قۇرىمباي
دالا بوس. دالا كوڭىلسىز. سارعايعان ءشوپ، مال تۇياعىمەن قىرقىلىپ تاقىرلانعان جەر جۇرەكتى تارتپايدى. جۇرەك الدەنەنى ىزدەگەن سەكىلدى. قىزىقتى جازدىڭ قۇلپىرعان جەرىن جوعالتقان سەكىلدى. مىناۋ جول جانىندا جاتقان كىشكەنە شالشىق سۋ - بۇدان ەكى-ءۇش اي بۇرىن شالعىنى بالبىراپ ۇيىسىپ جاتقان كوگال ەدى. ەندى تازدىڭ باسىنداي الامىشتانىپ، ۇيىسقان شالعىننىڭ ءار جەرىندە ءبىر ءتۇبىرى عانا قالىپتى. مىنا تۇرىنە قاراعاندا بۇعان كوگوراي شالعىن ءبىتتى، كەمەرىنەن اسىپ سۋى شالقىدى دەپ كىم ايتار؟
كۇن باتا ىرىسبايدىڭ بەلەسىنە جالعىز اتتى قاقپالاپ، قوراپسىز ارباعا مىنگەسە مىنگەن ەكى ادام تىرمىسىپ كەلە جاتىر. جەككەن اتى ارىق، كوتەرەمگە شالدىققان مالشا، سۇيەكتەرى ىرجىڭداپ تۇر. بارىنشا شابان، شىبىرتقى تيسە بار دەنەسىن سالىپ جىبەرىپ، سولقىلداپ جورتقان بولىپ، كىشكەنە جۇرگەسىن تاعى اياڭداي باستايدى. اربانى قيقايا ءبىر جاق يىعىمەن تارتىپ، ءبىر كوزىن ايداۋشىنىڭ شىبىرتقىسىنان ايىرمايتىن سياقتانادى. شىبىرتقى كوتەرىلە بەرگەندە-اق از قىمسىنىپ جۇرە باستايدى.
ارباداعىنىڭ الدىڭعىسى دومالاق بەتتى، كوزى كىشىرەك كەلگەن، باقا قارا كىسى. كورىنەر-كورىنبەس مۇرتى بار. ەرنىندە بۇلتيعان ناسىبايى. اتىن شاۋجايلاپ بىرەر رەت شىبىرتقىلاپ قويىپ شىرت-شىرت تۇكىرەدى. ۇندەمەيدى. ەكى كوزى الدىندا، تەرەڭ ويعا شومىپ كەلە جاتقان كىسى سەكىلدى. بۇل - بەسىنشىدەگى پىسىق جىگىت، وسى كۇنگى اۋىلناي كەبەكباي ەدى.
كەيىنگى وتىرعان قىزىل شىرايلى جاس جىگىت، ۇستىندە كەنەلەۋ قارا شينەل، باسىندا فۋراجكا، موينىندا اسىنعان قىلىش، ارباعا اياعىن سالبىراتىپ جىبەرىپ، قىلىشتى الدىنا كەسە قويىپ كەلە جاتىر. بۇل بولىستىق ميليسيا. اتىمەن تانىس بولعىلارىڭ كەلسە قايىڭ بولىسىنا كەلگەلى «كۇرىمباي»، «قۇرەكە!» اتالعان.
بۇلار بەلەسكە شىققان كەزدە شاشىراعان نۇرى سەمىپ، كۇن ۇياسىنا كىردى. مەڭىرەۋ قاراڭعىلىق جەر جۇزىنە قانات جايعان سەكىلدى بولدى. تۇسە بەرىس ىلدي اۋىل ەكەن. مۇنارلانعان ءتۇتىن، ۇرگەن ءيت، ىڭىرسىعان مال. اۋىلدا ما، الدە ورىستەن مال قۇلاتىپ كەلە جاتىپ پا، بىرەۋدىڭ ءان سالعان داۋسى ەستىلدى.
«تورىشام سەمىرەدى جەم بەرگەندە،
جوق ەدى تۇك الاڭىم سەن دەگەندە.
رەنجيمىن، جان سەرىگىم، قان جۇتامىن،
جەرىڭە ۋادەلى كەلمەگەندە!..»
كەشكى ءان، جىگىتتىڭ قىزىنا وكپەلەپ ايتقان ءانى - قۇرىمبايدىڭ جۇرەگىن قىتىقتاعانداي بولدى. جۇرەگىنىڭ الدەقايداعى تۇكپىرىندە جاسىرىنىپ جاتقان ەسكى سىرلار بىرتىندەپ باس كوتەرىپ، «مەن شە، مەن شە» دەپ كوز الدىنا ەلەستەپ كەلگەن سەكىلدى بولدى...
