جىبەك بەلبەۋ
ال ەندى مەنەن اماندىق بىلمەك بولساڭىزدار مەن دە امان-ەسەن وقۋشىلىق بورىشىمدى ادال ورىنداپ، سۇمبەنىڭ جۇپار اۋاسىندا، ءوز تەڭ-قۇربىمنىڭ تەڭ قاتارىندا ءجۇرىپ جاتىرمىن. ناعاشىم ءۇيى تۇگەل وزدەرىڭىز كورگەندەي امان-ەسەن. اتام مەن اپام دا امان-ەسەن. قاعازباي ناعاشىم دا امان-ەسەن. ۇشتا زاۋرە جەڭەشەم ەكەۋى جۇمىس ىستەپ ءجۇر. مەن وكىمەت پەن پارتيانىڭ تاپسىرعان وقۋىن جاقسى وقىپ، مەكتەپكە زاۋرە جەڭەشەمنىڭ پەشپەنتىن كيىپ بارىپ ءجۇرمىن. جەيدەم ابدەن توزىپ كەتتى. اپام كۇندە جاماسا، كۇندە جىرتىلادى. سىمىمنىڭ قۇيرىعى ول دا جىرتىلىپ ەدى، اپام ءبىر سارى شۇبەرەك تاۋىپ، جاماپ بەردى. سوندىقتان سىزدەردەن ءوتىنىپ سۇرايتىنىم: قاتىناعان ادامنان ماعان ءبىر-ەكى ەزىم سيا جانە بەس-التى قالام ۇش بەرىپ جىبەرىڭىزدەر. جانە جەيدەم ابدەن توزىپ كەتتى. ءبىر جەيدە تىككىزىپ، بەرىپ جىبەرسەڭىزدەر ەكەن. جانە اريفمەتيكا كىتابىن الۋعا اقشام جوق. ماعان قاتىناعان ادامنان ازىراق اقشا بەرىپ جىبەرسەڭىزدەر ەكەن.
اماندىق حات جازۋشى بەردىبەك، 1935- جىل، 13- اپرەل».
داپتەردىڭ ءبىر پاراعىنا جازىلىپ، ءۇش بۇرىش ەتىلىپ بۇكتەلە سالعان، ەشقانداي ماركا جاپسىرىلماعان مەنىڭ بۇل حاتىم وسى ارادان اۋەلى ءبىزدىڭ قوستوبەنى باسىپ ءوتىپ، نارىنقولعا پوچتاعا بارادى. سول ارادا سورتتاۋدان ءوتىپ، ەلگە ىزىمەن قايتادان كەيىن قايتىپ، قوستوبەگە كەلەدى. تالاي جەردى شارلاپ، ايقىش-ۇيقىش ساپار شەگىپ، ساتىلعان اعايىمنىڭ قولىنا تيەدى. جايدان جاي تيە سالمايدى، ول ونى ماركاسىز حات بولعاندىقتان ءبىر سومعا ساتىپ وقيدى. سونداعى حات مازمۇنى جوعارعىداي.
مەن وقۋ وقىپ جۇرگەن سۇمبە مەن قوستوبەنىڭ اراسى سالت اتتى ادامعا تۇستىك جەر. كىسى ۇزبەي قاتىناپ جاتادى. ايتىلمىش حاتتى مەن سولاردىڭ بىرەۋىنەن بەرىپ جىبەرسەم دە بولار ەدى عوي؟ ءارى تەز، ءارى اۋرەسى از.
جوق، مەن ويتپەيمىن. ادامزات پوچتانى نە ءۇشىن ويلاپ تاپتى دەيمىن دە، رەتى كەلىپ تۇرعاندا، پايدالانىپ قالۋعا تىرىسام. پوچتا ارقىلى بارعان حات ماندىرەك، جاۋاپتىراق بولاتىن ءتارىزدى.
