقىلداي كۇلدى دە، اتقا تاعى دا قامشى باستى. كورپە-جاستىق ۇستىندە قولايسىزداۋ وتىرعان ەسماعي ەندى سىپىرىلىپ ءتۇسىپ قالۋعا اينالدى. سول كەزدە اكەم ءوزى ۇستاپ وتىرعان ءيت اربا ارىسىن قويا بەردى دە تارانتاستان قارعىپ ءتۇستى. ارىسى جەر سىزعان ءيت اربا بۇرىلا تارتتى دا تەز توقتادى. ال اكەم بولسا، ءۇش دومالاپ، وڭ يىعىن، ارقاسىن جەرگە جىرتقىزىپ تۇردى. اق سارى پۇشىقتىڭ اقىلى وسىدان كەيىن كىرگەندەي. ات باسىن تارتىپ، اكەم مەن ەسماعيدى ەندى تارانتاسقا وتىرعىزدى دا، ءبىزدى «قوسكولدىڭ» جول بويىنداعى دالا قوسىنا اكەپ سالدى. ەسەر اتشىعا راحمەتىن ايتقانىمەن، اكەمنىڭ ون بەس - جيىرما كۇن بويى اۋىرسىنىپ جۇرگەنى كۇنى بۇگىنگىدەي ەسىمدە.
اكەمنىڭ وسى ءبىر ەڭبەك ساتپايتىنى، بۇلدانۋدى بىلمەيتىندىگى، ەلگەزەكتىگى سەبەپ بولسا كەرەك، سول ءبىر اۋىر قىستى ءبىز جۇدەمەي وتكىزدىك. قىس باسىندا بار مالىن ورتاعا سالىپ، وزىنە دەپ توقتى-تورىم بىردەمەلەرىن قىمقىرىپ قالعانداردىڭ ءۇيى تاس-تالقان ءتىنتىلىپ، كوجە-قاتىق دەگەندەرىنىڭ ءبارى سىپىرىپ الىنسا، ءبىزدىڭ ۇيگە بەلسەندىنىڭ قايسىسى بولسىن قول سۇققان جوق. قول سۇقپاعانى بىلاي تۇرسىن، قايتا ءىلتيپات ءبىلدىرىپ قارايلاسىپ جۇرگەندەرى دە بولدى. وسى ورايدا اۋىل ىشىندە «قاهار ءجۇسىپ» اتانىپ كەتكەن وكىلدى ەسكە الامىن...
ەڭ الدىمەن ونىڭ ءبىزدىڭ اۋىلعا قالاي كەلگەنى اينا-قاتەسىز كوز الدىمدا. پار ات جەگىپ، ءبىر مىلتىق از بولعانداي، ەكى يىعىنا ايقارىپ ەكى ۆينتوۆكا اسىنىپ كەلدى.
كەلدى دە شاپقىلاپ ءجۇرىپ كوشەلەردى ارالادى. جۇرتتى ءبىرجولاتا ىعىستىرىپ الايىن دەگەنى مە، تارسىلداتىپ مىلتىق اتتى. وكىل اسەرى سۇمدىق: سىرتتاعىلار سىپىرىلا قاشىپ ۇيگە تىعىلىپ، ۇيدەگىلەر «نە سۇمدىق بولىپ قالدى» دەپ سىپىرىلا بوسىپ دالاعا شىقتى. سول قاهار ءجۇسىپتىڭ ءوزى اكەمە ءبىر پۇت ءبيداي بەردى. ءبيداي بولعاندا دا قانداي، قىپ-قىزىل... تۇقىمدىق ءبيداي. تۇقىمدىق ءبيدايدى الۋعا بولا ما، بولماي ما، وندا ءبىزدىڭ شارۋامىز جوق. ويتكەنى اۋىل ۇعىمىندا قاهار ءجۇسىپ كىسى ولتىرەم دەسە دە ءوز ەركىندە.
بۇل وقيعا بىلاي بولعان ەدى. قاي جاقتان ەكەنىن كىم ءبىلسىن، قىس ورتاسى اۋعان سوڭ كولحوز قويماسىنا شانا-شانا تۇقىمدىق ءبيداي كەلىپ تۇسىرىلە باستادى. سونشاما كوپ ءبيدايعا قاپشىق دەگەنىڭ قايدان جەتسىن. جۇرتتان الاشا جينالادى دا ەكى بۇكتەتىلىپ شەتى سىرىلادى. ءسويتىپ قانار جاسالادى. قانار قاپتى كوتەرىپ قويماعا جەتكىزۋ وڭاي ەمەس، سول سەبەپتى تۇقىمدى جۇرت شەلەكتەپ تاسيدى. ءبىر كۇنى وسىنداي ءبىر ءىس ۇستىندە قاهار ءجۇسىپ كەلدى:
- شەلەكتەگەننەن نە ونەدى، قاپتاپ نەگە تاسىمايسىڭدار؟- دەدى اقىرىپ.
- بۇل قاپ ەمەس، الاشا عوي. ونى كىم كوتەرە الادى دەيسىڭ، جۇسەكە،- دەپ ماۋيانىڭ كىلتشى قۇرمانى جورعالاي جاۋاپ بەردى.
قاهار ءجۇسىپ مەنىڭ اكەمە قارادى.
- ءاي، شايمەردەن، سەنى جۇرت مىقتى دەيدى عوي. مىنا الاشانى كوتەرىپ البارعا جەتكىزشى كانە، اقىسىنا ءبىر پۇت ءبيداي الاسىڭ.
اكەم «راس پا؟»- دەگەندەي كىشكەنە كوزىن كۇلىمدەتە قارادى. بۇل كەزدە ءبىزدىڭ ۇيدە دە قاپتىڭ ءتۇبى تاقىرلانىپ قالعان ەدى، يتەرمەلەگەن سوڭ تايىنار ەمەس.
- شىن ايتاسىڭ با؟
- نەمەنەگە باجىرايدىڭ؟ ءجۇسىپ قاشان ەكى سويلەپ ەدى؟
- كوتەرسەم، كوتەرەيىن. تەك دەمەسىن، يىعىما سالىسىپ جىبەرەتىن بولسىن. ايتپەسە قۇشاعىم جەتپەيدى.
قاهار ءجۇسىپتىڭ قاباعىن باعىپ تۇرعان جۇكشىلەر الاشانى اكەمنىڭ ارقاسىنا قۇلاتا باستادى. مەنىڭ دەنەم قالتىرادى. قانار قاپ باسىپ قالىپ مەرت بولا ما دەيمىن بە، جاسقا بۋلىعىپ ءۇنسىز تۇرمىن. دەگەنمەن اقىرى قۋانىشپەن تىندى. اۋەلى الاشا، شىنىندا دا، اكەمدى باسىپ قالعان سەكىلدەنىپ ەدى. قول-اياعىن، باسىن تۇگەل جاۋىپ كەتكەن. ەندىگى ساتتە قاراسام، الاشا قابىم جان بىتكەندەي قويماعا قاراي سۇيرەتىلە قوزعالىپ بارادى. سول الاشا قاپتان اكەمنىڭ قىبىرلاعان وكشەسى عانا كورىنەدى.
ءالى ەسىمدە، تارازىعا سالعان قۇرمان كىلتشى:
- ون سەگىز پۇت، بەس قاداق! - دەپ ناشتەي سويلەدى. داۋسىندا ىرازىلىق بار.
قانشا قاتال دەسەم دە قاهار ءجۇسىپ سوزىندە تۇردى. اكەم ەكەۋمىز ءبىر قاپ التىن بەرسەڭ دە تاپتىرمايتىن ءبىر پۇت ءبيدايدى الىپ قۋانا-قۋانا ۇيگە كەلدىك.
مەنىڭ اكەم شاپاتى كەلگەن كىشكەنە كىسى. سويتسە دە كۇش اتاسىن تانىمايدى دەگەندەي جاسىندا سونداي قايراتتى ەدى. ءوز باسىم اكەمنىڭ كۇرەسكە تۇسكەنىن كورگەن ەمەسپىن. ءبىراق تالاي-تالاي جيىن-تويدىڭ تۋىن كوتەرىپ، جەلەگىن ۇستاعانىن، ءارى جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەنىن ول كىسىنىڭ ءوزى وسى كۇنگە دەيىن ايتىپ وتىرادى. قازاق كۇرەسىندە اۋىر سالماق، جەڭىل سالماق دەگەن ۇعىم جوق. سالماعى ءجۇز كيلوگرامم تارتاتىن تۇيە بالۋان مەن الپىس-جەتپىس كيلوگرامم سالماقتاعى اشاڭ جىگىتتەر بەلدەسە بەرەدى. سولاردىڭ بارىندە دە بايگەنى اۋىر سالماقتى تۇيە بالۋان عانا الاتىن ەدى دەسەك...- قاتە. الاساسى مەن اشاڭدارىنىڭ دا مەرەيى ۇستەم شىعىپ جاتقان. سول سەبەپتى مەن اكەم سوزىنە كامىل سەنەمىن.
ءبىر قىزىق جاي: كەيىن مەن قازاق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە جازعى ءبىر دەمالىستا اۋىلعا باردىم.
