تۇلپاردىڭ تاعدىرى
توي جاساۋشى - وسى وڭىرگە كىرمە ەگىز تايپا.
سارى ارقا مەن قاراتاۋدىڭ اراسىندا جەل ايداعاي قاڭباقتاي قىسى-جازى كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن الشىن-تاما ەتەكتى ەل ەدى. بىرەۋلەر سەگىز بولىس، بىرەۋلەر ون التى بولىس دەسەدى. وسى وڭىرگە سىقىپ كەتكەن ەكى تايپانىڭ اعاسى - ماقى. بۇگىنگى تويدىڭ يەسى دە سول.
ماقىنىڭ بارماعان تاۋى، باسپاعان جەرى جوق. جاس كەزىندە سارىسۋ بويىن، ودان جوعارى ورلەپ، سايقىن تاۋىن جايلادى. ارعىن-نايماننىڭ اكىمسىنگەن قۋلارى تىنىشتىق بەرمەگەن سوڭ، وسى جاققا - قاراتاۋدىڭ تەرىسكەيىنە اۋدى. مىڭ دەگەنمەن، بۇل جاقتىڭ ەلى مومىن. كىرمەنى قۋدالاۋ دەگەندى بىلمەيدى. تەك ءوزارا عانا بولماشىعا قىرقىسىپ قالاتىن كەزدەرى بار.
وسى جاقتان تۇسىرگەن كەلىنىنە توي جاساعاندا، ماقىنىڭ ىشكى ەسەبى بولدى. بىرىنشىدەن، جيىن-توي جاقسى وتسە، ماقىلاردىڭ كىرمەلىگى قولدىڭ كىرىندەي شايىلىپ كەتپەك. ەكىنشى ەجەلگى ءۇردىس-داستۇرگە بەرىك تەرىسكەيلىكتەر تويعا قۇرالاقان كەلمەيدى. تىراشتانىپ، بىرىنەن-ءبىرى اسىرىپ، ءوز اتاعىن شىعارۋعا تىرىسادى. سايىپ كەلگەندە، تويعا شىعارعان شىعاسى ەكى ەسە، ءۇش ەسە قايتادى.
ماقىنىڭ ورتاشارقى ورداسى - الشاقتان دوڭگەلەنگەڭ ۇيلەردىڭ قاق ورتاسىندا. تالپيعان جالپاق ءۇي كىرمە ەكەنىن ايتپاي تانىتىپ تۇر.
بۇل ۇيگە ءتۇسۋشى قوناقتار جوق. داياشىلار عانا كىرىپ-شىعىپ، كىمدەردى قايدا ءتۇسىرۋ كەرەك ەكەنىن سۇرايدى. انا جاقتان، مىنا جاقتان كەلە جاتقان شوعىر-شوعىر توپتىڭ الدىنان شىعىپ، تويحاناعا اكەلىپ، ورنالاستىرادى.
وسى تارتىپپەي تويشىلاردى قابىلداپ جاتتى. ماقىنىڭ تامىر-تانىستارى، جورا-جولداستارى، جەكجات-جۇرالارى ءبىر توعىز، ءۇش توعىزدان تارتۋ-تارالعى اكەلىپ وردانىڭ الدىنداعى كەرمەنى قىبىرلاعان مالعا تولتىردى. كوبىسى اشاتۇياق، تانا-تورپاق. سوناۋ ءۇشباستان كەلگەن بەلقۇداسى عانا كىلەم جاپقان نار اكەلدى. بۇعان ءبىر-ەكى قىلقۇيرىق قوسىلدى.
جۇرت تۇگەل جينالىپ بولدى-اۋ دەگەن شامادا باس داياشى ورداعا ەنتىگە كىردى.
- شاشتى-ءازىزدىڭ بۇلاعىندا شاعىن شوعىر سۋعا شومىلىپ جاتىر. قۇيرىق-جالىن سۇزگەن بايگە اتى بار. اسىعار تۇرلەرى جوق.
ماقى تىسقا شىعىپ، الاقانىنىڭ استىنان قيعاش قاراپ تۇردى دا:
- اۋليەنىڭ سۋىنا شومىلىپ جاتقان كاپىرلەر - تىلەشتەر عوي، شاماسى! بار، الدىن ورا! - دەدى.
تىلەشتەر سۋعا تۇسكەن بۇلاقتى بىرەۋلەر «شاشتى-ءازىز»، بىرەۋلەر «اۋليە» دەپ اتايدى. ەكەۋىنىڭ ءمانىسى ءبىر. «ەدىگە» جىرىنداعى باباي-تۇكتى شاشتى-ءازىزدىڭ سوڭعىسى وسى. «باباي-تۇكتىنى» جۇرت «بابا-اتا» دەپ تە اتايدى. ول وسىداي قىرىق-ەلۋ شاقىرىم جەردە. ەل اۋزىنداعى اڭىزعا قاراعاندا، بابا-اتا دا، شاشتى-ءازىز دە اۋليە بولىپتى-مىس. العاشقىسى- ەركەگى، سوڭعىسى - ۇرعاشىسى-مىس. يمان سۇرايتىنداردىڭ بابا-اتاعا، بالا تىلەيتىندەردىڭ شاشتى-ازىزگە تۇنەيتىنى سوندىقتان دەسەدى.
وسى لاقاپقا قانىق ماقى شاشتى-ءازىز بۇلاعىنىڭ باسى و باستا بۇرقىلداعان قاينار بولعانىن، شىڭعىس حاننىڭ ساربازدارى قايناردىڭ كوزىنە قورعاسىن قۇيىپ بىتەپ تاستاعانىن بىلمەيدى. ونىڭ ۇعىمىندا اۋليەنىڭ سۋىنا شومىلۋعا بولمايدى. وعان قىرقىنا شىققان ءسابيدى عانا شومىلدىرادى.