سۇمبەدە دۇكەن بار. دۇكەنشى جىگىت مەنى جاقسى تانيدى. ءبىر كۇنى سول كەزدەسىپ قالدى دا:
- اعاڭ ساعان جيىرما بەس سوم اقشا بەرىپ جىبەرىپ ەدى، ءجۇر، بەرەيىن،- دەدى.
مىنا حاباردى ەستىپ، رامازان ەكەۋمىزدە ەس قالمادى. ءبىر سوم، ەكى سوم ەمەس، باقانداي جيىرما بەس سوم! ءبىز مۇنشا اقشاعا ءومىرى يە بولىپ كورگەنبىز بە؟ جۇرەگىمىز الىپ-ۇشىپ، دۇكەنشىگە ىلەسىپ، ونىڭ ۇيىنە كەلدىك.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، دۇكەنشى جيىرما بەس سومدى تۇگەلدەي تيىنىن ساناپ بەردى. ايتەۋىر باقىر بەرگەن جوق، ون بەس، جيىرما تيىندىق كۇمىستەر. سونىڭ وزىندە قوس ۋىستان اسىپ كەتتى. بۇنى ەندى قالاي الىپ جۇرەم؟ قالتاما سالىپ ەدىم، ءبىر قاپتالىم سالبىراپ ءتۇسىپ كەتتى. سالبىراعان قاپتالدى قوس قولداپ كوتەرە ۇستاپ، تاناۋىمىز جەلپ-جەلپ ەتىپ، ۇيگە كەلدىك.
- ساتىلعان بەردىبەككە جيىرما بەس سوم اقشا بەرىپ جىبەرىپتى! - دەپ رامازان انادايدان جار سالا كەلدى. بالا مىنەزدى بوپكە اپام:
- راس پا؟ قانە، كورسەتشى؟ - دەپ، ۇيرىلە قالدى.
- مىنە!-دەپ، قالتامداعى تيىندى ساۋدىر-ساۋدىر ەتكىزەم.
- ماعان بەس-التى سومىن بەرشى، شاي الىپ ىشەيىن.
- ءوزىم كىتاپ-قاعاز الام.
وتىرىپ، سانايمىن اقشامدى. ءدال جيىرما بەس سوم با؟ نە ارتىق، نە كەم ەمەس پە؟ رامازاننىڭ بولىسقىسى كەلسە، قولىن قاعىپ، جولاتپايمىن.
مىنە، ەندى رامازان ەكەۋمىز دۇكەنگە كەلە جاتىرمىز. جول-جونەكەي كەزدەسكەن بالالارعا مۇرنىمدى كوككە شۇيىرىپ، بۇگىن جەر بەتىندە بىزدەن باي ادام جوق ەكەنىن ايتامىن. قالتادان كۇمىس اقشالاردى ۋىستاپ الىپ كورسەتكەندە، كىم دە بولسا ەسىنەن تانىپ قالا جازدايدى. سوڭىمىزدان ىلەسىپ، بىرگە جۇرەدى.
اقشانىڭ ءتول يەسى مەنمىن عوي. ولار ماعان قىزعانىشپەن قارايدى. ءدال قازىر دۇنيەگە مەن بولىپ كەلمەگەنگە وكىنەدى. دۇكەنگە كەپ كىرگەندە، مەنىڭ سوڭىمدا شۇبىرعان بەس-التى اتقوسشىلارىم بار.
ءبىر قازاق تۇيە ساتىپ، بازار بازارلاعاندا، ون شاقتى قازاق تىرپ-تىرپ ەتىپ، الگىنىڭ قورجىن-كەشەگىن ارقالاپ، ارتىندا بوسقا جۇرەتىن. قۇددى سول ءتارىزدىمىن، قان مىقتىنىڭ ءوزىمىن.
- نە السام ەكەن؟ - دەپ دۇكەن سورەلەرىنە تاشتيىپ كوز تاستايمىن.
قالتامدا جيىرما بەس سوم ەمەس، قازىنا تۇنىپ جاتقانداي.