... ءيا، ول كەزدە قۇرىمباي جاس ەدى. جاستىعىنىڭ ۇستىنە اۋىلدىڭ جابايى ادامىنىڭ ءبىرى ەدى. قۇرىمبايدى ادام ەكەن دەپ ەلەۋشى جان جوق سەكىلدى ەدى. باسقانىكى باسقا بولسىن، بايكوبەكتىڭ توقالىنا نە جوق ەدى؟ و دا تەرىس قارادى-اۋ! تەرىس قاراماق تۇگىل، «ادىرا قال، بۇ دا ادام بولىپ، كىسىگە ءسوز ايتپاقشى ما ەكەن؟!» دەپ نوس تا بەردى عوي. سول توقالدارعا وسى كۇنى كورىنەر مە ەدى؟ نە دەر ەدى؟..
قۇرىمبايدىڭ سول جۇرگەندە، جۇمىستان قولى بوساعاندا ويلايتىنى ىلعي ايەل جايى. كەيدە توسەككە جاتقاندا ويعا شومىپ قيالدانىپ، كورەر تاڭدى كوزىنەن اتقىزاتىن دا كۇنى بولادى. قۇرىمبايدىڭ ويىنشا دۇنيەدە ايەلدەن قادىرلى نارسە جوق. ايەلى بار ادام دۇنيەدەگى باقىتتى ادامنىڭ ءبىرى سانالۋعا ءتيىس. ءوز اۋىلىنداعى جۇمان كەدەيلىكتەن زارلانىپ مۇڭىن ايتقاندا، قۇرىمباي كۇلۋشى ەدى، «قۇشاقتاپ جاتاتىن قاتىنى بار، ەندى بۇعان نە كەرەك ەكەن؟..» دەۋشى ەدى.
قۇرىمباي ميليسيالىققا جەتكەن سوڭ ويلاعان ماقساتقا جەتەم بە دەپ ەدى. بۇرىن كوزگە ىلمەيتىن ايەلدەر ەندى، اشىلىپ سويلەسەر، تاڭداپ ءجۇرىپ بىرەۋىن الامىن دەپ ويلاپ ەدى. ميليسيا بولعانىنا قازىر بەسىنشى اي. سودان بەرى كوپ ەل ارالادى. قايىڭ بولىسىندا بارماعان اۋىلى جوق. اسىرەسە سۇلۋ قىزى بار، سۇلۋ كەلىنشەگى بار دەگەن ۇيگە ارناپ تا قونىپ ءجۇردى. ءبىراق ارىلمايتىن ءبىر قىرسىق، رەتى كەلگەن ەمەس؛ كەيدە قىزدىڭ شەشەسى ۇيىقتامايدى، كەيدە قىزىمەن بوتەن ۇيگە بارىپ جاتادى. ايتەۋىر قۇرىمبايعا دەگەندە سىلتاۋ تابىلادى.
قۇرىمباي ءبىراز ويعا شومىپ وتىردى دا، باسىن كوتەردى، جان-جاعىنا بۇرىلىپ قارادى.
- كۇن باتپاي جەتەمىز دەپ ەدىڭ، ءوزى الىس ەكەن عوي، - دەپ ەسىنەپ، كەرىلدى. وبىراعان شينەلىن دۇرىستاپ، تاقىمىنا قىمقىرىپ باستى.
- الىس ەمەس ەدى، مىنا ارام قاتقىردىڭ اياعىن باسپاي كەلە جاتقانىن كورمەيسىڭ بە؟ - دەپ كەبەكباي اتىن شىبىرتقىمەن سيراققا تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. ءوزى قوقيلاڭقىراپ وتىرىپ:
- كەدەيشىلىك تە باسىپ كەتتى. بۇرىن مۇنداي اتتى جەگە قويمايتىن ەدىم. توربەستى دەگەن اتىم بولىپ ەدى. وي جانۋار، مال ەدى-اۋ، اۋىزدىعىمەن الىسىپ وتىرۋشى ەدى.
ەرنىندەگى ناسىبايىن سۇق قولىمەن ءىلىپ الىپ جەرگە سەكىرتىپ جىبەردى دە، بىرەر تۇكىرىنىپ الىپ قۇرىمبايعا قاراپ كۇلىمسىرەدى:
- اسىقپاڭىز، جەتەمىز. بۇگىن ىرىمىمىز جامان ەمەس قوي، رەتىنە كەلەر، -دەدى.