قاسيەتتى سۋدى لايلاۋشىلاردان تىكسىنىپ قالعان ماقى ءۇي جانىندا تۇرىپ، تىلەشتى ويلاپ كەتتى.
وت اۋىزدى، وراق ءتىستى تىلەشتىڭ ىستەمەگسن كاسىبى جوق دەسەدى. ءبىر كەزدە توڭكەرىسكە قاتىسىپتى-مىس. الدەبىر سەبەپپەن ءىستى بولىپ، اۋپىرىممەن زورعا قۇتىلىپتى. كەڭەس ۇكىمەتى نىعايعاندا، بۇرىنعى قىزمەتىن بەتكە ۇستاپ، جەتى ىسكەردىڭ ءبىرى بوپ شىعا كەلەدى. تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ قولداۋىمەن جارتى جىل بولىس تا بولادى. جەرگىلىكتى دۇمدىلەر دۇنيەنى اياماي ورنىنان تۇسىرگەندە، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسادى. بۇل كۇندە قولى بوس اتقامىنەر. جان باققان پەندە! سويتە تۇرا، بەدەلى ءالى كۇشتى.
ماقى مەن تىلەشتىڭ قارىم-قاتىناسى جاقسى. انە ءبىر جىلى ساۋىققوي تامانىڭ بويجەتكەندەرىمەن الاقان-شەرتىسپەك ويناتقالى بەرى تىلەش ەتەنە سىرلاس بوپ كەتكەن. ەكەۋى ورايى كەلگەندە ۇزەڭگى قاعىسىپ، ەل ارالايدى. ءبىر تاباقتان ءدام تاتىسادى. قارتا وينايدى. وسىنداي سىيلاستىعى بولا تۇرا، ماقى وعان سەنبەيدى. قوينىنا ساپى تىققان كىساپىردەي كورەدى. قاسيەتتى سۋدى لايلاۋىندا جۇرەك شوشىنارلىق سىر بار.
تىلەشتىڭ رۋى بەستاڭبالىنىڭ ءبىر تاڭبالىسىنان. بىرەۋلەر ونىڭ ارعى تەگىن تاتار، بىرەۋلەر ورىس دەسەدى. مۇحامبەت پايعامباردىڭ قازاق ساحاراسىن باعىندىرعان زامانىندا ساباۋداي بەس جىگىت قولعا ءتۇسىپتى-مىس. جالپاق ەلدى اۋزىنا قاراتقان حازىرەت بوز بيەنىن قانىنا ساۋساقتارىن مالىتىپ، مۇسىلمانعا اينالدىرىپتى-مىس. «بەستاڭبالىنىڭ ءمانىسى وسى» دەسەدى.
نەدە بولسا، تىلەش بۇل كۇندە سۇستى ادام. ونىڭ اتاعى كۇنگەي-تەرىسكەيگە تۇگەل جايىلعان. شالعايداعى سارى ارقا دا ونى بىلەدى.
تىلەشتە ەجەلدەن نوكەر بولمايدى. قاسىنا ەرتەتىنى بەسەۋ-التاۋدان اسپايدى. ءبىراق شەتىنەن ىعاي مەن سىعاي كەلەدى. سايدىڭ تاسىنداي ساقا جىگىتتەر اتتان تۇسكەندە قامشىسىن ەتىگىنىڭ قونىشىنا تىعىپ، ۇرەي ۇشىرادى. قيت ەتسە، باستان تارتىپ جىبەرەتىن تاسىرلار - تىلەشتىڭ ءتىلسىز ايىبارى.
ماقى تىلەشتەردى ەڭ وڭدى ۇيگە ءتۇسىردى. ءبىر قاپ ارپانىڭ اۋزىن اشىپ، بوساعاعا قويدى. وزگە تويشىلاردىڭ جىگىت-جەلەڭى تۇندە تويحانادان ۇزاپ شۇيگىنگە ات جايعايدا، تىلەشتىڭ سەرىكتەرى كولىگىن قولدان جەمدەيتىن بولدى.
تىلەش تويعا تارتۋعا قاراڭ-قۇراڭ اكەلمەدى. ءتۇس الەتىندە جاقسى مەن جايساڭدار وردادا باس قوسىسقاندا قالتاسىنان اقشا شىعارىپ بەردى. قىرى سىنباعان كوكالا قاعازداردى سىقىرلاتىپ، بىرىنە-ءبىرىن جالعاستىرىپ، كورنەۋ ماقتاندى.
تىلەشكە ىلەسكەندەردىڭ ءبىرى - سۋىرىپ-سالما جىراۋ ەدى. رۋى دا جىراۋ اتالادى. تىلەشكە جاقىن جەكجات بولعاندىقتان تاڭبالىلارعا ىلەسىپ كەلدى. كىرجامباز كويلەگىنىڭ سىرتىنان شيدەم شەكپەن كيگەن جىراۋعا، بىلايشا ايتقاندا، جارلى اقىنعا ماقى ءازىل-وسپاق ايتتى.
- شاقالاق مىرزا! تىلەكەڭنىڭ جول-جوباسىن كوردىڭ عوي. تويعا ءوزىڭ نەندەي تارتۋ-تارالعى اكەلدىڭ؟! جورتا بوساعا جاققا وتىرا كەتكەن شاقالاق ىرعالىپ، تاماعىن قىرنادى. جۇرتتىڭ ءىلتيپاتى اۋعان كەزدە ولەڭدەتە جونەلدى.
توي قىلىپ شاقىرىپسىڭ، ماقى شىراق،
اۋىلىڭ بىلتىرعىدان بيىل جىراق.
