ولەم -اۋ ولەم
ءۇشىنشى رەت، بۇگىنگى ىستەپ وتىرعان ءىسى جانە مىناۋ.
كۇنبە كۇن ول ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا تالاي بولىپ تۇراتىن ۇساق-تۇيەك تەكە تىرەستەر بۇل ەسەپكە كىرمەيدى.
جوق، مەن بۇعان توزە المايمىن - بايمىرزانى شەكسىز باسىندىرىپ قويا المايمىن. شەشەم مەنى تۋعاندا دا قالجا جەگەن. مەنى دە ۇل دەپ تاپقان. بايمىرزادان قالاي دا ءوش الۋىم كەرەك.
باسقالاردى قايدام، ال مەنىڭ قايدا جۇرسەم اڭدىسقان ءبىر جاۋىم بولادى. قوستوبەدەگى جاۋىم جانبوسىن ەدى. مۇندا كەلىپ، بايمىرزانى تاپتىم.
بايمىرزادان قالاي دا ءوش الۋىم كەرەك. قالاي الام؟
بايمىرزا جالعىز جۇرمەيدى، ىلعي دا سويىل سوعار نوكەر جيىپ جۇرەدى. ەندەشە ماعان دا نوكەر كەرەك.
ءبىر نوكەرىم دايىن، ول - رامازان. تەك ازداپ جۇرەكسىزدەۋ. تاعى ءبىر نوكەر تاپتىم، ول - ىرگەباي. ىرگەبايدىڭ ءۇيى بىزبەن كورشى. اكەسى جاپپار قارت ادام، اڭ اۋلاپ كۇنەلتەدى. شەشەسى مەنىڭ شەشەم ءتارىزدى و دۇنيەگە ساپار شەگىپ كەتكەن. ەكى اپكەسى بار ىرگەبايدىڭ. ۇلكەن اپكەسى بويجەتكەن سويتالداي قىز. وسى ءۇيدى ءۇي ەتىپ وتىرعان سول. كىشىسى مەن قۇرالىپتاس.
ىرگەش بىزدەن كىشى - ەكىنشى وقيدى. ءبىزدىڭ كوشەدە ىرگەبايدان قۋ، ىرگەبايدان شاقار بالا جوق. جانىڭا كەلسە، دەنەسىندەگى مىڭ ءبىر قۇرتى جىبىرلاپ، تيىسكىسى كەپ، قۇتىرىنىپ تۇرادى. تيىسپەي قويمايدى، تىلىمەن بولسا دا شاعىپ الادى. بۇكىل سۇمبەدە بوقتاسۋعا ىرگەبايدان شەبەر بالا جوق.
اڭشىلىقتان وزگە كاسىبى جوق جاپپاردىڭ حال تۇرمىستارى ناشار-اق. ەكى بولمە ءۇيدىڭ اۋىز بولمەسىن جاۋىپ الۋعا كۇشتەرى كەلمەيدى. قار جاۋسا، جاۋىن جاۋسا، اۋىز ءۇي تولارساقتان ساز بولىپ جاتادى. سوندا وزدەرى تورگى ءبىر عانا بولمەدە تۇرادى. تاماقتى سوندا ىشەدى، وتىن سوندا ساقتالادى. جالعىز سيىردىڭ بۇزاۋى سوندا بايلانادى.
ءارى ءۇي، ءارى قورا. ەسىكتى اشىپ كەپ قالعانىڭىزدا، جامان ءبىر ءيىس كەۋدەڭىزدەن سوعىپ، كىرگىزبەيدى.
ىرگەباي مىنە وسى ءۇيدىڭ تۇرعىنى.
تاڭەرتەڭ تۇرعان سوڭ ىرگەباي جۋىنا ما، جۋىنباي ما، بىلمەيمىن. ال ءبىراق ونىڭ قولى مەن موينىنا، قۇلاعىنىڭ ىشىنە، جەر جوقتا، كارتوپ ەكسە بولار ەدى...
ىرگەشتىڭ دەنەسىندە قىسى-جازى، نەگىزىنەن، ەكى-اق كيىم بولادى: قاپ جەيدە، تاقىر تەرى شالبار. ەكى اياعى التى اي جاز جالاڭ اياق. الدىنا جان سالماي، زىمىراپ جۇگىرگەندە، تاقىر شالبار قاۋدىر-قاۋدىر ەتىپ، ماڭايدا جايىلىپ جۇرگەن مالدى ۇركىتەدى.