II
- كۇلاشجان، قۇيشى، قانىم كەۋىپ قالىپتى عوي، - دەپ كەسەسىن يتەرىپ جىبەرىپ نۇرجان شاپانىنىڭ تۇيمەسىن اعىتتى. جۇمىستان القىنىپ كەلگەن ادام، ونىڭ ۇستىنە ىستىق شايدى ىشكەن سوڭ ساسىق تەر بۇرقىراپ شىعا باستادى. قاتپارلانعان ماڭداي، يميگەن ۇزىن تۇمسىعى تەرشىپ، سامايىنان، ساقالىنىڭ اراسىنان تەر سورعالاپ اعا باستادى.
شايدى كۇلاش قۇيىپ وتىر. قاتىنى مەرۋەرت، بايى مەن كۇلاشتىڭ ەكى ورتاسىندا، جۇلىعىنان شۇلعاۋى شىعىپ جۇرگەن باستامالى ءماسىنى كوسىلىپ جىبەرىپ، قۇرساۋلى الا كەسەمەن شايدى ءسىمىرىپ وتىر. بايىنا جانى اشيتىنىن بىلدىرەيىن دەگەندەي، بايىنىڭ شارشاعاندىعىنا قىنجىلعاندىق قالپىن كورسەتەيىن دەگەندەي، سامايىنان شىعىپ تۇرعان شاشىن جاۋلىعىنا تىعىڭقىراپ قويىپ، سوزگە كىردى:
- بايعۇس-اي، ءوزىڭ قارتايعاندا جوق نارسەنى شىعىنسىنباي-اق جالداپ ۇيدىرەتىن شوم ەدى عوي، - دەدى.
كەيىپ وتىرعاندا مەرۋەرتتىڭ ءسوزىن شام كورەتىن نۇرجاننىڭ ادەتى ەدى. بۇل جولى دا سول كۇيگە باستى. شىنتاقتاپ جاتقان كۇيى مەرۋەرتكە اجىرايىپ قارادى.
- ەش نارسەنىڭ جايىن بىلمەيسىڭ-اۋ، بايعۇس، كىسى جالدايتىن نە سيقىمىز بار. اينالدىرعان ءۇش سيىر، ءبىر ات، ءبىر-ەكى قوي بار ەكەن. ونىڭ ءتولى جاز بىتەدى. ازعانا ەگىن ىشۋدەن ارتىلمايدى. بورىش باستان اسىپ جاتىر. بانكەدەن العان بيىلعى 50 سومدى تولەيتىن ۋاقىت تا بولىپ قالدى. كيىم جوق، تۇتتاي جالاڭاش
وتىرعاندارىڭ مىناۋ...
مەرۋەرت جەڭىلدى. بايىنىڭ اشۋىن جادىراتايىن دەگەن كىسىدەي مۇڭىنا سايكەس كەلە سويلەدى.
- قايتەيىن، جازعان، شارۋاشىلىعىڭدى مەن بىلمەي ءجۇرمىن بە؟ ءوزىڭدى اياعاننان ايتام. جاسىڭ بولسا 50-دەن اسىپ كەتتى. جۇمىس ىستەيتىن نە جايىڭ بار. ناقۇرىس قىلىپ بەرسە دە ك=قۇداي بىزدەن ءبىر جاماندى ايادى عوي... مىنا قۇرىپ قالعىر قىزعا، اكەڭە بارىپ جاردەمدەس، شوم ءۇيىس دەسەم، ءوزىمدى تالكەك قىلادى... جۇمىس ىستەۋدىڭ نە ايىبى بار، ەرتەڭ بىرەۋدىڭ ۇيىنە بارعاندا، وسىنداي ىلعي بويىڭدى باعىپ وتىرامىن دەيسىڭ بە؟! كىسى ۇيىنە بارعاندا وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعارسىڭ،- دەپ قىزىنا اقىل قىلىپ ايتا باستادى.
كۇلاش ەركە وسكەن بالالارى ەدى. ەركەك بالالارى بولماعان سوڭ كەمپىر-شال ۇلدان ارتىق ماپەلەپ ءوسىرىپ، جاستاي جۇمىسقا ۇيرەتپەگەن وزدەرى ەدى. كۇلاش ەسى كىرىپ بويجەتكەلى اكەسىن اياسا دا، اكەسىمەن قوسىلىپ جۇمىسىن ىستەگىسى كەلسە دە، اۋىلىنداعى قىزداردىڭ، قاتىنداردىڭ سوزدەرىنەن قاشۋشى ەدى. كوڭىلىندە «مەنمەندىك» بار ەدى. «پالەنشەنىڭ قىزى كەدەيلىكتەن جۇمىس ىستەپ ءجۇر»، - دەپ ايتادى دەپ نامىستانۋشى ەدى. كەيدە، اكەسىن اياپ كەتكەندە، جوعارعى ويىن قاتەگە شىعارىپ، جۇمىس ىستەۋگە بوي ۇرسا دا، ەندى ىستەۋگە كەلگەندە بەتتەمەي شىعا بەرۋشى ەدى. ءبىراق اكە-شەشەسىن الداۋعا، ولاردىڭ كوڭىلىن تابۋعا ۇستا ەدى، قانداي جابىرقاپ وتىرعاندا دا ولاردى كۇلدىرىپ، ءماز-مەيرام قىلۋشى ەدى. شەشەسى قارقىلداپ كۇلىپ، قىزىنىڭ مىنەزىنە ريزا بولىپ: «قاراعىم، جۇمىس ىستەمەسەڭ دە ءتىرى بول!» - دەيتىن ەدى...