بار ەدى مىسەتىمدە جالعىز لاق،
بەرمەدى لاعىمدى قىزىم جىلاپ.
تويىڭا ءۇش سوم اقشا اكەپ تۇرمىن،
كۇمىسىنەن قاعازى ۇزىنىراق.
جۇرت تىم-تىرىس ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. سابا ماڭىندا قارا شىبىندار ىزىڭدادى. ماقى:
جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن، سەنىڭ! - دەپ ۋىتتى ازىلگە شاپتىردى.
* * *
جيىن-دۋمان ءوز سالتىمەن ءوتىپ جاتتى. جىرشىلار جىر ايتتى. انشىلەر ءان شىرقاستى. بەدەلدى ۇيلەردە سىرناي مەن دومبىرا قۇلاق قۇرىشىن قاندىردى.
جاستاردىڭ «كۇنتيى» كەكسەلەردىڭ «جيىرما ءبىرى» كەشكى ەرمەكتىڭ بوداۋىنا ءجۇردى. كۇندىزگى قۇنان بايگە، دونەن بايگەلەردىڭ قىزىعىنا كوپشىلىكتىڭ قۇمارى قانباي قالدى. ۇزىن-سوناردى جاقسى كورەتىندەر: «تىزىلداعان ۇشقىر شابىس دىڭكە قۇرتتى عوي» دەستى. شىنىندا دا، الىسقا ايداعان اتتاردى كۇتىپ وتىرۋدىڭ عانيبەتى قانشا! شارتاقتان ءتۇپ تارتۋعا شەيىن بىتىراعان الا-شابىر جۇرت ءار جەردە شوعىرلانىپ وتىرادى. بالۋان كۇرەستىرىپ، قۇمالاق اشىسىپ، جورامال اڭگىمە شەرتىسىپ، ساسكەدەن ەكىندىگە شەيىن ەرمەك كەشىسەدى.
وسى قىزىقتىڭ جەلىسى ەرتەڭ جوق، بۇرسىگۇنى تارتىلماق-شى. جۇرت ازانعى شايدان كەيىن تىسقا شىعىپ، كەرمەدەگى جۇيرىكتەرگە نازار سالۋمەن بولدى. بۇل ساتتە ءبۇيىرى قىزباعان جەلدى اياقتاردى كولدەنەڭ كوزدەن قىزعانۋ جوق. كوز وتەدى دەگەن ۇعىم جانە جوق. بايگە اتى جالپوش سالىنعاندا عانا قاشقاقتايدى. كەرمەدەگى جالاڭاش جىلقى سۋعا شومىلعان ادامداي ءبىر-بىرىنە ۇقساس. جىلقى سىنايتىن سىنشىنىڭ مىڭنان ءبىرى عانا بايلاۋلى اتتىڭ اياق الىسىن مۇسىنىنەن تانيدى.
تىلەشتىڭ جەتەگىنە الىپ كەلگەنى - ءوزىنىڭ اتاقتى كوكقاسقاسى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ارىس بويىنداعى اعايىنىنان بازىنالىقپەن بارىمتالاپ الىپ ەدى. بوداۋىنان ارەڭ قۇتىلدى.
ءۇش جىلدىڭ بەدەلىندە كوكقاسقا تالاي بايگەگە قوسىلدى. كوڭىل كالدىرعان جەرى جوق. بىردە ءبىرىنشى، بىردە ەكىنشى بولىپ كەلەدى. ونىڭ ونەبويعى تايتالاسى سىرگەلى اجىبەك بايدىڭ تورالاياعى. بىردە تورالاياق وزادى، بىردە كوكقاسقا وزادى. «باپ شاپپايدى، باق شابادى» دەمەكشى، پەشەنەنىڭ الما-كەزەك جارىلاتىن كەزى بار. تىلەش ءۇشىن ەڭ قىزىعى - كوكقاسقانىڭ تۇپكى تارتۋعا امسە ءبىرىنشى بوپ كەلەتىنى. الىستان شاڭ شىعىپ، جۇرت: «ءيا، قۇداي-اي!» دەسىپ تىقىرشىپ تۇرعاندا، كوكقاسقانىڭ ماڭدايى جارق ەتە قالادى. تۇلا بويىنداعى ءبىر ءمىنى - تارتۋ سۇيمەيدى. شىكامشىل ادامداي، باسى كەكجەڭدەپ، شارتاق ماڭىندا سىر بەرىپ قويادى.
ارابي تەكتەس جىلقىنىن الىسقا شاپپايتىنىنان تىلەش حاباردار. كوكقاسقا تازا سايگۇلىكتەن ەمەس، كۇنگەيلىك بۋدان. ءبىراق بۋداننىڭ دا بۋدانى بار. قۇلان تەكتەس قۇلاگەرلەر كۇنگەي-تەرىسكەيدە جوق. بۇل جاقتىڭ جۇيرىگى كۇرەڭ مەن تورىدان شىعادى. كۇرەڭى جاقىنعا، تورىسى الىسقا شابادى. القارا-كوكتەن تارلان اشقان اقبوزدار قولعا سيرەك تۇسەدى. قولتىعى سوگىلىپ بولماعان كوكقاسقانىڭ ۇزىن-سونار سىناعى ءالى الدا.
«اتىنىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم» دەمەكشى. تىلەش الداعى جارىستان قاۋىپ يلەيدى. ساسىق بايدىڭ تورىسى ساعىن سىندىرارىن باسىر سەزىممەن تۇيسىنەدى.