ول كەزدە جازعاندارىم ازداپ بولسا دا باسپا بەتىن كورىپ جۇرەتىن-دى. سول جاي دانەكەر بولدى ما، ءبىزدىڭ ۇيگە اۋداندىق ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ باستىعى احمەتجان نۇرتازين كەلدى. ول ءوزى اسىقپاي وتىرىپ، ءتىلدىڭ مايىن تامىزىپ سويلەيتىن، سوزگە ۇستا، الدى كەڭ، مىنەزگە باي، كوشەلى كىسى بولاتىن. حالىق اقىندارىنىڭ ستيلىندە ولەڭ دە جازاتىن. (ولارى كەيىن س. مۇقانوۆتىڭ العى سوزىمەن كىتاپ بولىپ تا شىقتى.) سول كىسى شاي ۇستىندە اينالاعا كوزىن جۇگىرتىپ:
- سافۋان، سەن قىزىقسىڭ. كۇشىم جەتپەيدى دەيتىن ەمەس، اياق-قولى بالعاداي مىنە جۇتىنىپ وتىرعان ىنىلەرىڭ بار. ءتورت-بەس بولمەلى اعاش ءۇي نەگە قيىپ المايسىڭ؟ - دەدى.
ولاي دەيتىنى - ءبىزدىڭ ءۇي اينالۋعا كەلمەيتىن ءبىر-اق بولمە بولاتىن.
اۋداننىڭ ورمان قوجاسىنان مىناداي ۇسىنىستى كۇتپەسەم كەرەك.
- اعاشتى قايدان الام؟ - دەپپىن.
- اعاشتى ما؟ اعاشتى تاپ مىنا مەنەن الاسىڭ.
وسىدان كەيىن ورمان ارالاپ بورەنە تاڭداۋعا كىرىستىك. بورەنە دەگەندە ءبارىن تاباتىن اكەم. وسى جەردە تۋىپ، وسى جەردە وسكەندىكتەن بە، شوق-شوق بولىپ وسەتىن ورماننىڭ «انا جەرىندە اناداي بورەنەلىك قايىڭ، مىنا جەرىندە مىناداي بورەنەلىك قايىڭ بار»، - دەپ ءدوپ باسىپ ايتادى دا، جازا باسپاي تابادى. ءبىز - مەن جانە ەكى ءىنىم ەسماعي مەن ەركەبۇلان پار وگىزدى جەگەمىز دە اكە سوڭىنان ەرەمىز. سودان كەيىن ءبارىمىز جابىلا جىعىپ، بۇتارلاپ تاستاعان جۋان بورەنەلەردىڭ ءولدىم-تالدىم دەپ تورتەۋ-بەسەۋىن ارباعا ارتىپ، ارىپ-اشىپ، قۇر سۇلدەرىمىزدى سۇيرەتىپ اۋىلعا قايتامىز. شارشايتىنىمىز سونداي، جاتقان قالپىمىزدا ەرتەڭىنە اياعىمىزدى دا جيا الماي قالامىز. وندايدا اكەم ءبىزدى قينامايدى، پار وگىزىن جەگەدى دە، ورمانعا جالعىز كەتەدى. سودان كەشكە قاراي كەشەگى ءبىز اكەلگەن بورەنەلەردەن دە جۋان بورەنەلەردى الىپ كەلەدى. ءبىز قايران قالامىز.
- جالعىز ءجۇرىپ قالاي ارتتىڭىز بورەنەلەردى؟ - دەپ سۇرايمىز.
اكە جاۋابى ءارى كەلتە، ءارى قىزىق:
- وي، ءتايىرى، سو دا ءسوز بولىپ پا؟!
ول كىسىگە ءسوز بولماسا دا، بىزگە ءسوز، ارينە. ويتكەنى ءبىز ۇشەۋ-تورتەۋمىز جابىلىپ مىقشىڭداپ كوتەرە الماي جاتساق، كوتەرە الماعاندىقتان اربانىڭ دوڭعالاعىن الىپ، نەشە ءتۇرلى ايلا-ءتاسىل قولدانىپ جاتساق، ول كىسى سىرتتاي قاراپ، جاي باقىلاۋشى بولىپ وتىرمايدى. جاڭاعى ارەكەتىمىزدىڭ بەل شەشىپ جۋان ورتاسىندا جۇرەدى عوي. جانە ايانىپ تا جۇرمەيتىن سەكىلدى. شىنىمدى ايتسام، اكەمنىڭ «و، ءتايىرى، سو دا ءسوز بولىپپاسى»، - ماعان كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇمباق.
اكەم كەۋدە كوتەرىپ، ارتىق سويلەپ كورگەن جان ەمەس. مەن ەس بىلگەلى بىلاپىت ءسوز ايتقانىن دا ەستىگەن جوقپىن. بىرەۋدى كەكەۋ، مىسقىلداۋ، ءاجۋا ەتۋ دە وعان جات قىلىق. جۇرتتىڭ بارىنەن دە ءوزىن كىشى سانايدى. ءبىراق جاعىمپازدانىپ ەلبەك قاعۋ، جالعان ايتۋ، الداۋ دەگەندەرىڭ دە تابيعاتىندا جوق.
ونداي دوستارىنا ءوزى دە قۇلاي بەرىلىپ، اۋزىنان تاستاماي وتىرادى. سونداي ۇزاق جىلعى سوزىلعان قالتقىسىز شىنايى دوستىق ءسابيت مۇقانوۆ ەكەۋىنىڭ اراسىندا تۋعان ەدى. مەن ەلگە بارا قالسام، نە اكەمنىڭ ءوزى الماتىعا كەلە قالسا، «نەمەرەلەرىم امان با؟» - دەۋدەن بۇرىن «ءسابيت امان با؟» - دەپ سۇرار ەدى. سوعان وراي سابەڭ مارقۇمنىڭ دا ول كىسى دەسە، جانى قالمايتىن. ەلگە بارسا، بۇرىس بولسا دا، نوكەرلەرىن شۇبالتىپ «شالىما سالەم بەرمەي كەتپەيمىن»، - دەپ ادەيى سوعىپ وتەتىن. ال شاكەڭ قالاعا كەلسە، ءبىرىنشى بولىپ كەلىپ سالەم بەرەتىن دە، قارا «زيمىنە» وتىرعىزىپ الىپ قالا ارالاتاتىن، تاۋعا قىدىرتاتىن دا سابەڭ مارقۇم ەدى. وندايدا اكەم ۇيگە كوتەرىلىپ كەلەدى. «مەن كىم؟ جاسىم ۇلكەن بولسا دا، قازاقتىڭ جامان قارا شالىمىن. ال مىقانوۆ ەل ازاماتى. («مۇقانوۆ» - دەمەيدى. «مىقانوۆ» - دەپ بۇرىپ ايتاتىن ءوز داعدىسى. ال مەن بولسام، اكە سوزىنە تۇزەتۋ ەنگىزىپ كورگەن ەمەن). سوعان قاراماستان ۋاقىتىڭ بولىپ مەنى اندا قىدىرتىپ، مىندا قىدىرتىپ جۇرگەنى - بىلىمدىلىگى، كىسىلىگى، كىشىپەيىلدىلىگى ەمەس پە!» - دەيتىن. كەي-كەيدە ماعان شۇقشيا قادالىپ، قۇددى مەن ءبىر باسقا پيعىلداعىداي-اق:
- بالام، قانشا ءوسىپ كەتتىم دەسەڭ دە، مىقانوۆتى سىيلاپ ءجۇر، - دەپ قۇلاعىما قۇيىپ قوياتىن دا كەزى بولعان.
شاكەڭنىڭ سول كادىمگى مىقانوۆى ۇيىندە بولعان ءبىر جولى اكەمە ءوزىنىڭ قۇندىز بوركىن سىيلادى.
- ءاي، شال، مىناۋ ءبىر اسا قىمبات بورىك. انا جىلى قازاق ادەبيەتىنىڭ ون كۇندىگىن وتكىزەيىك دەپ تۇرىكپەندەرگە بارعان ەدىك. سوندا ءبىر تۇرىكپەننەڭ باسىنداعى قوقايما سەڭسەڭ بوركىن سۇراپ الىپ اينالدىرىپ كورە باستاعانىمدا، قاسىمدا تۇرعان مىنا قۋ بالاڭ: «سابە، تىم قىزىعىپ تۇرعان سەكىلدىسىز عوي، قىزىق ءبىر ساۋدا بولىپ قالسىن، انا، باسىڭىزداعى قۇندىز بوركىڭىزبەن ايىرباستاي سالىڭىز. مىناۋ ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءوزىنىڭ بوركى دەپ كەيىن ماقتانىپ جۇرەتىن بولادى»، - دەگەندە ەستىمەگەنسىپ ەدىم. تۇرىكپەنگە قيماعان سول بورىكتى ساعان سىيلادىم»، - دەپ تارعىل داۋسىمەن كوڭىلدەنە ايتتى. سودان كەيىن اكەمنىڭ ءوز ماقامىنا سالىپ. - مىقانوۆتىڭ كوزىندەي كورىپ كيىپ ءجۇر. جامان ايتپاي جاقسى جوق، الدا-جالدا ولاي-پۇلاي بولىپ كەتسەڭ، اۋىلداعى ءبىر جامان شالدىڭ قولىنا ءتۇسىپ كەتىپ جۇرمەسىن. مىنا وتىرعان بالاڭا وسيەت ەت، - دەدى.
مەن سابەڭ ۇيىنەن شىققان سوڭ، اكەمە مۇنىڭ اسا ءبىر قىمبات جادىگەر ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، سابەڭ ءسوزىنىڭ استارىن اڭعارتتىم. اكەم ماقۇلداۋمەن بولدى.