اتقوسشى بالالاردا كىنا جوق. انانى ال، انانى ال دەپ، بىرىمەن ءبىرى جارىسىپ اقىل بەرەدى.
ءبىر-ەكى وقۋلىق، داپتەر، بلوكنوت، سىزعىش سەكىلدى وزىمە اسا قاجەت زاتتار ساتىپ الدىم. تاعى نە السام ەكەن؟
- اناۋ باراباندى ساتىپ ال!-دەيدى كەڭەسشىمنىڭ بىرەۋى.
- باكى ال!
- بەلبەۋ ال!
- اناۋ اينانى ال. قالتاڭا سالىپ، بەتىڭدى كورىپ جۇرەسىڭ.
- بەتماي ال.
ءبارى دە قاجەت نارسەلەر. اقشام جەتسە ءبارىن الار ەدىم، ەشتەڭە قالدىرماس ەدىم.
ءبىر كيلو قانت ساتىپ الدىم. ءبىر-ءبىر كەسەگىن ءوزىمىز جەپ، باسقاسىن ۇيگە اپارماقپىز. وسىنداي بايىپ تۇرعان كەزدە اتام مەن اپامدى دا قۋانتپاسام، ادامشىلىق بولا ما؟
كىشكەنتاي دوڭگەلەك اينا ساتىپ الدىم. پلاستماسسادان جاسالعان جيەكشەسى بار. سىقپا ۆازەلين الدىم. كەڭەسشىلەرىمنىڭ تىلىمەن ايتقاندا، بەتماي. اياق-قولىم تىلىك-تىلىك بوپ، ازاپ كورىپ ءجۇرمىن. كەشكە، بالەم، سىلاپ جاعىپ تاستاماقپىن.
ەسەپتەتىپ كورسەم، اقشام تاعى دا قالىپ بارادى. ەندى نە السام ەكەن؟
- بەلبەۋ ال! بەلىڭە تاعىپ جۇرەسىڭ.
ۇشىندا كۇلتەلەنگەن ءساندى شاشاعى بار، اق جىبەك بەلبەۋ مەنىڭ كوپتەن قىزىعىپ جۇرگەن نارسەم. ءارى وسى كۇنى ءسان. سىلقىم بوزبالالار اق كويلەكتىڭ سىرتىنان شاشاعىن سالبىراتىپ، بۋىنىپ الادى.
قالعان اقشاما بەلبەۋ ساتىپ الدىم.
اتقوسشىلارىمدى شۇبىرتىپ، دۇكەننەن شىعىپ كەلە جاتىرمىن. مەنەن باي، مەنەن باقىتتى ادام جوق.
كوشەنىڭ قاق ورتاسىندا تۇرمىن. اتقوسشىلارىم قاسىمدا. ساتىپ العان نارسەلەرىمنىڭ ءارقايسىسىن ولار ءبىر ۇستاپ كورىسەدى.
مەن ءۇشىن ەڭ قىمبات مۇلىك - شاشاقتى اق جىبەك بەلبەۋ. سونى قوڭىر پەشپەنتتىڭ سىرتىنان بەلىمە بۋىنىپ كورىپ جاتىرمىن. سىلقىم بوزبالالاردىڭ ادەتىمەن شاشاقتارىن ۇزىندى-قىسقالى ەتىپ، جامباسىما سالبىراتىپ ءتۇسىرىپ:
- قالاي، جاراسا ما؟ - دەيمىن.
- قاتىپ كەتتى! - دەيدى كەڭەسشىلەرىمنىڭ بىرەۋىسى.
- بۇنى ءبۇيتىپ پەشپەنتتىڭ سىرتىنان بۋىنا ما ەكەن؟ جەيدەنىڭ سىرتىنان بۋىنادى،- دەيدى ەكىنشىسى.