اجىبەك بۇل تورىنى جاباعىسىندا ناعاشى جۇرتىنان سۇراپ العان. ناعاشىسى ىستىنىڭ ىشىندە وجىراي-قۇجىعىرعا الىستان قوسىلاتىن كەدەي تايپا. «تۇلپار ءتۇبىن تابادى» دەگەن ءسوز اجىبەكتىڭ امسە ۇرەيىن ۇشىرادى. تىلەشتىڭ دەرتكە قۋات تۇتارى دا قاراۋ-ءۇردىس.
بۇگىن تاڭەرتەڭگى شايدان كەيىن تويشىلاردىڭ ەتى ءتىرىسى تۇگەلدەي تىسقا شىققاندا، تىلەشتەر ۇيدە وتىرىپ قالدى.
قاراسۇر تىلەشتىڭ شۇڭىرەك كوزى شۇيىلە ءتۇسىپ، ءتۇسى قاراۋىتىپ، سەرىكتەرىنە ءتىس جارمادى. ونىڭ قاباعىن باعىپ ۇيرەنگەن جىگىتتەر ءبىر سويقاندى كوكسەپ وتىرعانىن كۇڭگىرت ءتۇيسىندى.
تىلەش بولسا، بۇرسىگۇنى بولاتىن بايگەنى ويلايدى. كەشە بايگە اتتاردىڭ ءبارىن شولىپ شىققان. ءناسىلى ءارتۇرلى جىلقىنىڭ ءبىرى قارا، ءبىرى شۇبار، ءبىرى كۇرەڭ. ءتىپتى جيرەندەرى دە بار. بۇلاردىڭ ءبارى الىسقا شاپپايتىن اتتار. تىلەش ءبىر ءسات وشاقتىلاردىڭ القارا-كوگىنەن شوشىندى. ءبىراق ءارى اينالىپ، بەرى اينالىپ قاراعاندا، ودان دا ءمىن تاپتى. جاۋىرىنى قۋشىقتاۋ، تاناۋى جەلبەلەۋ ەكەن. «ە، كۇنگەيدىڭ ۇشقىرى ەكەنسىڭ عوي!» - دەپ توپشىلادى.
«ات اينالىپ قازىعىن تابار» دەمەكشى، تىلەشتىڭ قورقاتىنى - وزىنە بۇرىننان تانىس توبىلعى ءتۇستى تورى بوپ شىقتى. اجىبەكتىڭ تورالاياعى ەدى. جوتاسى تۇپ-تۇتاس جىلقىنىڭ ومىراۋى اياققاپتاي، تاناۋى شەلەكتەي. بوتا تىرسەگى قۇيما تۇياعىن ادىپتەپ، ادەمى كورسەتەدى. توڭكەرىلگەن ساۋىرى كوپ سۋىتۋدان ارىقتاپ، ءسۇمپيىپ قالىپتى. «جىعىلعىر، ءجۇنىڭ ءولىپ قالىپتى. الىسقا سىلتەمەكشى ەكەنسىڭ عوي!»
تىلەشتىڭ قازىرگى وتباسىندا تۇنەرۋىندە وسى تورىنىڭ لاڭى بار. ارعى اتاسى ارابي كوكقاسقا بۋدان تورىمەن جارىسقاندا، قانداي تاسىلمەي وزباق؟ ايلا-ءتاسىل جاردەمدەسە قويار ما ەكەن؟! جارىستىڭ اتى جارىس. سايىپ كەلگەندە، شىن جۇيرىك وزادى. راس، كۇنگەيدەي ەمەس، تەرىسكەيدىڭ بايگەسىندە تارتۋ بولادى. ءبىراق بۋدان تورىنى تارتۋشىلار دا تابىلادى عوي. سىرگەلى - ەتەكتى ەل. ۇران كۇشەيگەندە ولگەن-تىرىلگەنىنە قارامايدى. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ كەلگەندە، تىلەشتىڭ قياناتتان باسقا سۇيەنەرى قالمادى. ول باعانادان بەرگى تۇنجىراۋدىڭ شىرقىن ءوزى بۇزىپ:
-جىگىتتەر، ەرتەڭ جوق، بۇرسىگۇنى بارىڭە ءبىر سىناق بار! - دەپ، تەپشىگەن بەتىن ءسۇرتتى.
جىگىتتەر جاپىرىلا قاراستى. ءتاتتىقارا جىمىڭ قاعىپ:
-ءىشقۇستا قىلماي ايتساڭىزشى! - دەپ سويقان تىلەي باستادى.
تىلەش جىبەكتەي ەسىلگەن قوڭىر ۇنمەن ۇزاق اڭگىمە شەرتىپ كەتتى. ول بولاشاق بايگەدەن اڭدىعان اڭىسىن اڭعارعان جاي-جاپسارىن، جۇيرىكتەردىڭ، شاما-شارقىن ەگجەي-تەگجەيىن بايان ەتە كەلىپ، اجىبەكتىڭ تورىسىنان شوشيتىنىن اشىپ ايتتى. وسى تۇسقا كەلگەندە ارقاسى قوزىپ، اشۋعا بۋلىقتى. ءتىلىن شايناپ سويلەيتىن كىسى ەدى. بولماشى تۇتىعا ساققىلداعان داۋىسقا اۋىستى.
-قىل-كەڭىردەككە كەلگەندە ايتپاقشى ەدىم. ءبارىڭ تەلمىرگەسىن ءداتىم شىدامادى. جانە كۇنىلگەرى پىسىق بوپ ءجۇرسىن دەدىم. بۇرسىگۇنى ات تارتقاندا ەكىگە جارىلاسىڭدار. كوبىڭ كوكقاسقانى تارتاسىڭ. ازىڭ-اجىبەكتىڭ تورىسىن قاقپايلاپ، شەتكەرى شىعارىپ كەتەسىڭدەر. بۇنسىز ءبىز كول-كوسىر ولجادان قاعىلامىز.