جادىگەر-رەليكۆيا. بۇل ەۆروپا حالىقتارىندا باعا جەتپەس اسىل دۇنيە. جىل ءوتىپ، كونەرگەن سايىن رەليكۆيا قۇنىنىڭ ارتا تۇسەتىنى، ءتىپتى تابىنارلىق كيەلى، قاسيەتتى زاتقا اينالىپ كەتەرلىگى سونشالىق، اتادان بالاعا، بالادان نەمەرە، شوبەرەلەرگە ءوتىپ، قاستەرلەنىپ ساقتالا بەرمەك. ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى تۋرگەنەۆتىڭ دوسى، كەزىندە جەر دۇنيەگە اتى كەتكەن داڭقتى ءانشى پولينو ۆياردو قايتىس بولعاننان كەيىن ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ زاتتارى ميلليون سومدىق رەليكۆيا رەتىندە اۋكسيونعا تۇسكەنى تاريحتان بەلگىلى. ءتىپتى كەلە-كەلە «مىناۋ ۆياردونىڭ تاراعى ەدى»، «مىناۋ ۆياردونىڭ ايناسى ەدى»،- دەپ كادىمگى دۇكەندەگى جاي اينا، تاراقتاردى ساتىپ ولجاعا قارىق بولعاندار دا تولىپ جاتىر. ءجا بولماسا، پوتسدام مۋزەيىنە كەلۋشىلەردىڭ ىشىندە كەشەگى دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستىڭ قورىتىندىسىنا ارنالعان پوتسدام كونفەرەنسياسىندا ستالين وتىرعان كرەسلونىڭ بىلعارىسىن ءتىلىپ الىپ، شەگەلەرىن سۋىرىپ الىپ ا ق ش-قا اپارىپ ساتىپ، بايىپ كەتكەندەر دە بولعانى باسپاءسوز بەتىندە جاريالانعان.
مۇنىڭ ءبارى رەليكۆيانى جۇرت قاستەرلەيتىنىن دالەلدەيدى. جادىگەرلىك قازاقتا دا بولعان. كوزىمدەي كورىپ ءمىنىپ جۇرگەيسىڭ دەپ سايگۇلىك مىنگىزىپ، بەرەن-بارقىن شاپان جاباتىنى، كوزىمدەي كورىپ سالىپ جۇرگەيسىڭ دەپ التىن، كۇمىس ساقينا-جۇزىك سىيلايتىنى بۇل قازاقتىڭ ەستە جوق ەسكى كۇننەن كەلە جاتقان ەجەلگى ءداستۇرى. ءبىراق ات ولەدى. شاپان توزادى. ال ساقينا-جۇزىك بولسا اتادان بالاعا ميراس بولىپ اۋىسپايدى. اۋىسا قالسا، ودان كەيىنگى بۋىنعا جادىگەر بولىپ جەتپەيدى. باعالانادى. ءبىراق جادىگەرلىك رەتىندە باعالانبايدى. التىن بولعاندىقتان، كۇمىس بولعاندىقتان عانا باعالانادى. كەزىندە اقىن سارا شولپى تاقپادى. ايگەرىم ساقينا سالمادى دەپ كىم ايتادى؟ جوق قوي سول بۇيىمدار. اقان سەرى، ءبىرجان سال، قۇرمانعازى سالعان التىن جۇزىكتەر قايدا؟ ءبارى دە جوعالعان. جوق، جوعالماعان. بىرەۋ بولماسا بىرەۋدىڭ قولىندا، بىرەۋ بولماسا، بىرەۋدىڭ ساندىعى تۇبىندە جاتقان دا بولار. ءبىراق ەندى ولار جادىگەر-رەليكۆيا ەمەس، كونەدەن كەلە جاتقان اسىل زاتتار عانا. ءبارى سول. قازاق قاۋىمىندا جادىگەرلىك زاتتار ءبىر ۇرپاقتان ەكىنشى ۇرپاققا اۋىسپايدى.
سابەڭ سىيلاعان قۇندىز بورىك تاعدىرى دا داپ وسىلاي بولىپ كەتتى. كەيىن جازۋشىنىڭ مەموريالدىق مۋزەي-ءۇيى اشىلعان كەزدە باياعى سابەڭ بوركى قايدا ەكەن دەپ سۇراۋ سالسام، جوق بولىپ شىقتى. ءىنىم ەسماعيدىڭ اۋىلدا زەينەش دەگەن ادەبيەتشى مۇعالىم قىزى بار. باسقانى بىلاي قويعاندا وقىعان، كوزى اشىق سول بالامنىڭ ءوزى بورىكتى سوگىپتى دە، پالتوسىنا جاعا جاساپ الىپتى.
سونداي وكىنىشتى-اق.
تاعى دا سول سابەڭە بايلانىستى مەنىڭ ءوز باسىمدا بولعان تاپ وسىنداي تاعى ءبىر وقيعانى ايتا كەتسەك، ارتىق بولمايدى عوي دەپ ويلايمىن.
1960- جىلى سابەڭ الپىسقا كەلدى. داڭقتى جازۋشىنىڭ بۇل مۇشەلدى تويى ءساۋىر ايىنان ءتۇۋ قاراشاعا دەيىن سوزىلعان بولاتىن. ارنايى جيىنى قازاننىڭ اياعىندا وتكەن-دى. وعان تۋىسقان رەسپۋبليكالاردان جيىرما شاقتى قوناقتار كەلگەن-دى. سابەڭدى، سابەڭنىڭ سوڭىنان ەرگەن ەلۋ شاقتى دوس-جار، ءىنى-قارىنداستارىنا جاڭاعى سىرتتان كەلگەن قوناقتارىن قوسىپ، قازاق ونەرىنىڭ كارى تارلانى كەنەن ءوز اۋىلىنا شاقىرعان-دى. وبلىستىق كولەمدەگى بۇل قوناقاسىدا كەنەن اقساقال ءوزىنىڭ ءسابيت ىنىسىنە كۇمىستەگەن ەر-تۇرمان، ابزەلىمەن قارا ارعىماق مىنگىزىپ، شاپان جاپقان بولاتىن. ءدان رازى سابەڭ بەرەن شاپاندى كيىپ، كۇمىس ساپتى قامشىنى قولىنا ۇستاپ قارا ارعىماقپەن ولاي-بۇلاي ويقاستاپ جۇرگەن-دى.
سول دۇرمەك توي ۇستىندە مەنىڭ ماشيناما وتىرىپ كەلگەن حاميت ەرعاليەۆ قولىنا قالاي تۇسىرگەنىن بىلمەيمىن جاڭاعى سابەڭنىڭ قامشىسىن الىپ كەلدى دە ماعان بەردى.
- ءما، ماشيناڭنىڭ ءبىر جەرىنە تىعا تۇر. كورەرسىڭ، سابەڭ قازىر ىزدەيدى قامشىسىن. سونىسىن قىزىقتايىق، - دەدى.
ايتقانىنداي شىقتى، سابەڭ قامشىسىن ىزدەدى. ءوزىنىڭ داعدىلى تارعىل داۋسىمەن: «ءاي، قامشىمدى قايسىڭ الدىڭدار؟» - دەپ كوپكە دەيىن سۇراۋ سالۋمەن بولدى. ءبىز حاميت ەكەۋمىز ۇلكەن كىسىنىڭ مىنا بالا مىنەزىن قىزىقتاۋمەن جۇردىك. ءسويتىپ قامشى مەنىڭ ماشينامدا كەتتى.
«انە اپارىپ بەرەيىن، مىنە اپارىپ بەرەيىن» دەپ جۇرگەنىمدە قىس ءتۇستى. ءبىر كۇنى جۇمىستان كەلسەم، التى جاسار ۇلىم سايان ءىلۋلى تۇرعان قامشىنىڭ تاسپالارىن تارقاتىپ كەسىپ-كەسىپ كونكيىن شاندىپ بايلاپ جاتىر ەكەن...
سايانىم كەيىننەن اتاقتى حوككەيشى. سپورت شەبەرى. جەتى دۇركىن ك س ر و چەمپيونى بولدى. كوگالداعى حوككەيدەن ك س ر و بىرىنشىلىگىن سەگىز رەت جەڭىپ العان «دينامو» كومانداسىنىڭ كاپيتانى. بالامنىڭ وسىنداي اتاق-داڭققا يە بولۋىنا مۇمكىن قاسيەتتى سابەڭنىڭ قامشىسى تيگەن شىعار؟!
قالاي اقتالسام دا، بۇل دا ءبىر وكىنىشتى جاي.
* * *
ءسويتىپ، 1932- جىلدىڭ زامىستان قىسىن دا امان وتكىزدىك-اۋ، ايتەۋىر. اۋىز اققا ءتيدى. ونىڭ ۇستىنە تاعى دا باسقا ءبىر جاقتاردان اپپاق، قىپ-قىزىل جۇگەرى تيەلگەن اربالار اعىلىپ كەلە باستادى. جۇگەرى بولسا دا ەل ەندى ءوز ۇلەسىن الاتىن بولدى. ارقا كەڭيىن دەدى.
ادامنىڭ ادامدىعى قيىن كەزدە انىقتالادى عوي. ىشىندە جاتقان كىسىلىك پە، يتتىك پە، باسىڭا اۋىرتپالىق تۇسكەن شاقتا كورىنبەك. بالا بولسام دا سول جىلعى كوكتەمدە ەگىس باسىندا بولعان وعاش ءبىر جاي جادىمنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن شىعار ەمەس.