ىرگەباي ويىن ىزدەپ (ءارى شاتاق ىزدەپ)، رامازان ەكەۋمىزگە كەلۋشى ەدى. ءبىرىنشى بوپ ءوزى تيىسەدى، ۇلكەن ەكەن دەپ، بىزدەن جاسقانۋدى بىلمەيدى. ءبىز ەكەۋلەپ ىرگەبايدى جىعىپ سالامىز دا اياماي مىتىپ-مىتىپ الامىز. «اعاتاي، اعاتاي! ەندى ويتپەيىن دە، بۇيتپەيىن»،-دەپ، ول استىمىزدا جاتىپ، انت-سۋ ءىشىپ، جالىنادى.
بوساتساڭ، پەرىپ ۇرىپ جونەلەدى. جانە جاي قاشپاي، جەر-جەبىرىڭە جەتىپ، بوقتاپ بارا جاتادى. اكەڭنىڭ اۋزى... كەم يەك! كەمتار يەك! كەسىلىپ قالعان سور يەك دەپ، نەشە ساققا جۇگىرتىپ، شۇبىرتىپ بوقتاعاندا، شىداپ تۇرۋ ەش مۇمكىن ەمەس.
تۇرا كەپ قاشقان ىرگەبايدى ءبىز تۇرا كەپ قۋامىز. اياعى اياعىنا جۇعىسپاي، بۇلدىرانداپ جۇگىرگەندە، تەرى شالبار مىقىنىنا ءتۇسىپ كەتەدى. ول ونى ىشقىرىنان ەكى قولداپ شەڭگەلدەپ ۇستاپ الادى. جەتسەڭ، تۇلكىشە بۇلت-بۇلت ەتىپ، وڭايلىقپەن ۇستاتپاي ىزا قىلادى. ابدەن قۇتىلماسىن بىلگەندە عانا كۇن ىلگەرى ويبايلاپ، لاقتىرعان تىماقتاي بوپ، دومالاپ جاتا كەتەدى.
كولدەنەڭ قاراعان ادام ءتورت مۇشەسىنىڭ بىرەۋى قيراپ جاتىر ەكەن دەگەندەي. ويبايلاعان داۋسى «قۇدايعا» جەتەدى.
ىرگەبايدى تاعى دا مىتىپ-مىتىپ الامىز، ول اعاتايلاپ تاعى جالىنادى. ەندى ودان ءمۇساپىر، ودان كونبىس جان جوق. ايت دەگەنىڭنىڭ ءبارىن قايتالاپ ايتادى.
- اعاتاي دە!
- اعاتاي!
- كوكەتاي دە!
- كوكەتاي!
- ەندى تيىسسەم، ءيت، شوشقا بولايىن دە!
- ەندى تيىسسەم، ءيت، شوشقا بولايىن! دوڭىز بولايىن! حايۋاننىڭ ىشىندە ەڭ جامان تاعى نە بار؟ سونىڭ ناق ءوزى بولايىن!- دەپ ىرگەباي ارتىعىمەن قايتالايدى.
ىرگەبايدىڭ بويىنداعى ءبىر قاسيەت ودان تاياق وتپەيدى.
بۇكىل دەنەسى ەت پەن سۇيەكتەن ەمەس، تەمىر سەرىپپەدەن جاسالعانداي. ۇرىپ جاتساڭ، بىرەسە ويبايلايدى دا، بىرەسە ساق-ساق كۇلەدى. مازاعى، جالىنعانى ءبارى بىردەي. شىمبايىنا باتىرىپ، مەيلىنشە قاتتى ۇرايىن دەسەڭ ءوزىڭنىڭ قولىڭ اۋىرادى.
اراز كەزىمىزدە ءبىز ونى «اپار-جاپپار...» دەپ، كەلەكە ەتەمىز، ءىسىمىز تۇسسە، ىرگەش دەپ، ەركەلەتە قالامىز.
