بالالىق شاققا ساياحات
ەرەسەكتەۋ بالانىڭ ءبىرى كەنەت يىعىمنان جۇلقىپ قالدى:
- انە، سەنى تاستاپ، شەشەڭ كەتىپ بارا جاتىر! اۋىلدىڭ ورتاسىن قاق جارىپ، تارام-تارام سوقپاق جول وتەدى. سول جولمەن تۇيەگە مىنگەسكەن ەكى ايەل سوقتىرىپ كەتىپ بارادى. ەكەۋى دە كيمەشەك كيگەن. ارتىنداعىسى اۋماعان مەنىڭ شەشەم. مەنى بوتەن اۋىلدا قالدىرىپ، جونەپ بارادى. مەن شەشەمنەن ولمەي قالارمىن.
- اپا! اپا! - دەپ، ارتىنان قۋىپ بەردىم. قۇلىنداعى داۋىسىم قۇدايعا جەتىپ، باقىرىپ جۇگىرىپ كەلەم. اياۋلى شەشەمنىڭ ماعان بۇرىلىپ قاراعىسى دا كەلمەيدى.
- اپا! اپا!
باقىرۋدان وڭەشىم جىرتىلا جازدايدى. جول شەتىندەگى ۇيلەردىڭ ادامدارى ءبارى ماعان قاراپ قالعان. تەك شەشەم عانا قارامايدى. ۇزىن اياقتارىمەن تايراڭداي جەلگەن جۇردەك تۇيە وڭايلىقپەن جەتكىزبەيدى.
ءبىر ايەل كولدەنەڭنەن داۋىستاپ: - ءاي، قاتىن، بالاڭ جىلاپ كەلەدى! - دەدى.
شەشەم ەندى عانا ماعان جالت بۇرىلىپ قارادى. سويتسەم، شەشەم دەپ جىلاپ كەلە جاتقان ادامىم مۇلدەم بوتەن... الدىنداعىسى دا مەن تانىمايتىن باسقا ايەل.
ءوز شەشەم سول الگى شاي ىشكەن ۇيدە وتىر.
ۋاقىتتىڭ كوبىن سۋ بويىندا وتكىزەمىز. سۋ بويىندا وينايمىز. مىنە، ەندى قالجىراپ ۇيگە قايتىپ كەلەم، قارنىمدا تۇك قالماعان، اشپىن.
شەشەم قۇر تالقان بەردى. ءدامسىز قارا تالقان. جەيىن دەسەم، تاماعىمنان جۇرمەيدى...
ءبىزدىڭ اۋىلدان جوعارى ءبىر شاقىرىمداي جەردە كيىكباي اۋىلى. سوندا كۇيەۋگە تيگەن نەمەرە اپكەم تۇرادى. قالاي كەلگەنىمدى بىلمەيمىن، سول ۇيدە قازانعا قارىپ جاپقان كۇيەلەشتەۋ نان جەپ وتىرمىن.
ءبىر كەزدە ەسىكتەن شەشەم كىرىپ كەلدى. مەنى كورىپ، جىلاپ باسسالدى. نەگە جىلايتىنىنا تۇسىنبەيمىن.
سويتسەم، شەشەم مەنى اياق استىنان جوعالتىپ العان. بۇكىل اۋىلدان ىزدەپ تاپپاعان. سۋعا اعىپ كەتكەن دەپ ويلاپ، ەسى قالماعان.
بۇدان از بۇرىن شەشەم مەنى وسىندا ەرتىپ كەلىپ، نان جەگىزگەن ەكەن.
تاعى دا كيىز ءۇي تىككەن كوشپەلى اۋىل. كۇز كەزى بولار، جەردىڭ وتى قاشقان. اۋىلعا ءتورت-تورتتەن ساپ تۇزەگەن سالت اتتى كوپ اسكەر كىرىپ كەلەدى. باستارىندا شوشاق توبەلى شلەم - بۋدەنوۆكا. مويىندارىندا نايزالى مىلتىق. الدىڭعى بىرەۋ جەلبىرەتىپ قىزىل تۋ ۇستاعان. كىلەڭ شولاق قۇيرىق اتتار.
جۇرت ءۇيدى-ۇيلەرىنىڭ ەسىكتەرىنەن باستارىن شىعارىپ، قاراپ قالعان. اسكەر اۋىلدان ولەڭدەتىپ شىعىپ كەتىپ بارادى. داۋىستارىنان جەر سولقىلدايدى. اۋىلدىڭ قاسىنداعى قارا جولدىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ، قورا-قورا مال ايداپ وتەدى. اتتى-جاياۋ ادامدار مالمەن بىرگە كەتىپ بارا جاتادى. كەيىن مويىندارىنان ايقاستىرىپ تاپانشا، سۋمكا سالعان. ايقاي، شۋ، جىلاعان ايەل-قىزدار.