حالىق ات قويعىش. مەنىڭ جاقىن اعام مىرزاحمەتتى جۇرت «حاتشى بالا» دەيتىن. ويتكەنى ول ون ءتورت جاسىندا حاتقا زەرەكتىگىمەن، ءىس باسىنا ىلىككەنىمەن ەلگە تانىلعان. تاعى ءبىر ناعاشى اعام سەيتاحمەت ۇنەمى شىلميىپ جۇرەتىن ارىق «كىلەگەي» اتالاتىن. ال مىنا ءبىر كوك كوز، جالپاق بەت جۋان سارىنىڭ لاقابى «دوڭىز». ول بيسارانىڭ رامازانى دەگەن كىسى. بىرەۋگە جاساعان قيانات، قاستىعى بولدى دەپ ايتا المايمىن. ءبىراق اعايىن اراسىندا ءبىر بەت، قاتال، ايتقانعا كونە بەرمەيتىن كىسى ەدى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «ءاي، دوڭىز»، - دەپ سويلەيتىن. «دوڭىز» اتالىنۋىنىڭ سەبەبى دە وسى.
جۇرت ەرتەمەن تۇرادى دا، جۇمىسقا اتتانادى. سونىڭ ىشىندە مەنىڭ اكەم دە بار. ال قوس باسىندا وسى رامازاننىڭ ايەلى ايشا ەكەۋمىز عانا قالامىز. مەن بالامىن. ال ايشا بولسا، اس پىسىرەدى. جۇرت وعان مىسقالداپ ولشەپ بوتقالىق جۇگەرىسىن قالدىرىپ كەتەدى.
كىشى بەسىندە ايشا وت جاعادى. وشاققا كوتەرىلگەن كىشكەنە قازاندار وت ۇستىندە جاپىرلاي باستايدى. مەن دە قاراپ وتىرمايىمىن. شوپشەك تەرىپ اكەلىپ ايشاعا كومەكتەسكەن بولامىن. ءسويتىپ جۇرگەندە كەش تۇسەدى.
ۇزاقتى كۇن باس بىلمەيتىن ارىق-تۇراق سيىرمەن الىسىپ، ارىپ-اشىپ شارشاپ، جەر جىرتىپ كەلگەن جۇرت جۇگەرى كوجەلەرىنە جاپىرلاسادى. ال ايشا بولسا، ءوز قازانىن سوندا عانا كوتەرە باستايتىن. ويتكەنى جۇرت سەنگەن ايشاعا ءوز ايەلى بولسا دا دوڭىز رامازان سەنبەيتىن. جۇگەرى سالعان جاشىكتىڭ كىلتى ونىڭ ءوز قالتاسىندا جۇرەدى. كوجەنىڭ تاتىمىن بايقايمىن دەپ وجاۋدىڭ سىرتىن جالاعان ايشانىڭ تالاي-تالاي سوققىعا جىعىلعانىن دا بىلەمىن. سونداعى رامازاننىڭ: «ءاي، دوڭىز، مەنەن بۇرىن اۋىز سالىپ، اكەتىپ بارا ما، تارت قولىڭدى»، - دەگەن كۇجىلدەك داۋسى كۇنى بۇگىن مەنىڭ قۇلاعىمدا تۇرعانداي.
بۇل وقيعانى ەسىمە الىپ وتىرعان سەبەبىم - اكەمە بايلانىستى. كىسى جامانداۋدى بىلمەيتىن سول كىسىنىڭ ءوزى: «رامازاننىڭ ونىسى - قاراۋلىعى. جاي قاراۋلىعى ەمەس، قاس قاراۋلىعى. جەر اياعى كەڭىگەن جوق پا؟! ەندى جۇرت جۋا تەرىپ جەسە دە ولمەيدى عوي»، - دەگەنىن تالاي ەستيتىنمىن. سوعان وراي سول دوڭىز رامازانعا جاماعايىن بوستاۋ شالدىڭ ىرىلىگىن دە تاڭدانا اڭگىمەلەيتىنى بار.
- كىسى دەپ انە بوستاۋدى ايت، - دەيدى اكەم تاماشالاپ.
وتكەن قىستا كوپتەن كورىنبەگەن سوڭ حالىن بىلەيىنشى دەپ اكەم سول ۇيگە بارىپتى. بوستاۋ توردە جاتىر ەكەن دەيدى. كەمپىرى جوقتان-باردان بوتقا جاساپ شالىنىڭ الدىنا قويعانى سول بولسا كەرەك، اكەم سوندا اۋىز ۇيدە تۇرىپ مىناداي اڭگىمەنىڭ كۋاسى بولعان.
شال: - كەمپىر-اۋ، بارىڭدى سەن تاعى دا مەنىڭ الدىما اكەپ قويدىڭ با؟
كەمپىر: - اياق-قولىڭدى بايقامايمىسىڭ؟ ەسىك بار، ءولىپ قالاسىڭ. ءسوزدى قوي دا، جەپ ال، بايعۇس.
شال:- ءوي، جازعان-اي. كەشە دە وسىنى ايتىپ ەدىڭ عوي، ءبىراق ءتىرىمىن عوي. مەن ولمەيمىن. بۇيتە بەرسەڭ، سەن سورلى ءولىپ قالاسىڭ. بۇگىنگى كوجەنى سەن ءىش. سەنىڭ كەزەگىڭ، - دەپ بولماعان.
ومىرلىك جولداسىنىڭ جايىن ويلاپ كەزەگىن بەرگەن سول بوستاۋ شالىڭىز سول قىستى كەمپىرىمەن ەلبەسىپ ايتەۋىر امان وتكىزىپ، كوپ كەيىن قارتايىپ بارىپ ءوز قازاسىمەن ولگەنىن مەن جاقسى بىلەم.
- انە، ەرلىك دەپ سونى ايت، - دەيدى اكەم.- ءتىپتى، ونداي ەرلىك قولىڭنان كەلمەيدى ەكەن، توڭىرەگىڭە قارا. كوپتىڭ اۋقىمىندا بول. جۇرتتان الا بوتەن جىرىلىپ شىعۋ - ۇياتسىزدىق. امال نە، قاراۋ ادامدار ۇيالۋ دەگەندى بىلمەيدى عوي. قۇدايدان قورىقپايدى. ۇيالاتىن، قورقاتىن بولسا وندايلار قاراۋ دا بولماس ەدى عوي ءبىراق.
اكەمنىڭ وسى ءسوزى مەنىڭ ءالى كۇنگى كوكەيىمدە. جۇرتتان ۇيالۋ... «قۇدايدان قورقۋ»..: - ادام بويىنداعى وبىرلىق پەن قوماعايلىقتى، ىنساپسىزدىقتى تەجەيتىن قاسيەت بولسا كەرەك بۇل ەكەۋى.
ەسىمە تۇسەدى... مەن ۇيىقتاپ قالسام كەرەك، سىقىرلاپ اشىلعان ەسىك پەن ادام داۋىسىنان ويانىپ كەتتىم. تۇندەلەتىپ كەلگەن - قازاننىڭ ءبىر قۇلاعىن ۇستاپ جۇرەتىن اۋىل بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىرى ەكەن.
- شايمەردەن، وياۋسىڭ با؟ قۇداي بەردى، - دەدى الگى كىسى جايعاسىپ بولماي جاتىپ.
- ءيا؟..
- البار كۇزەتشىسىمەن كەلىسىپ كەلىپ وتىرمىن. ەرتەڭ تۇندە ءبىر اربا ءبيدايدى ارتىپ الىپ شىق تا، اعاش اراسىنا اپارىپ تىق. قۇداي جازسا، ەكەۋمىزدىڭ كەلەر كوكتەمگە دەيىن مۇرتىمىزدى بالتا شاپپايدى.
- مۇرتىمىزدى بالتا شاپپايدى دەگەندە،...- دەپ توقتالدى اكەم. الدە ۇيقىسىن اشا الماي وتىر ما، الدە ويدا جوقتا تاپ بولايىن دەپ تۇرعان ولجادان باس تارتقىسى كەلگەنى مە، ايتەۋىر جاۋابى ىقىلاسسىز، سالعىرت.
سونى اڭعارعان انا بەلسەندى:
- اۋ، ساعان نە بولعان؟ قابىرعاڭدى ءبيداي تىرەپ تۇرعان جوق ەدى عوي...- دەپ رەنىش ءبىلدىردى.
- تىرەگەندى ايتاسىڭ، ەندى ءبىر جۇمادان كەيىن مىنا ەكى بالا نە جەيدى؟ سونى ويلاسام، ارقام مۇزدايدى ءتىپتى - دەدى اكەم اعىنان جارىلىپ.
ءبىر جۇمادان كەيىنگى مۇشكىل حالىمدى ويلايمىن با، ايتەۋىر ۇيقىم شايداي اشىلدى. ءبىراق قوزعالعان جوقپىن.
- ەندى نەگە كۇمىلجيسىڭ. اعايىن بولعان سوڭ سول جايىڭدى ويلاپ كەلىپ وتىرمىن عوي. باسقاعا بارۋدى بىلمەدى دەيسىڭ بە؟!
- قايدام... بىرەۋ-مىرەۋ سەزىپ قالىپ جۇرسە...- دەپ كۇمىلجىدى اكەم تاعى دا.