ءتاۋىر، ءبۇتىن جەيدەم جوق بولسا، قايتۋشى ەدىم؟ قاشان ءتاۋىر جەيدە بىتكەنگە دەيىن بۋىنباي، ساقتاپ قويۋىم كەرەك پە؟
- پەشپەنت تۇگىل، شاپاننىڭ سىرتىنان بۋىنسا دا بولا بەرەدى. بىلسەڭ، بۇل قايىس بەلبەۋدەن ون ەسە مىقتى،- دەيمىن. بۇل انشەيىن، وزىمدىكى دۇرىس دەپ، بەر جاعىمنان ايتىپ جاتقانىم. ال ار جاعىم باسقانى ارمان ەتەدى. اۋەلى، باسىمدى تاقىرايتپاي، شاش قويسام. ءشاشىمدى ءبىر شەكەمە قاراي جىلتىراتا تاراپ، قايىرسام. شالبارىمنىڭ قىرى پىشاقتاي بولسا. اياعىمدا جىپ-جىلتىر قارا تۋفلي، ۇستىمدە اپپاق قارداي اق جەيدە. مىنە، وسىدان كەيىن شاشاقتى جىبەك بەلبەۋدى بۋىنىپ كوشەگە ال قانە، ماعان قاراڭدار دەپ، شىعا كەلسەم!
ەح، شىركىن!
ءبىرى تابىلسا، ءبىرى جوق. مىنە، بەلبەۋلى بولدىم. بەلبەۋىمە ءسان بەرەتىن باسقا كيىمنەن مەندە تۇك جوق.
كەدەي بايىسا، جومارت كەلەدى. بۇگىن مەن جومارتپىن. اتقوسشىلارىمدى دا ءبىر-ءبىر قۋانتىپ تاستاۋدى بورىش سانادىم. سىقپا ۆازەليننەن ارقايسىنىڭ الاقانىنا كۇزگى تورعايدىڭ ساڭعىعانىنداي ەتىپ، شوقيتىپ-شوقيتىپ سالىپ بەردىم. بەتى-قولدارى جارىلىپ، سۋ تيسە اشىپ، ازاپ كورىپ جۇرگەن بەيشارالار ءماز بولىسىپ جاتىر. ولجاعا باتىپ، قۋانىسىپ جاتىر.
مەيلى، قۋانسىن! مەنىڭ بۇل جاقسىلىعىم بىرىنەن بولماسا دا، بىرىنەن قايتار. قايتپاسا جانە بوپتى.
كۇس-كۇس قولدار مەن قارالا تۇمسىقتارعا ماي جاعىلعان سوڭ جىلتىراپ شىعا-شىعا كەلىستى. جۋىپ جاقپاعان سوڭ، كىر قوسا ەزىلەدى ەكەن، بەتتى ءبىر سۇيكەپ وتسە، بەس ساۋساقتىڭ ءىزى باتتيىپ، تۇگەل ءتۇسىپ قالادى...
- وي، اقىماق نەمە! شاپاننىڭ سىرتىنان جىبەك بەلبەۋ بۋىنعان كىمدى كوردىڭ؟ بۋىنساڭ، جەيدەنىڭ سىرتىنان بۋىن،- دەپ، مەنى اتام دا اجۋامەن قارسى الدى.
بىرىنشىدەن، كۇن ءالى سالقىن. جەيدەمەن جۇرەر كەز ەمەس. ەكىنشىدەن، جەيدە دەيتىن ەمەس، قىرىق جاماۋ.
كۇن ابدەن جىلىپ، قاشان ءتاۋىر جەيدە بىتكەنگە دەيىن بەلبەۋىمدى ساقتاپ قويىپ، شىداي الار ەمەسپىن. ەرتەسىندە مەكتەپكە تاۋەكەل دەپ، پەشپەنتىمنىڭ سىرتىنان بۋىنىپ بارايىن. تىم بولماسا، ءبىر رەت كورسىن بالالار. سودان سوڭ، مۇمكىن، تىعىپ تا قويارمىن.