بۇل «كامپەسكە». كەشقۇرىم وت باسىن اينالا وتىرىپ الىپ، ۇلكەندەر اڭگىمە شەرتەدى. ىشتەرىندە مەنىڭ اكەم، اعالارىم. «جۇرت كولحوز بولادى. ءبىر قازاننان اس ءىشىپ، ءبىر كورپەنىڭ استىندا ۇيىقتايدى»... دەگەن ءتارىزدى ۇرەيلى اڭگىمە ايتىلادى.
- باي، قۇلاقتى جويادى ەكەن دەيدى.
- بايى باي، تۇسىنىكتى. جويا بەرسىن. ال قۇلاقتى نەگە جويادى؟ كەسە مە سوندا؟ تۇسىنبەيمىن.
«بالشەيبەك»، «سوسياليزم»، «كومسومول» دەگەن ءتارىزدى وعاشتاۋ جاڭا سوزدەر ءجيى ايتىلادى. پالەنشە كومسومولعا جازىلىپتى دەسە، تىڭداپ وتىرعاندار ۇدىرەيىسىپ قالادى.
ءبىزدىڭ ۇيدەگى بىردەن-ءبىر حات تانيتىن «وقىمىستى» ساتىلعان اعايىم. ول ۇلكەندىگى توقىمداي-توقىمداي قارالا قاعازدار ۇستاپ كەلەدى.
- اعا، بۇ نە؟
- كازيت.
«كازيت» تە بۇل ەل ءۇشىن سونى زات.
ساتىلعان وقيدى. باسقالار جاپىرلاپ قۇلاق ءتۇرىپ تىڭدايدى. سودان سوڭ «كازيت» ولاي دەپتى، «كازيت» بىلاي دەپتى دەپ، تاراتىپ اكەتەدى.
وقىلعان گازەت جىرتىلمايدى. ۇيگە كورىك بەرەتىن كىلەم ورنىنا قابىرعاعا جاعالاتا ءىلىنىپ قويىلادى. ءار-ءار جەرىندە ادامنىڭ جانە بىردەڭەلەردىڭ سۋرەتتەرى. مەن سۋرەتتەرگە تاماشالاپ قاراۋمەن بولام. مۇنشاما ۇقساس سالىنعانىنا تاڭىرقايمىن.
- اعا، كازيت قايدان كەلەدى؟- دەپ سۇرايمىن.
- الماتىدان كەلەدى، وكىمەت شىعارادى.
الماتى جەر ءتۇبى، ۇلكەن قالا ەكەنىن بىلەم. ال وكىمەت نە؟
- وكىمەت ول وسى جۇرتتىڭ ءبارىن بيلەيدى. بايلاردى كامپەسكە جاسايدى. ءتۇسىندىڭ بە؟
مەن باسىمدى يزەيمىن، ەمىس-ەمىس بىردەڭەلەردى تۇسىنەتىن ءتارىزدىمىن.
جىگىت بولىپ قالعان ساتىلعان اعايىم كىشكەنتاي ويىق تەرەزەنىڭ الدىندا تىكەسىنەن تىك تۇرىپ، كىتاپ پا، گازەت پە، بىردەڭە وقىپ تۇر. قاراعىم، كورگىم كەلەدى. ءبىراق قازەكەڭ كوڭىلى تۇسكەن جەردەن ويا سالعان تەرەزە تىم بيىك، بويىم جەتپەيدى. ساتىلعاننىڭ و جاق، بۇ جاعىنا شىعامىن، كورە المايمىن. ال ءبىراق كورۋىم كەرەك.
ساتىلعاننىڭ سول جاق قاسىندا قابىرعاعا سۇيەلگەن كەلساپ تۇر. كەلساپتىڭ قاسىندا سۇيەۋلى ديالعى تۇر. الگىندە شەشەم كەلساپتى توسەنىش ەتىپ، ساپسىز شالعىمەن تەرى سۇرگىلەگەن. سودان سوڭ ەكەۋىن قاتار سۇيەپ قويا سالعان.
كەلساپتىڭ قول ۇستايتىن جەرى ويىق. سوعان اياعىمنىڭ ۇشىن تىرەدىم دە، ساتىعا ورمەلەگەن ادامشا سوزىلىپ، كوتەرىلە بەردىم. جالاڭ اياقپىن. كوتەرىلىپ ۇلگەرمەدىم. اياعىم تايىپ كەتتى دە، قۇلاپ ءتۇستىم. ءبىر اياعىمدى قۇشاقتاپ، زارلادىم دا قالدىم. اسىل شالعىنىڭ اششى ءجۇزى ماي تابانىمدى ىرسيتىپ سويىپ تۇسكەن.