مەن مىنە وعان ىرگەش دەپ قيىلىپ تۇرمىن. ماعان نوكەر بول، وڭباعان بايمىرزالارعا ءبىز ءالى تانىتامىز. ولاردىڭ قارۋلارى قارۋ ما، ءتايىرى. ءبىز ناعىز اتىلاتىن قارۋدىڭ ءوزىن جاساپ الامىز دەيمىن.
شاتاققۇمار ىرگەبايعا تاماق بەرمەسەڭ، بەرمە، توبەلەس تاۋىپ بەر. ول مەنىڭ ۇسىنىسىما قۋانا-قۋانا كەلىستى.
رامازان مەن ىرگەباي نوكەر، مەن كوماندير. ەندى تەك قارۋلانۋ قالدى. شىنداپ قارۋلانۋ.
كادىمگى تارس ەتىپ اتىلاتىن ناگاننىڭ ءوزىن جاساماق بولدىم. بالەم بايمىرزانىڭ ۇرەيىن مىقتاپ ءبىر ۇشىرماقپىن. كوزدەپ اتىپ، جازىم قىپ، پالەسىنە قالىپ جۇرمەيمىن، ارينە. باسىنان اسىرا گۇمپ ەتكىزسەم دە ەكى كوزى الاقانداي بولماي ما؟
مەنىڭ اتاعى جەر جارعان كونسترۋكتوردىڭ يىعىندا تۇرۋ ءۇشىن جارالعان تاپقىش باسىم شىن ناگان-تاپانشانى قالاي جاساۋعا بولاتىنىن وپ-وڭاي-اق ويلاپ تاپتى.
اتامنىڭ كونە زاتتار «مۋزەيىندە» بەلاعاشتا شىبىق ءتارىزدى جىڭىشكە، ءىشى قۋىس مىس تۇتىكتەر قىستىرۋلى تۇراتىن. سونىڭ ءبىرىن دۇنيەقور قارتقا بىلدىرمەي جىمقىردىم دا، نوكەرلەرىممەن بىرگە ءۇي ماڭىنان اۋلاق وڭاشا كەتىپ، ىسكە كىرىستىم. تۇتىكتەن ءبىر سۇيەمدەي كەسىپ الدىم. بۇل - بولاشاق ناگاننىڭ ۇڭعىسى. اعاشتان ىستەلگەن ويىنشىق تاپانشانىڭ ۇستىنە الگى ۇڭعىنى ەكى جەردەن سىممەن بۋىپ بەكىتتىم. ۇڭعىنىڭ ءتۇپ جاعى قايىرىپ جاپىرىلعان، بىتەۋ. ءدارى اۋزىنان سالىنادى. تۇبىنە تاقاۋ ارادان ەگەۋمەن ەگەپ، تەبەننىڭ كوزىندەي تەسىك جاسادىم. دارىگە وسى ارادان سىرىڭكەمەن وت بەرمەكپىن. سونىمەن، كىسى ولتىرۋگە جارايتىن سۇستى قارۋ وپ-وڭاي دايىن بولدى.
ىرگەباي تاقىر شالبارىن قاۋدىرلاتىپ، ۇيىنە جۇگىرە جونەلدى دە، اڭشى اكەسىنىڭ وق-ءدارى ساقتايتىن قوبديىنان ءبىر ۋىسقا جۋىق ءدارى ۇرلاپ اكەلدى. شىرپىنىڭ كۇكىرتىن ۋاتىپ سالسا دا اتىلار ەدى. مۇمكىندىك بوپ تۇرعاندا شىن دارىمەن اتقانعا نە جەتسىن!
ۇڭعىعا اۋەلى شاقتاپ ءدارى سالىندى. ودان سوڭ قاعازبەن تىعىندالدى. وق ورنىنا بىرنەشە ءتۇيىر تاس سالىندى. جانە تىعىندالدى. ەندى ايبىندى قارۋدى تەك اتىپ سىناۋ عانا قالدى.
ءۇي ماڭىنان الىس كەتىپ اتپاساق، اتام ەستىپ، سەزىك الۋى مۇمكىن. «ۇلگىلىنىڭ» باس جاعىنداعى جامان تامدارعا قاراي كەلە جاتىرمىز. قۇر دالاعا اتپاي، ساۋىسقان، قارعا اتىپ، مىلتىعىمىزدىڭ كەرەمەت كۇشىن كوزبەن كورىپ بىلگەنشە اسىعىسپىز. سودان كەيىنگى كەزەك مەنىڭ اتا جاۋىم بايمىرزانىكى.