-توبەلەس شىعىپ جۇرمەسە؟!-دەپ قيپاقتادى قاۋعا ساقال قاباش.
تىلەش تۇنجىراي ءتۇستى. ىشىنەن: «ساقالدى قۇل جارىتپاس». «ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» دەپ وتىر.
بۇلاردىڭ ەڭ جاسىعى بالگەر قاباش ەدى. ءبىراق ونىڭ ءوزىنىڭ دە ءبىر تىكتەسەرلىگى بار. باياعىدا اۋىلناي اتىن اۋدارىپ الماق بولعاندا قامشىمەن باسىنان تارتىپ جىبەرىپ، اباقتىعا تۇسكەنىندە ايلالى تىلەش قۇتقارىپ العان-دى. سول قاباش كۇتپەگەن جەردەن سىر بەرىپ قويدى.
دەتكە قۋات ءتاتتىقارانىڭ سوتقارلىعى بولدى. ول ورنىنان اتىپ تۇرىپ:
-تاڭبالىلارعا كەرەگى توبەلەس ەمەس پە؟! باسىڭدى ورامالمەن تارتىپ تاستاۋعا ءبىر جاپىراق شۇبەرەك تابىلماي ما؟! مەن كويلەگىمدى جىرتىپ بەرەمىن! - دەدى.
وسى كەزدە ۇيگە اجىبەك كىرىپ كەلدى. ساسىپ قالعان قاباش «ءتىسس!» دەدى.
- «ءتىس-ءپىستى» قايتەسىڭ،- دەدى اجىبەك.- ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق. قاراۋ نيەتتەن قايتىڭدار. كۇنگەيدەن كورمەدىككە ەكىنشى بايگە دە جەتەدى.- ول ەكىلەنە ءتۇستى.- ە، نەمەنە، ءارقايسىڭ ءبىر-ءبىر تورپاقتان ايداپ قايتساڭ كەكىرىگىڭ ازا ما؟
ءتاتتىقارا نامىستاندى. تارامىس ۇزىن دەنەسىمەن تىلەشكە يىلە قاراپ قالدى. تىلەش باسىن شايقادى. جۇرەلەي وتىرا بەرگەن ءتاتتىقارا:
- قاپ، قىل-كەڭىردەك كەتتى-اۋ! - دەپ سانىن سوقتى.
اككى اجىبەك قاسىنا جىگىت ەرتپەي جالعىز كەلىپتى. تىلەشتىڭ قارسى الدىنا جۇرەلەي وتىرىپ، ماقالداپ-ماتەلدەپ سويلەپ كەتتى.
ول توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى قوسىلعان كوك دامبال ەلدىڭ مامىرا-جاي كەزى وسى كەز ەكەنىن، الىستان كەلگەن جات جۇرتتىڭ وسى ماڭعا تۇگەل سىنشى ەكەنىن، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە ءسال نارسەدەن ءشي شىقسا ۇياتىنا تىلەكەڭدەر مەن اجەكەڭدەردىڭ قالاتىنىن ايتىپ ءوتتى. اتالى ءسوز ەدى. امالسىز توقتاعان تىلەش اڭگىمەنىڭ بەتىن بۇردى.
-اجىبەك، ءتاڭىر السىن سەنى! جاسىڭ جەر ورتاسىنا كەلگەنشە ويىن-شىندى اجىراتا بىلمەيسىڭ. بىلتىر جورا-جولداستارىمدى ءاجۋالاپ: «تۇلپار توركىنىن تابادى. اجىبەكتىڭ تورىسىن ۇستايمىز» دەسەم، شاپپاي بەر تۇلپاردى الىپ قاشىپ كەتىپسىڭ. باس بايگەنى قاي-قايداعى قوڭىراتتىڭ توبىرى الدى. ەندى بۇگىن ساربازدارىمدى سىنايىن دەگەن ءاجۋانى شىنعا جورىپ، ارام تەر بولاسىڭ!
اجىبەك الدەنەلەردى ويلانىپ وتىرىپ قالدى. اقىرىندا وقىس تورىققان داۋىسپەن وكپە ايتتى.
-الدىڭعى جىلى وجىراي-قۇجىعىردىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، بايگەدەن كەلگەن اتىمدى ۇستاتتىڭ. ەكى ەلدى قىرقىستىرىپ، الدىڭا جۇگىندىردىڭ. بيلىككە نە العانىڭا شەيىن بىلەمىز. ۇستارانىڭ جۇزىندەي قۇلپىرىپ تۇراسىڭ. ايلاڭنان قورىققاسىن بىلتىر تورىمدى الىپ قاشتىم. ولجادان قاعىلدىم.
وتكەن كۇننىڭ قياناتى اجىبەكتى ىزاعا بۋلىقتىردى. ول اشىنا. ءتۇسىپ:
-تىلەش، سەن ازازىلدىگىڭدى قاشان قوياسىڭ؟! - دەپ ەجىرەيدى.
تىلەش شۇڭىرەك كوزىمەن شۇيىلە قارادى. اجىبەكتىڭ قويۋ، قايقى كىرپىگى جىپىلىقتادى.
ەكەۋىنىڭ دە كوز الدىنان الدىڭعى جىلعى وقيعا مەن بىلتىرعى وقيعا ءوتىپ جاتىر.
الدىڭعى جىلى ءۇشباس وزەنىنىڭ باسىندا، تارتوعايدا بولعان استا بايگەگە جۇزدەن استام ات قوسىلدى. ءتۇپ تارتۋعا بەس-التى ات تۇيدەكتەلە شىلبىر بەردى. اجىبەكتىڭ تورىسى ءيۋ-قيۋ ايقاي كۇشەيگەندە تارتۋعا بوي بەرمەي شابىسقا شابىس قوستى. قۋعىن كورگەن قويانداي قۇلاعىن قايشىلاپ، قۇستاي ۇشتى.