بۇرق ەتە قالعان قارا قان جارالى اياعىمدى شەڭگەلدەپ ۇستاپ العان قولىمنىڭ سىرتىنا كول-كوسىر جايىلىپ بارادى.
اس ۇيدەن شەشەم جەتىپ كەلدى. جاراعا كيىز كۇيدىرىپ باسىپ جاتىر. ىستىق كيىز قارىپ ءولتىرىپ بارادى.
- شىدا! شىدا! قانى توقتايدى.
سۇمبەدەن اجەم بوپكە كەلگەن. اجە، ماعان نە اكەلدىڭ دەپ، قالتا-قالتاسىن اقتارىپ جاتىرمىن. اجەمنىڭ قالتالارىندا ءتۇپ بولمايدى. ءتۇپ بولاتىن شىعار-اۋ، ءبىراق وعان مەنىڭ قولىم وڭايلىقپەن جەتپەيدى. قولتىعىما دەيىن سۇعىپ جىبەرىپ ىزدەگەندە، قالتا تۇبىنەن قولىما ىلىنبەيتىن نارسە جوق: ءجىپ-شۋ، قول ورامال، ويماق، قۇرت، كامپيت ءبارى ارالاس.
كەشكى ۋاقىت. ءبارىمىز ۇيدە وتىرمىز. مەن اجەمنىڭ موينىنا اسىلىپ، مازالاپ ويناي بەردىم. اجەم كونبىس، ءارى ءيى جۇمساق. مازالادىڭ دەپ رەنجىمەيدى. زەكىرىپ، داۋىس كوتەرگەندى بىلمەيدى. قازاندىقتىڭ الدىندا جايناپ جاتقان وتتى كورسەتىپ:
- انا وتقا تۇسەسىڭ، قوي،- دەيدى.
مەن قويمايمىن. قوي دەگەن سايىن ەرەگەسىپ كەتەم. ارت جاقتان تاعى دا جۇگىرىپ كەلىپ، موينىنا اسىلا كەتەم دەگەندە، بوپكە اجەم ەڭكەيىپ قالسىن. مەن ەكپىنىممەن ارى اسىپ، دومالاپ تۇسەيىن. جايناپ جاتقان قىزىل شوقتىڭ تۋرا ۇستىنە قۇلادىم. وتىرعاندار شۋ ەتە قالدى. اسىرەسە، شەشەمنىڭ داۋسى اششى شىعىپ كەتتى. مەن جانە ءبىر دومالاپ، شوقتىڭ ۇستىنەن ارى اسىپ كەتتىم. قازاقشالاپ ايتقاندا، قۇداي قاققان، ەش جەرىم كۇيمەگەن.
شىلدەنىڭ ىستىق كۇنى. اجەم ەكەۋىمىز سۇمبەگە، ناعاشىم ۇيىنە جاياۋ كەلە جاتىرمىز. دالانىڭ شاڭداۋىت قارا جولى. جۇرگىنشى از. بويى شاعىن اجەم اياعىن تىپىڭ-تىپىڭ تەز باسادى. مەن ەنەسىنە ىلەسكەن قۇلىن ءتارىزدىمىن، بىرەسە و جاعىنا، بىرەسە بۇ جاعىنا شىعامىن. زورعا ىلەسىپ كەلەم.
سۋدىڭ ارعى ءوڭىرى ويپات، توعايلى القاپ. ودان ءارى تاۋ. تاۋدىڭ اپپاق باسى كۇن نۇرىمەن شاعىلىپ كوزدى ۇيالتادى. اجەمنەن ول اپپاق نە ەكەنىن سۇرايمىن. قار دەيدى. جازدىگۇنى دە قار بولا ما؟ بولادى دەيدى اجەم. قىزىق. قالايشا ەرىپ كەتپەيدى؟
تاۋدان بەرى جازىق ساردالا. دالا توسىندە جارقىراپ اققان وزەن. تاۋ وزەنى. ودان دا ءارى سارجازىقتىڭ بەتىندە تەمىر پەشتىڭ قىزۋىنا ۇقساعان جالىنداعان عاجايىپ ءبىر تولقىن بايقالادى. جەردەن بۋداق-بۋداق شىعىپ جاتقانداي بولادى. مەن قىزىقتاپ قاراپ، كوز المايمىن.
- اجە، اناۋ الىستاعى بۋداق-بۋداق تولقىن نەمەنە؟ اجەم ونىڭ ساعىم ەكەنىن ايتادى.
- ساعىم دەگەن نەمەنە؟ ءتۇتىن بە؟
اجەم كۇلەدى. ساعىمنىڭ ءتۇتىن ەمەس ەكەنىن تۇسىندىرگەن بولادى.