بەلسەندى كەيىستىك ءبىلدىردى.
- وي، جوقتان قورقادى ەكەنسىڭ. سەزسە نە ىستەيدى؟! اۋىلداعى ميليسيا ءوزىمىزدىڭ بالا. ۇستاپ بەرمەيدى. شىنىمدى ايتسام، وعان شەت جاعاسىن سەزدىرتىپ تە كەلىپ وتىرمىن. مەن بىلمەگەن بولايىن دەدى ول بالا.
اكەم داۋسى ەندى ورنىعايىن دەدى.
- سوتتالىپ كەتەم دەپ قورقىپ وتىرعانىم جوق. پالەنشەكەڭدەر دارداي باسىمەن ءبيداي ۇرلاپتى دەگەن قاڭقۋ ءسوزى جامان عوي. ودان دا قۇرىعان جاقسى. اشتان ولمەسپىز. ءبىر ءجونى بولار. مەنى قيناما.
- شىنىڭ وسى ما؟
- شىنىم وسى. جۇرتتان ۇيات،- دەپ اكەم ءۇزىلدى-كەسىلدى جاۋاپ بەردى.
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ سىقىرلاۋىق ەسىگى قاتتىراق جابىلدى. (قازاننىڭ ءبىر قۇلاعىن ۇستاعان بۇل بەلسەندى كەيىن شىنىندا دا كولحوز قۇرىلىسىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. اۋىلدا ەسەپشىلىك قىزمەت اتقاردى. ۇزاق جىل دۇكەن ۇستاعانى دا بار. سوزگە ۇستا، ءجون-جوبانى بىلەتىن، سىرتتان بىرەۋ كەلسە، سول كىسى دەپ كەلەتىن ەل ادامى اتانعان كىسى ەدى. 1955-56- جىلداردىڭ بىرىندە دۇنيە سالدى. ارۋاقتى مازالامايىن، وزىنەن قالعان نۇسقالى بالالارى مەن بىلىكتى نەمەرەلەرىنىڭ بەتىنە شىركەۋ تۇسىرمەيىن دەگەن نيەتپەن اتاۋدى ءجون كورمەدىم.)
بۇل كۇندە قايراتى قايتىپ، قولتوقپاقتاي عانا كىشكەنە شال بولىپ شوگىپ قالعان، ادالدىعى مەن تازالىعى، بەينەتقورلىعى مەن وتىرىك ايتپايتىندىعىنان باسقا تۇك ونەرى جوق، سەكسەننىڭ تورتەۋىندەگى مەنىڭ اكەم مىنە وسىنداي كىسى.
وسى كوكتەمدە ءبىزدىڭ ۇيدە وتباسى تاعدىرىن جاڭا ارناعا سالعان ۇلكەن جاڭالىق تۋدى. ءبىز ەسماعي ەكەۋمىز شەشەلى بولدىق. اتى بەيىس. ءبىزدىڭ ءۇي وسى كىسىنىڭ قولىنا كوشەردە دە اكەمنىڭ ەستىلىگىن بايقايمىن. ول كىسى ونعا جاقىنداپ قالعان مەنى، التى جاستاعى ءىنىم ەسماعيدى قاسىنا وتىرعىزدى دا:
- مىنە كورمەيسىڭ بە، ءۇي بولسا ازىپ بارادى. ماعان كولحوز جۇمىسى دا ولقى سوقپاس. ال ءۇي ىشىندىك وتىن-سۋ، تاماق پىسىرۋ، كىر-قوڭدارىڭدى جۋۋ سەكىلدى شارۋانى، سەندەر قارسى بولماساڭدار، ءبىر ايەلگە تاپسىرعىم كەلەدى،- دەدى. جانە ول كىسىنىڭ قاق-سوقتا جۇمىسى جوق، مومىن، ىسىنە تىڭعىلىقتى، ءارى بىزدەرگە دۇرىس قارايتىن، كەۋدەمىزدەن يتەرىپ، كەت ءارى دەمەيتىن ادام ەكەنىن ەسكەرتتى.
اكەم بەكەر ايتپاپتى. سول جىلعى كوكتەمنەن باستاپ وتىز جىل بويىنا بار-جوقتى، ىستىق-سۋىقتى اكەممەن بىرگە بولىسكەن، بىزگە انا ورنىنا انا بولا بىلگەن، ءارى ەركەبۇلان اتتى ءىنى تاۋىپ بەرگەن بەيىس، شىنىندا دا، سونداي ادام بولىپ شىقتى.
ءبىز تەگى اكە سوزىنە قارسى بولماساق كەرەك. سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە كورپە-جاستىق، شىمىلدىق، الاشا، تەكەمەت، ىدىس-اياق، ساماۋرىن سەكىلدى دۇنيە ارتىلعان كىشكەنە اربا كىشكەنە ءۇيىمىزدىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. ءبىز ءسويتىپ سوردان قۇتىلدىق. ۇيىمىزگە تازالىق، تارتىپ كەلدى. بولمە ءىشى اقتالىپ، ەدەن مەن تەرەزە شىنىلارى جۋىلدى. اينەكتەرگە قىزىل الا سيسادان شىلتەرتەر ۇستالدى. بۇرىن قۇرىم جاپقانداي قاراۋىتىپ تۇراتىن قارا پەش ەندى اق شاڭقاي تۇرگە تۇستى.
ءۇي ەڭسەسى كوتەرىلىپ، سامالاداي جارىق بولىپ جۇرە بەردى. ەڭ باستىسى ەسماعي ەكەۋمىز كوپ ايلار بويى ۋىسىمىزدان شىعىپ كەتكەن، زارىقتىرعان الاقان جىلىلىعىن سەزىندىك. كويلەگىمىزدىڭ جاعاسى تازاردى. بەيىس كوپ سويلەمەيتىن، قويىلعان سۇراققا «بار» نەمەسە «جوق» - دەپ جاۋاپ بەرەتىن كىسى. ءبىزدى ەركەلەتەتىن ەدى، بەتىمىزدەن سۇيەتىن ەدى دەپ تە ايتا المايمىن. سىرت كوزگە سالقىن دا سابىرلى. ءبىراق جىلىلىعى ىشىندە، جۇرەگىنىڭ تەرەڭىندە بولاتىن. بالا جۇرەگى ول جىلىلىقتى ءاۋ باستا-اق اڭعارعان-دى.
...ءبىر ەرەسەك بالا مەنى جىعىپ سالىپ، اسىعىمدى تارتىپ الدى. بەت-اۋزىم قان-قان، جىلاپ ۇيگە كەلدىم. سونداعى وگەي شەشەمنىڭ جاعدايىن كورسەڭ. مەنى جەتەكتەپ الدى دا، جاڭاعى بالانىڭ ۇيىنە باردى. تەنتەكتىڭ قۇلاعىن بۇراپ، شاپالاقپەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.
- جەتىم دەپ، جاقتاۋشىسى جوق دەپ باسىنباقسىڭدار ما؟! باسىندىرمايمىن. بۇدان بىلاي الىمجەتتىك جاساساڭ تۋرا سيراعىڭدى قىرقامىن، - دەدى. سودان كەيىن ۇيگە كەلە جاتىپ: «ونداي سويقانعا جولاعانىڭنىڭ سوڭى وسى بولسىن. جىلاعانىڭدى كورمەيىن مەن ەندى»،- دەپ ماعان ۇرىستى.
وگەي شەشەم قانشا ۇرىسسا دا كوڭىلىمە العان جوقپىن. بالا جۇرەگى تامىرشى سەكىلدى. جەك كورىپ ۇرسۋ بار، جاقسى كورىپ ۇرسۋ بار.- بىردەن ايىرادى. مەن دە سولاي. كەكتەنبەگەن، رەنجىمەگەن سەبەبىم، وگەي بولسا دا، بەيىستڭ ۇلكەن جۇرەگىن، ماعان دەگەن ماحابباتىن، جان اشىرلىعىن سەزىندىم. بەيىس قۇددى ءوز انام سەكىلدى. ءوز انام بولىپ، جانى اشىپ ۇرسىپ كەلە جاتقانداي بولىپ كەتتى.
ماعان انا بولعان سول وتىز جىلدىڭ ىشىندە ءومىردىڭ نە تاۋقىمەتىن تارتپادىق. نە قيىندىقتى باستان كەشىرمەدىك. قانداي ءبىر قيامەت كەزەڭدە دە بەيىس بىزگە دەگەن جاڭاعى ءبىر ىشكى جىلىلىعىنان اينىپ كورگەن ەمەس. ارىپ-اشىپ، تاۋسىلعان، مويىپ جاسىعان كۇنىن دە كورمەدىم.
جاراتىلىسىندا سونداي نازىك، اشاڭ بولسا دا، اۋىرتپالىقتىڭ ءبارىن اكەممەن بىردەي ءجۇرىپ كوتەرىسكەن ەدى. بالاپانىنا جەمدى قۇسىپ بەرەر كوگەرشىندەي تارشىلىق كەزەڭدە ءوز سىباعاسىن اۋزىنان جىرىپ بىزگە بەرگەنىن ۇمىتا الارمىن با ءسىرا دا.