باس بايگەنى العان تورالاياقتى اجىبەك كەيىن تىگۋلى ۇيگە كىرگىزىپ، جىبەك القانى تۋىرلىقتىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ تاستادى. ءدال اس تارقار كەزدە وجىراي-قۇجىعىرلار شوعىرلانىپ كەلىپ، ءۇيدى اۋدارىپ، تۇلپاردى تارتىپ اكەتتى. اجىبەك ەتباۋىرلاپ، جاپا كورگەن جەتىمدەي وكسىدى. وسىدان كەيىن باسىن ورامالمەن شارت بايلاعاندار ەكى جاقتان انداعايلاپ، ۇرىسقا ازىرلەندى. اڭگىمە ناسىرعا شاپقاندا، ىستى-سىرگەلىنىڭ اتقامىنەرلەرى تىلەشكە جۇگىنىپ، تورەلىك سۇراستى. قيان-كەسكى داۋ بىتىمگە كەلگەندە، تىلەشتىڭ سەرىكتەرى قاراڭ-قۇراڭ مال ايداپ قايتتى.
بىلتىرعى وقيعا بۇدان بولەك ەدى. تاعى دا ءبىر استا تىلەش پەن اجىبەك كورشى بولدى. ەرتەڭ شابىس بولادى دەگەن كۇنى ىڭىردە تىلەش جورتا كۇمپىلدەپ اسىپ-توگىلىپ وتىردى دا: اجىبەكتىڭ اتى ۇستالادى» دەدى. جامان حاباردى قۇلاعى شالعان اجىبەك تۇندە تورالاياعىن الىپ قاشتى. ەرتەڭىنە ءبىرىنشى بايگە تىلەشتىڭ، كوكقاسقاسىنا ءتيدى.
بۇل جيىننىڭ ءجونى باسقا. قالىس كىرمەنىڭ تويىنا كەلگەندەر -سان رۋدان، سان تايپادان. بۇنداي باس قوسىستا جانجال شىعارۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. دەگەنمەن، جۇرەكشايلى بوپ قالعان اجىبەك تىلەشتەن ىشتەي قايمىعادى. ونىڭ ارام نيەتىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەنىن كوڭىلگە مەدەۋ تۇتادى.
تىلەش پەن اجىبەك كوڭىلسىز ىرعاسىپ وتىرعاندا سىرتتان كۇبىر-كۇبىر داۋىستار قۇلاققا شالىندى. تىلەش ىرگەدەن قاراعاندا كەرمەدەگى كوكقاسقانى سىناپ تۇرعان ون شاقتى ادامدى كوردى. ىشىندە ماقى دا بار ەدى. تىلەش: «ءىشىڭ مايلانا باستاعان ەكەن. قۇرىم كيىزدەن قويا جەگىزەر مە ەدى!» - دەپ ءبىر قويدى. ول تىك جاعالى نوعاي بەشپەنتىن كيىپ تىسقا شىقتى.
وسى كەزدە تويحانانىڭ شەتىندە تۇرعان اق كەمزالدى مىليساعا كوزى ءتۇستى. بۇرىنعى بولىستار بۇل كۇندە اۋدان اتالادى. الىستاعى اۋدان ورتالىعىنان مىليسانىڭ نەگە كەلگەنى تىلەشكە قاراڭعى. ول: «قاڭعالاقتاپ ءجۇرىپ تويدىڭ ۇستىنەن تۇسكەن شىعار» دەپ توپشىلادى.
اۋداننىڭ باسشىلارى تىلەشكە تۇگەلدەي تانىس، تۇگەلدەي سىيلاس. ونى تۋرا اتاماي «تىلەكە! تىلەكە!» دەسەتىندەرى دە بار. جاسى قۇرالپىلارى ازىلدەپ: «تىلەۋقۇلدان قالايشا تىلەشكە اينالىپ كەتتىڭ؟!» دەپ تە قويادى.
اۋدان دەگەن نە؟ ەل اعالارىنا سۇيەنەتىن مەكەمەلەر! اۋداندىق قىزمەتكەرلەردىڭ ءوزى ءوزارا قىرقىسىپ جاتادى. ەسكى پيعىل-قۇلىقتان ارىلىپ بولماعان كەز ەدى. دەگەنمەن، مىليسادان تىلەش ىشتەي شوشىندى. بۇرىنعى نيەتتەن قايتۋعا تۋرا كەلدى.
ول ماقىنى ۇزاتىپ اكەتتى. اناداي جەرگە بارىپ اڭگىمەلەسىپ وتىردى.
وڭاشا اڭگىمە بۇرسىگۇنى بولاتىن ۇلى شابىسقا سايدى. تىلەش جارىستىڭ مولشەرىن سۇراپ ەدى. ماقى تۋرا جاۋاپ بەرمەدى. تىلەش قىشتاپ قويمادى. ماقى سۋىردىڭ تەرىسىنەن جاساعان بۇشپاق بوركىن الشىسىنان ىسىرىپ:
-سۋسىنعا قىمىز ءىشىپ، جەمگە توبىلعىنىڭ بۇرشىگىن جەگەن ارقالىق بۋداندار بۇل جاقتا جوق قوي. ات ولەتىن الىسقا اپارا قويماسپىز. قاراتاۋدىڭ ىرىمىن جاسايمىز داعى! - دەپ ناسىباي اتتى.
كادىمگىدەي بۋسانىپ تۇر. توي يەسىنىڭ كوڭىلدى ءساتىن پايدالانعان تىلەش:
-سۇراعان جۇرتقا اتتاردى شاماسىز الىسقا ايدايمىز دەي سالشى! - دەپ قيىلدى.