- قاسىنا بارىپ، قولمەن ۇستاۋعا بولا ما؟
- اقىماق نەمە، ساعىم ول جەل سەكىلدى. جەلدى قولمەن قالاي ۇستاماقسىڭ؟
جاۋىننان سوڭ كەمپىرقوساق پايدا بولادى. ءدوڭنىڭ ار جاعىندا جاپ-جاقىن جەردە تۇرادى. مەن قانشا رەت ونىڭ قاسىنا جاقىن بارماق بولىپ جۇگىردىم. ءبىراق جەتە العان ەمەسپىن. ءبىر دوڭنەن اسسام جانە ءبىر ءدوڭنىڭ ار جاعىنا سەكىرىپ شىعىپ، الىستاي بەرەتىن ءتارىزدى. ساعىم دا سوعان ۇقساس بولعانى عوي. كورۋىن اپ-ايقىن كورەسىڭ. ال ءبىراق جاقىنداپ، قولمەن ۇستاي المايسىڭ. قىزىق. بۇعان دا مەنىڭ اقىلىم جەتپەيدى. مەن شارشاي باستادىم.
- اپا، سۇمبە ءالى الىس پا؟
- بۇگىن ۇشقا جەتىپ، قونامىز. سۇمبەگە ەرتەڭ بارامىز.
- ۇش الىس پا؟
- جوق، ونشا الىس ەمەس.
مەن اجەمنىڭ ارقاسىندا كەلە جاتىرمىن. اياقتارىم تىنىعىپ، جەتىسىپ قالدىم.
جولدىڭ ەكى جاق جاعاسى بيىك شيلەر. قياقتارى جەلكىلدەپ قاۋ بولىپ كورىنەدى. ءشيدىڭ اراسى تولى شىرىلداۋىق شەگىرتكە. توڭىرەكتى مىڭ قۇبىلتىپ وڭگە تولتىرادى. ەكى كوزى مارجانعا ۇقساعان، شەكەسىندە ەكى تال قىل ءمۇيىزى بار، ۇزىن سيراق، قاناتتى كوك شەگىرتكەنى كوك شوپتەن ايىرۋ قيىن. ادام جاقىنداعان كەزدە اندەتۋىن قويا قويادى. ابدەن ۇستىنەن باسار بولعاندا تىز ەتىپ ءبىر-اق ۇشادى. اناداي بارىپ، لاقتىرعان تاسقا ۇقساپ، تورس ەتىپ سالماقپەن قونادى. سوسىن، سەن ۇزاي باستاعاندا تاعى دا سايراپ جونەلەدى.
ۇشتا الدەكىمنىڭ جەر ۇيىندە وتىرمىز.
توتە وقۋ دەيتىن ءسوز شىققان. اۋىلدىڭ بار ادامىن وقۋعا، حات تانۋعا شاقىرادى. شالدارعا دەيىن قويىندارىنا قاعاز، قارىنداش سالىپ جۇرەدى. جۇرت ءبىر ۇيگە جينالىپ، ساباق وقيدى. وقىتۋشى ساتىلعان.
مەن ەسىكتى اقىرىن اشىپ، سىعالاپ قارايمىن. تاقتاعا جازىلعان ءارىپتىڭ بىرەۋىن ساتىلعان ءوزىنىڭ زىڭگىتتەي وقۋشىلارىنىڭ بىرىنەن مىناۋ قاي ءارىپ دەپ، تاياقشامەن كورسەتىپ، سۇراپ تۇر. اناۋ جاۋاپ بەرە المايدى، شاتىپ-بۇتادى.
ول قاي ءارىپ ەكەنىن مەن بىلەمىن. ەسىكتى كەڭىرەك اشىپ، ايقايلاپ ايتىپ جىبەرەم دە، تۇرا كەپ قاشام.
كەيدە ساتىلعان وقۋشىلارىنا داپتەر، قارىنداش ۇلەستىرەدى. ءبىر داپتەر، جارىم قارىنداش ماعان دا ءتيىپ قالادى. (قارىنداشتىڭ ازدىعىنان ەكى ادامعا بىرەۋىن ءبولىپ بەرەتىن). قۋانىشىم قوينىما سىيماي، ۇيرەنىپ العان ارىپتەردى شيمايلاپ جازۋمەن بولام.
بالالىق شاقتىڭ ەڭ ارعى تۇكپىرىنەن ەسىمدە قالعان سۋرەتتەر، مىنە، وسى ءتارىزدى: بىرەۋىنە بىرەۋى جالعاسپايدى، ۇزىك-ۇزىك. ماس بولىپ نەمەسە ۇيىقتاپ وتىرىپ كورگەن كينو ءتارىزدى. باسى بولسا، اياعى جوق. اياعى بولسا، باسى جوق. كوگەندەگەن قوزىداي ۋاقىتتىڭ جەلىسىنە ءتىزىپ تاستاپ، رەت-رەتىمەن بايانداۋعا كەلمەيدى.