اۋىل ماڭىندا نە كوپ - قارعا كوپ. جاربيعان ءبىر قارعا تامنىڭ قىرىندا ارى قاراپ قوناقتاپ وتىر. بىزدەن سەزىك الىپ، ۇشايىن دەمەيدى. ءبىزدى ءتىپتى ادام ورنىنا وقىنبايدى. شاماسى وتىز مەتردەي جاقىن كەپ، تۇرا قالدىم.
- ال ات!
اسكەري ادامداردىڭ تىك تۇرىپ، ناگان اتقانىن كورگەنىم بار. سولارعا ۇقساپ، ءبىر اياعىمدى العاراق جىبەرىپ، كوزدەپ تۇرمىن. ىرگەباي مەن رامازان ەكەۋى ەكى جاعىمدا.
قارعا ءتىپتى سەلت ەتپەيدى. تيگىزبەي قال دەپ، مەنى كەلەكە ەتكەندەي جالپيعان جون ارقاسىن قايتا توسا تۇسەدى.
ۇڭعىنىڭ ءتۇپ جاعىنا، تەسىكشەنىڭ ءدال اۋزىنا تاقاپ بەكىتىلگەن شىرپى تالىن سىرىڭكە قورابىمەن سۇيكەپ كەلىپ قالايىن.
بۇدان سوڭ نە بولعانىن ەسىمە السام، كۇنى بۇگىنگە دەيىن دەنەم تۇرشىگەدى. جارق ەتكەن قىزىل جالىن بەتى-باسىمدى كومىپ كەتتى. تاپانشا ۇستاعان قولىمدى الدەكىم كەرەمەت قاتتى كۇشپەن ارتقا قاراي سەرپىپ لاقتىرىپ جىبەردى. كوزىمدى تارس جۇمىپ، ماڭگىرىپ تۇرىپ قالدىم.
كوزىمدى قايتادان اشسام، كوك الا ءتۇتىننىڭ ىشىندە تۇر ەكەنبىز. بارمىسىڭدار، تىرىمىسىڭدەر دەگەندەي ەكى نوكەرىمە قارايمىن. ءبار، ءتىرى، ءبىراق ەكەۋىنىڭ دە تۇرلەرى ءتۇر ەمەس. كوزدەرى باقىرايىپ، بوپ-بوز بوپ، قاندارى قاشىپ كەتكەن. سيا شاشىراعان ءتارىزدى شۇپ-شۇبار بىردەڭە بەتتەرىنە جۇعىپ قالعان.
مەنىڭ قولىمداعى ناگان قايدا؟ ناگان جوق.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، جاربيعان جامان قارعا ولمەك تۇگىل ەشتەڭە دە بولماعان. انادايدا قالباقتاپ ۇشىپ بارا جاتىر. ارتىنا جالتاقتاپ قاراپ قويىپ ۇشادى. ولمەسە، ولمەسىن، زارەسى زور تۇبىنە كەتىپ، قورىقتى.
ناگان تابىلدى. و، عالامات! جەردە جاتىر، ۇڭعىنىڭ ورنىندا وتتان سۋىرىپ العانداي مىج-تىج جامان قارا تەمىر...
بىرتىندەپ ەسىمىزدى ءجيىپ، بىرىمىزدەن ءبىرىمىز نە بولعانىمىزدى زەرتتەپ، قاراپ جاتىرمىز.
ىرگەبايدىڭ شەكەسىن وق سىزىپ كەتكەن، بولار-بولماس
قان شىعادى. قولىنا جۇققان قاندى كورىپ، دەرەۋ جىلاپ جىبەردى.
- وي، نەگە جىلايسىڭ؟
- ولەم-اۋ، ولەم! - دەيدى ىرگەباي.
- وسىعان دا كىسى ولە مە ەكەن؟
- وق تيگەن ادام ولمەگەندە...
رگەباي جىلاپ-جىلاپ باسىلدى. ءسىرا، ولمەسىنە كوزى جەتسە كەرەك. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە:
- مەن ساعان نوكەر بولمايمىن! - دەپ، ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى.