- وتىرىككە يتەرەسىڭ بە؟!
تىلەش شامداندى.
ءبىزدىڭ ەل بىرەۋدى الداۋدى وتىرىككە بالايدى. ءبىر اۋىز جەلسوزدەن نەڭ قۇريدى؟!
جارايدى،- دەي سالدى ماقى.
ەكەۋى كەرمەنىڭ قاسىنا كەلدى. اجىبەك قارا بارقىتپەن ادىپتەگەن اق قالپاعىن اۋدارىپ كيىپ:
-بىزدىكىنە ءجۇرىپ، سۋسىن ىشىڭىزدەر،- دەدى.
سۋسىن ۇستىندە ات شابىس اڭگىمە بولدى.
ۇتىمدى ءبىر تۇستا تىلەش.
-ۋا، ماقا، قۇنان مەن دونەننىڭ قىزىعىنا قانباي قالدىق قوي. ۇلى بايگەنىڭ مارەسى قانشا شاقىرىم؟! - دەپ سۇرادى.
ماقى مۇدىرىستەدى. شىن سويلەرىن، جالعان سويلەرىن بىلمەي وتىر. تىلەشتىڭ شۇڭىرەك كوزى تۇنجىراپ، ءشۇيىلىپ كەتتى. ماقى:
-ارقانىڭ ات جارىسىن ەسكە تۇسىرگىمىز كەلەدى. رابايسىز ۇزاققا ايدايمىز،- دەپ سالدى. .
تىلەش جايدارىلانا باستادى. تىك جاعاسىن قوسقولداپ اشا ءتۇسىپ:
- ۋهى، تىنىسىم كەڭىدى عوي! اكەلشى ناسىبايدى! - دەدى.
ءمۇيىز شاقشانى قيسىق تابان ەتىگىنىڭ جالپاق، وكشەسىنە ۇرىپ جاتىپ:
- شىركىن سارى ارقا، قۇلاگەر، قاراشەگىرلەردىڭ ءارۋاعى قولداي كور! - دەپ ءبىر قويدى.
اجىبەكتىكىنەن تىلەش كوتباسار بولىپ شىقتى...
* * *
سول كۇنى شاڭقاي تۇستە اتتاردان قاماۋ تەر الىندى. ۇستىنە بالا مىنگەن بايگە اتتار باپكەرلەرىمەن جارىسا اندىزداپ شاۋىپ بارا جاتتى.
ەڭ سوڭعى دايارلىق، اقىرعى سىناق وسى قاماۋ تەر. جەلدى اياققا ءمىنىپ جارىسقان باپكەرلەر ۇيرەنشىكتى جاتتىعۋدان الدەقايدا الىسقا شاۋىپ، بايگە اتتىڭ قولتىعىن سوگىپ، وكپەسىن وشىرەدى. قايتىپ ورالعاندا قاپىرىققا قامايدى. مونشاقتاعان تەردى تىلىمەن تاتىپ، كەرمەگى جوق بولسا ءماز-ءمايرام بولادى.
جالپى ءتاسىل وسىلاي بولعانىمەن، ءار باپكەردىڭ ىشكى ەسەبى بولەك. اتتىڭ جاسىنا، ناسىلىنە، قوڭىنا، جارىستىڭ مولشەرىنە قاراي باپتايدى.
تىلەش كوكقاسقاسىن تاسالاتتى. اجىبەك بولسا، باپكەرىنە سەنۋمەن تىندى. ءوز جانىنان شىعارىپ ايتقانى: ماقىدان قانعان قۇپيا، جارىستىڭ رابايسىز ۇزاقتىعى.باپكەر: «ىمم! ماعان كەرەگىنىڭ ءوزى وسى عوي!» دەپ قۋ ادامشا ەرنىن قىمقىردى.
ءتۇس قايتقان مەزگىلدە انا جەردە دە، مىنا جەردە دە قاماۋ تەر الىنىپ جاتتى. اركىم ءوز اتىنان دامەلى. ءبارى ءباتۋالاسىپ قويعانداي تەر تاتىسادى. بىرەۋلەر: «بابىنا كەلىپتى جانۋار!» دەپ سۇيسىنسە، بىرەۋلەر: «كەرمەكتەۋ مە، قالاي؟!» دەپ باس شايقاسادى.
تورالاياق ەكىندى الەتىندە ورالدى. قالىڭ سىرگەلى قاۋمالاپ، قيراعان تامعا كىرگىزدى. تامنىڭ تەسىگىنە كورپە، ساڭىلاۋىنا توقىم تىعىپ، قاپىرىقتاپ بىتەپ تاستادى. تامنىڭ توبەسى اشىق ەدى. ىستىعى قايتپاعان كۇننىڭ ساۋلەسى شاقىرايىپ ءتۇسىپ تۇردى.
الىستان ورالعان تورالاياق ەنتىگىپ، بارىپ-كەلىپ تۇر. ساۋىرىن تەر جۋىپ كەتكەن. القام-سالقام ومىراۋىنان اق مونشاقتار ءۇزىلىپ ءتۇسىپ جاتىر. اجىبەك ءماز بوپ تۇر. ول وزگەلەردەن كورگەنىن ىستەيدى. شىبىن جانى قينالعان جۇيرىكتىڭ كەۋدەسىنە قۇلاعىن توسىپ: «كوكىرەگى قىرىلداي ما قالاي؟!» دەپ قويادى. ارتىنشا: «جاۋدى اياعان جارالى انە ءبىر ساڭىلاۋدان جەل سوعىپ تۇر. بىتەڭدەر تەز!» - دەپ بۇيىرادى.