ءالى ەسىمدە: سول جىلى جاز ورتاسىندا ءبىزدىڭ ءۇي اشتىقتىڭ سالدارىنان ىشكە كوشتى. تۇمەندە ءبىزدىڭ اعايىندار بار. سولاردى ساعالاپ كەتكەن بولساق كەرەك. پالەن جەردە باقىر بار. بارساڭ باقىر تۇگىل، ساپتى اياق تا جوق دەگەندەي، اعايىنسىراپ بارعان ءبىزدىڭ وندا دا قارىق بولعانىمىز شامالى. ءبىراق ءبىر جاقسىسى، ايتەۋىر، جۇمىس تابىلدى. اكەم مەن شەشەم، تاعى ءبىر ەلدەس اعايىندار قالىڭ ورمان ىشىنەن كۇركە قالقايتىپ، قۇرىلىستىق قاراعاي كەستى. اقىسىنا نە الاتىندارىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ەكى اي بويى قارا كوجەدەن باسقا تۇك كورگەنىمىز جوق. نان دەگەنىڭ تۇسىمىزگە دە ەنبەگەن. تامىزدىڭ اياعىندا ول جاقتا قارا ءبيداي ورىلادى. قارا ءبيدايى ورىلىپ الىنعان سونداي ەگىستىكتەن ماساق تەرىپ بەيىستىڭ نان پىسىرگەنى بار. ەكى ايدان بەرى نان ساعىنعان ەسماعي ەكەۋمىز توڭىرەكتەپ وت باسىنان شىقپايمىز. تاباداعى نان ءيىسى بۇرقىراپ ءبىزدىڭ سىلەكەيىمىزدى شۇبىرتادى.
ءبىز شايعا باس قويدىق. بەيىس بۋىن بۇرقىراتىپ ۇستىڭگى تابانى كوتەردى دە، قىپ-قىزىل بولىپ كۇرەڭىتە پىسكەن ءبىر تابا ناندى قولىنا الىپ قاق ءبولدى. ءسويتتى دە ءبىر جارتى تابا ناندى: «ەرتەدەن قارا كەشكە كورەتىنىڭ بەينەت، ۇزدىگىپ كەتەرسىڭ، جەپ ال!» - دەپ اكەم الدىنا تاستايدى. ال قالعان جارتىسىن تاعى دا قاق بولىپ: «نان بەتىن ۇمىتقاندارىڭا ەكى اي بولدى عوي، ءما جەڭدەر»، - دەپ ەسماعي ەكەۋمىزدىڭ الدىمىزعا قويدى. ەسىمدى ءبىلىپ قالعان مەن: «وزىڭە قايدا؟» - دەدىم.
- مەن تاعى دا بارىپ ماساق تەرەم. تاعى دا نان پىسىرەم. سوندا جەيمىن،- دەدى مەنىڭ وگەي شەشەم.
وسىدان كەيىن قالايشا ونى وگەي شەشە دەمەكسىڭ؟ تۋماعان دەپ اۋزىڭ بارىپ قالايشا ايتا الماقسىڭ؟! اشارشىلىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى اۋزىڭنان كەتپەيدى دەگەندەي، بۇل ۇلى وقيعانى - ايەل ۇلىلىعىن، انا ۇلىلىعىن قايتىپ ۇمىتا الماقسىڭ؟!
وگەي بالا مەن وگەي انا اراسىن جالعاستىرعان وسى وقيعا ما، الدە كۇندەلىكتى كۇيكى تىرلىكتىڭ قارىم-قاتىناسىنداعى جادىڭدا قالا بەرمەيتىن ۇلى جۇرەكتىڭ سەن دەپ سوققان لۇپىلى، ايالى الاقاننىڭ جىلۋى ما، مەن ايتەۋىر تۋماسا دا تۋعانداي بولعان انامدى تاپتىم. 1962- جىلى بەيىس دۇنيە سالعانعا دەيىن سول بالالىق ماحابباتىمنان اينىپ كورگەن جوقپىن.
مەن كەيىن ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە ەلدى ساعىناتىن ەدىم. سونداي ساعىنىش تۇڭعيىعىنا تەرەڭىرەك بويلاپ: «ال نەنى ساعىناسىڭ، ال كىمدى ساعىناسىڭ؟» - دەپ كوڭىل كوزىنە وي جۇگىرتسەم، بالالىق شاعىم وتكەن سارى بەلدەردى، شوق-شوق بولىپ وسەتىن قايىڭدى ورمان مەن تانا كوز ءمولدىر كولدەردى، ءوڭى سالقىن بولسا دا الاقانى جىلى وگەي شەشەم - بەيىستى ساعىناتىن ەدىم. وقۋ بىتىرگەن سوڭ وتباسى قۇرىپ، قاراعاندىدا قىزمەت ىستەگەن كەزىمدە دە، كەيىن «بولاشاققا جول» رومانىن جازىپ بىتىرگەن سوڭ الماتىعا اۋىسقانىمدا دا شەشەمدى ءجيى-ءجيى شاقىرىپ الىپ ءجۇردىم. ۇنەمى قاسى مەن قاباعىنا قارايتىنمىن. جانىم ءاماندا سول كىسىنىڭ ۇستىندە. «كوڭىلىنەن شىقپاي، بابىن تاپپاي قالعان جوقسىڭ با؟» - دەپ جۇبايىم باعداتقا شۇقشيعان كەزدەرىم دە بار. شەشەمنىڭ تابيعاتىندا وكپەشىل ادام ەمەس ەكەنىن، نەگە بولسا دا توزگىشتىگىن، كونتەرلىلىگىن بەس ساۋساعىمداي بىلەمىن. نەگە بولسىن اقىل كوزىمەن قارايتىن سابىرلى باعداتىمنىن يبالى، قىزمەتشىل كەلىنى رەتىندە ەنەسىن شاشاۋسىز كۇتەتىنىنە دە كوزىم جەتەدى. بىلە تۇرا، كوزىم جەتە تۇرا ويلاعان جەرىنەن شىقپاي قالدىق پا دەگەن كۇدىك باۋرايتىن دا، بايەك بولاتىنمىن. بالكىم، مەن تۋماعاندىعىمدى وسى مازاسىزدىعىممەن اڭعارتىپ الار ما ەكەنمىن؟!
تۋعان اناڭ تۋرالى ءداپ وسىلاي شىر-پىر بولىپ جاتپاۋىڭ دا مۇمكىن عوي. بەيىس ونىمدى ۇناتا بەرمەيدى.
- شىراعىم، ءبارى دە بار. كۇتىمىم دە جاقسى. الاڭ بولماي جۇمىسىڭدى ىستە، - دەيتىن.
ءوستىپ جۇرگەندە شەشەمنىڭ اۋىلعا قايتار ۋاعى بولادى. بەيىس جاۋابى كەلتە: اۋىلداعى قارعالاردى ساعىندىم. ەركەبۇلان ول كەزدە جاڭا عانا ۇيلەنگەن-دى. بالالى-شاعالى بولا قويماعان كەزى. شەشەمنىڭ «اۋىلداعى قارعالار» دەپ وتىرعانى وزىنەن تۋماعان ەسماعيدىڭ بالالارى. مەن بۇل ءسوزدىڭ قۇر كولگىرسۋ ەمەس ەكەنىن تۇسىنەمىن. جاس كەزىندە، قايراتىنىڭ بار، دەر شاعىندا مۇمكىن جەتىم بىزدەردى الالاماعاندا، ەندى ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتكەن ەرەسەك بالالارىنىڭ قولىنا قاراعان كەزىندە نەمەرەلەرىن قايدان الالاسىن.
ەسماعيدىڭ تۇڭعىش قىزى زەينەش پەن ودان كەيىنگىسى زەينەپ تۋا وسى كىسىنىڭ باۋىرىندا. ساعىناتىن ءجونى سول.
ءسويتىپ، شەشەمىزدىڭ اۋىلعا اتتانار كەزى بولادى. كەلىنى باعدات بەيىسكە ايتپاي كويلەك-كونشەك سەكىلدى الدە ءبىر سىيلىقتار دايىندايدى وعان. ايتپايتىنى - شەشەمىز ءبىلىپ قالسا، ولەردەي قارسىلىق بىلدىرەدى.
- شىعىندانىپ قايتەرسىڭدەر. اۋىسقان بىردەمەلەرىڭ بولسا، انا قارعالارىڭا جۇمساڭدار، - دەر ەدى.
1960- جىل فەۆرالىنىڭ باس كەزىندە اۋىلدان حابار كەلدى: «شەشەڭ ءال ۇستىندە. قايتسەڭ دە جەت!» مەن بارىپ ۇشاققا بيلەت الدىم دا، ءبىر ءتۇندى قىزىلجاردا وتكىزىپ كەلەر كۇنگى بەسىندە اۋىلعا كەلدىم. ۇيگە كىرىپ كەلسەم، تولى جان ەكەن. تورگى بولمەدە وڭ قابىرعادا تەمىر كەرەۋەت بولاتىن. سوندا بەتى ورامالمەن جابۋلى ءبىر كىسى جاتىر. ونىڭ بەيىس ەكەنىن مەن بىردەن اڭعاردىم.