بالالار ءبىر دەگەننەن-اق قورشاپ الدى. ءبىرى قۇپتايدى، ءبىرى كەلەكە ەتەدى. بەلبەۋىمنىڭ شاشاعىنان تارتقىلاپ، تالكەك ەتۋشىلەر كوبىرەك. «كوميسسار بولىپ كەتىپسىڭ!»، «وكىل بولىپ كەتىپسىڭ!»، «پروكۋرور بولىپ كەتىپسىڭ» دەپ، مازاقتايدى. ساباق باستالدى.
- بەردىبەكتىڭ جىبەك بەلبەۋى بار!-دەپ، بىرەۋلەر ەڭ ماڭىزدى سوڭعى حابارداي ەتىپ، مۇعالىمگە ايتىپ جاتىر.
مۇعالىم نازار دەيتىن جۋاس، سۇيكىمدى ادام. ميىعىنان كۇلىپ، جىميدى دا قويدى.
ءبىز ساباق بىتكەن. ۇزىلىسكە تىسقا شىعىپ كەلەم. انەۋگى تاقىرباس بايمىرزا باستاتقان بىرنەشە بالا جان-جاعىمنان جابىسىپ، قورشاپ العان. بۇلار مۇنشا نەگە جابىسادى؟
بايمىرزا جۇرگەن جەردە ءبىر سويقان قوسا جۇرەتىنىن جۇرەگىم سەزىنەتىن ءتارىزدى.
دالاعا شىققان كەزدە الگىندە ۇيمەلەپ، قورشاپ العان بالانىڭ ءبىرى:
- ءوي، بەلبەۋىڭنىڭ شاشاعى قايدا كەتكەن!-دەيدى.
جۇرەگىم سۋ ەتىپ، جالت بۇرىلىپ قارادىم. بەلبەۋىمنىڭ ەكى شاشاعى بىردەي جوق. بىرەۋ پىشاقپەن شورت كەسكەن دە العان. شولتيىپ جۇقاناعى قالعان. بالالار ەندى ودان ءارمان مازاقتاپ، دۋ-دۋ كۇلىسەدى.
مەن ىزادان جارىلا جازداپ تۇرمىن، كىمگە تيىسەرىمدى بىلمەيمىن. بايمىرزاعا:
- سەن! سەن كەسىپ الدىڭ! - دەيمىن.
- وتتاما! كەسىپ السام، ءما، قارا! تاۋىپ ال!
بايمىرزادان تابارسىڭ!
قايران عانا بەلبەۋىم-اي! ءىشىم ۋداي اشىپ بارادى. ءوزىم دە اقىماقپىن-اۋ! مەكتەپكە نەگە بۋىنىپ كەلدىم؟ اتامدى تىڭداپ، كۇن جىلىنعانشا نەگە تىعىپ قويمادىم!
ساباق بىتكەن. مەكتەپتەن تاراپ كەلە جاتىرمىز. بايمىرزانىڭ ءۇيى كوشەنىڭ باسقا جاعىندا. اناداي ۇزاڭقىراپ الىپ، ول ماعان ايقاي سالادى. ولگەن تورعاي سەكىلدى جالبىراعان بىردەڭەلەردى اسپانعا لاقتىرىپ، كوردىڭ بە دەيدى. كوردىم، تانىدىم، مەنىڭ بەلبەۋىمنىڭ شاشاقتارى.
بوقتاپ، تۇرا قۋدىم. تۇرا قاشتى، جەتكىزۋ قايدا. قاشىپ بارا جاتىپ تا شاشاقتاردى اسپانعا اتادى.
- توقتاپ تۇر، ەرتەڭ اعايعا ايتام!
اعاي نە ىستەيدى؟ كەسىلىپ قويىلعان شاشاقتاردى قايتا جاپسىرتا المايدى.
قىرۋار اقشا تولەنگەن قايران بەلبەۋ، وسىلايشا ىستەن شىقتى.