سوڭعى ساڭىلاۋ بىتەلگەندە تامنىڭ ءىشى تىپتەن كۇيىپ كەتتى. توبەدەن ۇيتقىعان جەل شاقىرايعان كۇننىڭ ساۋلەسىندە ىستىق قۇيىن بوپ سوقتى. بۇل مەزەتتە تورالاياققا ىستىق كۇن كەرەك ەمەس، سامال كەرەك ەدى. كۇيگەن وكپەگە، تۇنشىققان تىنىسقا لەپ كەرەك-تى. كوكپاردا جىعىلعان جىلقىنىڭ جەل جاعىنا كىسى شىقپايتىنىن اجىبەكتەر پايىمدامادى. تەرگە قۇنىققان كارا كوڭىلدەر ءوز قىزىعىمەن بولدى. كوزىنىڭ قانتالاعان تورالاياق سولىقتاپ، قىرىلداپ، تالىقسىپ تۇردى دا، تالماۋراپ قۇلاي كەتتى.
ويبوي، ويباي!-دەپ شۋلاستى سىرگەلىلەر.
باسىنا جاستىق قوي! - دەپ بۇيىردى اجىبەك. «باسىنا جاستىق قوي!» «تەسىكتەردى اش!» دەگەن اقىل ويىنا
كەلەر ەمەس.
بىلمەستىكتىڭ قاربالاسىندا قىمبات مەزەتتەر ءوتىپ كەتتى. وكپەسى كۇيىپ، تىنىسى بىتكەن تورالاياق كوكىرەك اۋرۋىنان ۇزىلگەن بالاداي باسىن زورعا كوتەرىپ، قاپىرىق دۇنيەگە اقىرعى رەت نازار سالدى. مۇڭلى كوزىنەن ەكى تامشى جاس ءۇزىلىپ ءتۇستى. جاسپەن بىرگە ءوزى دە ءۇزىلىپ كەتتى.
كەشكە قاراي تويحانانىڭ سىرتىندا جالپوشتى اتتار جەلپىنىپ ءجۇردى. سىنشىلار اتتاردىڭ اياق الىسىن عانا اڭداستى. جالپوشتى اشۋ - ايەل بالانىڭ ەتەگىن اشۋمەن تەڭ. وعان، ارينە، ەشكىمنىڭ باتىلدىعى بارمادى.
كۇندىزگىدەي ەمەس، كوكقاسقا تاسالانباي، كوپ اتتىڭ زەڭگەيىندە ءجۇر. تەرىن ۇگىپ العان جانۋار باسىن شۇلعىپ، اياعىن سەرگەك، سەيدىن باسادى. شىلبىر سەلكەۋلەنىپ، موينىنى شۇعىل بۇرعاندا، ماڭدايى جارق ەتەدى. انادايدان قاراپ تۇرعان تىلەش: «پەشەنەڭنەن كور، جانۋارىم!» دەپ ناساتتاندى.
باياعىدا تاسى ورگە دومالاپ، قىزمەت بابىمەن كەتە بەرگەندە، بايگە اتقا اۋىز سالماس پا ەدى، كىم ءبىلسىن! تاعدىر شىركىن قۇبىلىپ، وسىنداي قۇمارلىققا اكەپ سوقتىردى. تىلەش ءبىراۋىق جازىقسىز مەرت بولعان تورالاياقتى ايايدى. بۇل اتىراپتا تىلەشكە تەڭ اتقامىنەر جوق بولسا، كوكقاسقانىڭ تەڭى تورالاياق، ەدى. جاقىنعا شاپسا كوكقاسقا وزىپ، الىسقا شاپسا تورالاياق وزىپ، ەكەۋىنىڭ باسەكەسى كوزدىڭ قۇرتىن جەۋشى ەدى. جالپاق ەلگە اڭىز بوپ تاراعان ەكى جۇيرىك ارا-كىدىك قاۋىشىپ، ۇزەڭگى قاعىسا قالعاندا، ەتەنە جاقىنداي وقىرانىسىپ، ءتول تىلدە سىرلاسۋشى ەدى. جازعى جايلاۋدا ەكەۋى ءبىر-ءبىرىنىڭ داۋسىن التى قىرقانىڭ استىنان تانۋشى ەدى. ەندى سىرلاسار سەرىگى جوق ءدانىشپانداي كوكقاسقانىڭ ىشقۇستالىققا ۇرىنباسىنا كىم كەپىل؟!
تىلەش كۇيزەلىستى قيال كەشىپ تۇرعاندا، كوكقاسقانى جەتەكتەگەن بالا ورعىتىپ الدىنان ءوتتى. كوكقاسقا سۇلۋداي ناركەس كوزىن تونكەرە قارادى. ءتىل جەتكىسىز تۇڭعيىق سىر بار ەدى. تىلەش ىشىنەن: «باقاسىڭنان ايرىلدىڭ، جانۋارىم!» - دەدى.
وسى كەزدە اجىبەك تورالاياقتىڭ باسىن كەسىپ اكەلە جاتتى. وزىندە ساعىنىشتى سەزىم بولماسا دا، الدەكىمدەردەن ەستىگەنىنە ەلىكتەگەن ەدى. كوكقاسقا تىكسىنە قاراپ، ارتىنشا كىسىنەپ قويا بەردى. تىلەشتىڭ تۇلا بويى شىمىرلاپ كەتتى.
تۇندە اجىبەك تە، تىلەش تە دوڭبەكشىپ، كوپكە شەيىن ۇيىقتاي المادى. ەكەۋى ەكى ءتۇرلى قيال كەشتى. ەكەۋىنىڭ ويى دا ، تۇلپاردىڭ تاعدىرىنا سايا بەردى...