قام كوڭىل جۇرتتىڭ كۇبىرلەي سويلەگەنىنە، شەشەم بەتىندەگى ورامالعا قاراپ مەن اۋەلى ول كىسىنى جۇرىپ كەتكەن ەكەن عوي دەپ شوشىنىپ قالىپ ەدىم، «بالاڭ كەلدى عوي»، - دەپ دۇر ەتە تۇسكەن جۇرت شۋىلى اسەر ەتتى مە، توسەكتە جاتقان كىسىنىڭ سالدىراپ قالعان قۋ سۇيەك قولى قيمىلداپ بەتىندەگى شۇبەرەكتى سىرعىتتى. جوق، ءتىرى ەكەن. تايانىپ كەلىپ ۇڭىلە بەردىم. اۋەلى كورگەنىم وڭمەنىڭنەن وتەر شاراداي ۇلكەن كوز. اۋەلى ەستىگەنىم، باياعى جان ءتاسىلىمىن قىلاردا انام ايتقان تانىس ءسوز: «شىبىنىم...». سودان كەيىن تىڭ ءسوز «...كەلدىڭ بە؟!» شەشەمنىڭ كوزى جۇمىلىپ كەتتى. بايقاسام، نۇرعا، جىلىلىققا، مەيىرگە تولى جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن جارىپ شىققان كوز جاسى ءاجىم ايعىزداعان بەتىنە ءمولدىر جول سالىپ دومالاپ بارا جاتىر ەكەن. بۇل بەينەت پەن قاسىرەتكە تولى وسىناۋ ءبىر جيىرما توعىز جىلدىڭ ىشىندە وگەي شەشەمنىڭ جىلاعانىن تۇڭعىش كورۋىم ەدى. وسىدان كەيىن ءتىل قاتپادى. جۇمعان كوزىن دە اشقان جوق. سۇلىق ءبىر كۇيدە قوزعالىسسىز جاتتى دا قويدى.
- جاڭا عانا كوزى ءىلىنىپ ەدى، شارشاپ قالار، قاسىندا تۇرا بەرمە. بىلاي شىق، مىنا جۇرتپەن امانداس. بەيىس دەم السىن،- دەدى اكەم.
اۋرۋ جايىن سۇراستىرسام، وسىدان ءۇش-ءتورت كۇن بۇرىن قان قۇسقان. سودان كەيىن السىرەپ قالىپتى.
ءبىر كەرەمەتى ەرتەڭىنە تالايدان بەرى توسەكتە قيمىلسىز جاتقان شەشەم باسىن كوتەردى. بەلىن ماتا بەلبەۋمەن قاتتى بۋىپ، ەرتەڭگى شايعا كەلىپ وتىردى. «قالايسىڭ؟» - دەگەندەرگە: «بۇگىن جاقسىمىن»،- دەپ جاۋاپ بەردى.
مەن اۋدان ورتالىعىنان دارىگەر شاقىرتتىم. ول بەيىستىڭ كوپتەن بەرى كوكىرەك اۋرۋىمەن اۋىراتىنىن، ەكى وكپەسىنىڭ دە ساۋ ەمەستىگىن ايتتى.
- ال ەگەر الماتىعا الىپ كەتسەم قايتەدى؟
دارىگەرلەر بىردەن قۇپتادى.
- جەتكىزە الساڭ، تاماشا بولادى. ويتكەنى بۇل كىسى ءومىرى ءدارى ىشپەگەن، دارىگە ەتى ۇيرەنبەگەن ادام. تەز ساۋىعادى.
مەن ءسويتىپ تاۋەكەل دەدىم دە شەشەمدى الماتىعا الىپ جۇرەتىن بولدىم. باسىندا ءوزى دە كەلىسىمىن بەرىپ ەدى. مەن وبلىس ورتالىعى - قىزىلجاردان سانيتارلىق ۇشاق شاقىرتىپ قويعان كەزدە، الدە بىرەۋ ازعىردى ما، ول كىسى «الماتىڭا بارماي-اق قويسام قايتەدى؟» - دەگەندى ايتتى. مەن بۇل ءدۇدامالدىقتىڭ نەگىزىن بىردەن ءتۇسىندىم دە:
- بالاڭنىڭ قۋاتى جەتەدى، بەيىس، دالادا قالىپ قويام دەپ قورىقپا. جامان ايتپاي جاقسى جوق، ەگەردە ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسەڭ، سۇيەگىڭدى وسى اراعا الىپ كەلەم، - دەدىم توتەسىنەن.
بايقاسام، كۇدىك ۇستىنەن ءدوپ ءتۇسىپپىن. شەشەم بىردەن كوندى. ءسويتىپ، مەن بەيىستى الماتىعا الىپ كەلدىم. (شەشەم ءبىزدىڭ ۇيگە ەس ءبىلىپ، ەسەيىپ قالعان كەزىمىزدە كەلگەندىكتەن بە، مەن دە، ەسماعي دا ول كىسىنىڭ اتىن اتايتىنبىز.)
جولدا اۋەلى قىزىلجارعا دەيىن ۇشاقتى كوتەرە الماي قينالعانىمەن، كەيىن الماتىعا دەيىن پويىزدىڭ اۋاسى تارلىعىنان مازاسى كەتكەنىمەن، امان-ەسەن ۇيگە جەتىپ، اقپاننىڭ ورتا كەزىندە وگەي شەشەمدى رەسپۋبليكالىق تۋبەركۋلەز ينستيتۋتىنا ورنالاستىردىم.
مەن الدەقاشان اشىلعان امەريكانى قايتا اشام دەپ ارام تەر بولماي-اق قويايىن. ءبىراق قايتالاپ ايتسا كوپتىك ەتپەس ءبىر شىندىق: ادام ءوزى وسكەن ورتاسىمەن مىقتى. سۋدا جۇيتكىگەن بالىقتى سىرتقا شىعارىپ تاستاساڭ، ءپۇشايمان. اسپاندا قالىقتاعان قىراندى قاناتىن قىرقىپ جەرگە جىبەرسەڭ، ءپۇشايمان. ادام دا سولاي.
بەيىس ءدارى ىشپەگەن بولسا، اۋرۋحانا بەتىن دە كورمەگەن جان عوي. ءبىز باعدات ەكەۋمىز سونى ەسكەرىپ، شەشەمىز ءىشقۇسا بولماسىن دەپ كۇنىنە ءبىر رەت، كەي كۇندەرى ەكى رەت بارىپ، قاسىندا ۇزاق وتىرىپ كەتىپ جۇردىك.
بەيىستى الماتىعا الىپ كەلگەنىمنىڭ بىردەن-ءبىر دۇرىس جول ەكەنىنە ەكى جارىم ايدان كەيىن كوزىم انىق جەتتى. 1961- جىلدىڭ ماي قارساڭىندا ەگەر اۋىلدان بىرەۋ بولماسا، بىرەۋ كەلىپ شەشەمدى كورسە، تانىماي قالۋى دا مۇمكىن ەدى. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ول اپپاق مانارداي بولىپ تولىعىپ، ساۋىعىپ كەتتى. كۇنى-ءتۇنى بۋىندىراتىن جوتەل دە جوق. اپتالاسا قارا سۋدان باسقا ءنار تاتپايتىن شەشەمىز اكەلگەن تاماعىڭدى سىپىرا سوعاتىن بولدى. ەمشى دارىگەرلەرىنىڭ دە، ءوزىنىڭ دە، ءبىزدىڭ دە كوكىرەگىمىزدى قۋانىش كەرنەدى.
ەمشى دارىگەر ايتادى: اناڭىزدىڭ بەتى بەرى قارادى. ءبىراق ساۋىعىپ كەتكەن جوق ءالى. تۋبەركۋلەز - ايلاپ، جىلداپ جاتىپ ەمدەلۋدى تىلەيتىن ناۋقاس. بۇل كىسى ءالى دە ەكى-ءۇش اي وسىندا بولادى. سودان كەيىن بەس-التى ايعا مىنا قالا ىرگەسىندەگى «تاۋ قىراتى» ساناتوريىنە جىبەرەمىز. سوندا ەمدەلەدى.
ءبىز باعدات ەكەۋمىز دارىگەر ءسوزىن قۋانا قارسى الامىز. شەشەمىزگە جەتكەنشە اسىعامىز. ءبىراق بەيىس قۋانا بەرمەيتىن سەكىلدى.
- ءيا، دارىگەر ماعان دا ايتقان-دى،- دەيدى دە قويادى.
وسى كەزدە ول كىسىنىڭ كوڭىل كۇيىنەن باسقا ءبىر وزگەرىستى بايقاعاندايمىن. مەن بارا قالسام، شەشەمنىڭ ۇنەمى تەرەزەگە قاراپ، الدەقايدا الىسقا كوز تىگىپ وتىراتىنىن كورەمىن.
مەنى كورىپ دالاعا قۋانا شىققانىمەن، اڭگىمەمىز جالعاسپايدى. ءۇزىلىپ قالا بەرەدى. مەن سول تۇستا بەيىستىڭ مەنىڭ سەزىمە قۇلاق قويا بەرمەيتىنىن، كوڭىلى باسقادا وتىراتىنىن اڭعارامىن. وسى ءبىر الا كوڭىلدىلىكتىڭ اياعىنا كوكتەمنىڭ قۇلپىرا كوكتەپ، ورىك اعاشى اپپاق گۇلگە ورانعان تاماشا ءبىر كۇنى (سول كەزدە ينستيتۋتتىڭ كوك شالعىنى قۇلپىرعان سايالى كەڭ اۋلاسىندا ورىك اعاشى دا كوپ بولاتىن) نۇكتە قويىلدى: شەشەم سول اۋلادا ورىنباسپايدا وتىرعانىمىزدا ماعان وقىس بۇرىلدى دا:
- بالام، ساعان ەندى ولسەم ارۋاعىم رازى. مەن جازىلدىم عوي. انا قارعالاردى ساعىندىم. اۋىلعا قايتارشى! - دەدى.
امال جوق، بەيىس اۋىلعا اتتاندى. كەتەردە ەمدەۋشى دارىگەرى: سالقىن ءتيىپ قالماسىن، اۋىر جۇمىس ىستەمەڭىز. بويىڭدى كۇتىڭىز. ءسىز ءالى تۇگەلدەي ايىعىپ بولعان جوقسىز،- دەپ ەسكەرتتى.
اۋىلعا بارعان سوڭ اۋىر جۇمىس ىستەمەۋ، بوي كۇتۋ قايدا. ءومىر باقي ەڭبەكپەن، بەينەتپەن كوزى اشىلعان ادام قاراپ وتىرا الار ما؟! ەكى جاز، ءبىر جارىم قىستى اراعا سالىپ 1962- جىلدىڭ قاڭتارىندا ەلۋ توعىزعا قاراعان شاعىندا مەنىڭ وگەي شەشەم دۇنيەدەن ءوتتى.
تاعى دا: «شەشەڭ ءال ۇستىندە، تەز جەت!» - دەگەن شۇعىل حابار كەلدى. مەن تاعى دا شۇعىل قامدانىپ اراعا ءبىر كۇن سالىپ بەسىن كەزىندە اۋىلىما كەلدىم. كەلسەم، اكەم باستاعان اۋىل ادامدارى شەشەمدى جەرلەپ كەلىپ وتىر ەكەن.
- نەگە ماعان قاراتپادىڭدار؟ - بولسا كەرەك العاشقى ءسوزىم.
- قاشان كەلەرىڭدى بىلمەدىك. بۇگىن كۇن جۇما. ءمايىتتى ەرتەڭگە قالدىرۋعا بولمادى.
- ەندەشە حاباردى نەگە كەش بەردىڭدەر؟ مەن اۋىل اراسىندا جۇرگەن ادام ەمەسپىن عوي.
مەن، ءسويتىپ، وگەي دەسەڭ دە تۋعان انامداي بولىپ كەتكەن ۇلكەن جۇرەكتى قادىرلى، قاسيەتتى جان يەسىنە توپىراق سالا الماي قالدىم.
* * *
مەن الماتىعا قايتىپ كەلەم. جول بويى جەگىدەي جەگەن وي: بۇل كىسى مەن ۇشقان ۇياعا وتىز جىل قازىق بولدى. باقتى، قاقتى. شارشاسام جەبەدى. سۇرىنسەم دەمەدى. بويىنداعى بار قىزۋ-قايراتىن مەنىڭ جولىما باعىشتادى. ەڭ قىزىق كەزىن، جاستىق شاعىن ماعان ارنادى. وسسە ەكەن، ادام بولسا ەكەن دەپ ارماندادى. ال مەن ءوستىم. ال مەن ادام بولدىم. ال سوندا مەنىڭ جولىمدا بار عۇمىرىن سارىپ ەتكەن وسى كىسىگە مەن نە جاقسىلىق كورسەتتىم؟ نە قىزمەتىم ءوتتى؟ راس، شەشە قىزمەتى ساتۋلى ەمەس. تۇبىندە قايتارىپ الارمىن دەپ قارىزعا بەرگەن جوق ول ءومىرىن. بىلەم مەن ونى. ءبىراق تۋماسا دا تۋعانداي بولعان انا الدىنداعى، قىزمەتى وتكەن اياۋلى جان يەسى الدىنداعى پارىز-قارىزىڭ قايدا؟ حالىق ۇعىمىندا انانىڭ اق ءسۇتى اناڭدى ءۇش مارتە جاياۋ ارقالاپ مەكەگە اپارساڭ دا وتەلمەيدى دەگەن بار. ال تۋماعان انا اق ءسۇتىن بەرمەسە دە تۋعان اناڭداي بولىپ ەڭبەك ەتسە، باعىپ، قاعىپ سەنى قياعا قوندىرسا، ونداي ادامنىڭ ەڭبەگى مەكەگە توعىز رەت ارقالاپ اپارساڭ دا وتەلمەۋى مۇمكىن عوي. وتەلمەيتىن سەبەبى، جاڭاعى ەڭبەكتىڭ ساتۋلى ەمەستىگىندە.
مەنىڭ جاسىم ۇلعايىپ، اراعا جىلدار ءتۇسىپ، بەيىس مەنەن الىستاعان سايىن وگەي شەشە ۇلىلىعى ايقىندالا تۇسكەندەي بولادى.
ءالى ەسىمدە مەن قاراعاندىدا تۇرعان كەزىمدە بەيىستى سول قالاعا الىپ كەلدىم. الىپ كەلەر الدىندا اۋدان ورتالىعى پرەسنوۆكادان پاسپورت الۋ، ال پاسپورت الۋ ءۇشىن ول كىسىنىڭ سۋرەتكە ءتۇسۋى كەرەك بولدى. پاسپورتتىق سۋرەتكە ءتۇسۋ ءۇشىن تاعى ءبىر شارت بار ەكەن: ەركەك بولسىن، ايەل بولسىن سۋرەتكە جالاڭ باس تۇسۋگە ءتيىستى ەكەن.
مەن بەيىسكە وسى شارتتى ءتۇسىندىردىم. جاۋلىعىن الۋدى ءوتىندىم. اتەلەدە فوتوگراف، ۇشەۋمىز-اق بولساق تا شەشەم جاۋلىعىن العىسى كەلمەدى. ۇگىتتەۋگە تۋرا كەلدى.
ۇيالاتىنداي قايىن اتا، قايىن اعا دەگەندەردىڭ جوقتىعى ايتىلدى. شەشەم جاۋلىعىن شەشتى. دايىن تۇرعان اپپارات سىرت ەتتى. وسى ءبىر قاباق قاعىستا شەشەمنىڭ قارا تەرگە شومىلىپ جۇرە بەرگەنىن بايقادىم.
بۇل نە؟ بالاسىنان، الدە قايداعى ءبىر فوتوگرافتان ۇيالىپ، قىسىلعانى ما سوندا؟ جوق، مەنەن دە، ودان دا ەمەس، ءوزىنىڭ ارىنان ۇيالعانى. ادامشىلىعىنان، كىسىلىگىنەن قىسىلعانى. «بۇل ۇيات بولادى»، - دەگەننىڭ ار جاعىندا ۇياتى بارعا قانشاما تەجەۋ، شەكتەۋلەر جاتىر.
ەگەر ەكى-ءۇش اي بويى نان ءدامىن ۇمىتقان بىزدەرگە بەيىس اۋزىنان جىرىپ ءوز ۇلەسىن بەرىپ جاتسا، وگەي شەشە مەيىرىمىن ار بيلەمەدى دەپ كىم ايتا الادى؟! ءاۋ باستا ەكى بالامەن قالعان مەنىڭ اكەم مەن كۇيەۋى ءولىپ، ءبىر بالامەن قالعان مەنىڭ وگەي شەشەم ۋاعدا بايلاسقاندا ەكەۋ ارا:
- مەنىڭ ەكى قارعام بار، سىرتقا تەپپەيسىڭ.
- ارينە، سىرتقا تەپپەيمىن.
- سول قارعالاردى ءوز بالاڭداي كورەسىڭ. الالامايسىڭ!
- ارينە، الالامايمىن،- دەگەن سەكىلدى انتتاسۋ سوزدەرى بولۋى ىقتيمال عوي. ال سونداي انتتاسۋ بولدى دەسەك، سول انت جولى مەنىڭ وگەي شەشەمنىڭ كەلەشەكتەگى ءىس-حاراكەتىن، مىنەز-قۇلقىن، بىزگە دەگەن پەيىلىن انىقتاپ بەرمەدى دەپ تە ايتا المايسىڭ عوي. ءوز ءومىرىن ار مەن ادامشىلىق بەلدەۋىنە بايلاعان مۇنداي ادامدار بىرەۋ ءۇشىن تاۋ قوپارۋ كەرەك دەپ تۇسىنسە، قوپارادى.
ارى، ۇياتى ءۇشىن وتقا دا تۇسەدى، سۋعا دا تۇسەدى. ال وزىنە قاتەر تونگەن شاقتا بىرەۋدەن جاردەم كۇتىپ جاۋتاڭدامايدى. قىزمەتىم ءوتىپ ەدى عوي دەپ سالىق سالمايدى.
ءولىم تايانعانعا دەيىن شەشەمنىڭ ماعان تەلەگرامما بەرگىزبەگەنىن مەن وسىلاي تۇسىنەمىن.
مەنىڭ وگەي شەشەم - اردىڭ قۇلى. ادامشىلىقتىڭ، كىسىلىكتىڭ قۇربانى.
ال وسى قۇرباندىققا مەن نەمەن جاۋاپ بەرۋىم كەرەك. - شىنىمدى ايتسام، بۇل ساۋالعا كۇنى بۇگىن دە جاۋاپ تاپپاي قينالامىن. جالعىز-اق سول 1962- جىلدىڭ اياق كەزىندە جازىلعاي وگەي شەشە جايىنداعى «مەزگىل» حيكاياسى سول سۇراققا جاۋاپ تاپسام با دەگەن ىزدەنىستەن تۋعان تۋىندى ەكەنىن ايتقىم كەلەدى.