لاپاستا جاتقان جولدى اياق ارسىلداپ ءۇردى. ەسىكتە سىبدىر ءبىلىندى. بىرەۋ سيپالاعانداي بولدى. ءۇي ادامدارى شايىن توقتاتىپ ەسىككە قارادى. كەسكەك بايلاعان قويشا موينىنداعى قىلىشى سالاقتاپ، ۆينتوۆكاسىن سۇيرەتىپ، قۇرىمباي مەن كەبەكباي ارتىنىپ-تارتىنىپ ۇيگە كىردى.
- كەش جارىق!
قىلىشتى، مىلتىقتى كورگەنگە مە، ءۇي ءىشى ءۇرپيىسىپ قالدى. اسىرەسە مەرۋەرت ءۇرپيدى. جاقىن ارادا سىلقىمنىڭ قىزىن ميليسيامەن كەلىپ الىپ كەتتى دەگەندى ەسىتىپ ەدى. سونداي ءبىر سويقانعا ۇشىراماساق يگى ەدى دەپ زارەسى قالمادى.
سىعىرايىپ جانعان بەستىك شامنىڭ ساۋلەسى قارا كولەڭكەلەنىپ، كەلگەن كىسىلەردىڭ بەتىن اشىق كورسەتپەدى. ايتسە دە اۋىلنايدى جوسپارلاپ تانۋعا مۇمكىن ەدى.
قوناقتار تورگە شىعىپ، قىز ايتتىرا كەلگەن سىپايى قۇداداي، شىرەنە بارىپ وتىردى.
- اۋىلنايمىسىڭ، امان با؟
- شۇكىرشىلىك.
- مىنا جىگىت كىم؟
- بولىستىق ميليسيا عوي.
- جول بولا بەرسىن، قايدان شىقتىڭدار؟
- بەرەكەڭ اۋىلىنان شىقتىق. بيىلعى بەرىلگەن نالوكتىڭ تىزىمدىگىن كەم جازىلعان دەپ، بولىس نانباي جاتىر. قايتادان ءجۇرىپ جازىڭدار دەپ، مىنا كىسىنى جىبەرگەن ەكەن، سوعان شىققانىمىز عوي، - دەدى.
ۇيگە كىرىپ وتىرعاننان كۇرىمبايدىڭ كوزى كۇلاشتا بولدى. الدىمەن كۇلاشتىڭ مانەرلى قىزىل تاقياسىن كوردى. قويۋ قارا شاشىن ماڭدايىنان ەكى ايىرعانداعى اعارعان جىگىن كوردى. ودان تومەن جازىق ماڭدايىن، كۇلىمسىرەگەن قارا كوزىن، مۇرنىن، اۋزىن، تاعى-تاعىلارىن كوردى. اسىرەسە كوزى، مۇنداي كوزدى
كۇرىمباي ومىرىندە كورمەگەن سەكىلدى بولدى. الدە كوردى مە ەكەن؟ جاپاقتىڭ ۇيىنە قوناتىندا بويجەتكەن قىزى شاي قۇيىپ بەرىپ ەدى. ونىڭ كوزى دە وسى سياقتى ەمەس پە ەدى؟ جوق، ول - ولگەن بالىقتىڭ كوزى سەكىلدى بوزعىلت ەدى. مىنا كوز باسقا!
قۇرىمباي كۇلاشتان كوزىن المادى. قايتا-قايتا قاراي بەردى. باستاپقى كەزدە، قانداي جىگىت ەكەن دەپ كۇلاش تا قاراپ كورىپ ەدى، تىكىرەيگەن الا كوز، جۇتىپ قوياتىنداي بولىپ قادالا قويعان سوڭ، مىنا شىركىننىڭ قاراعانى قالاي ەدى دەگەندەي، ءوز جۇمىسىمەن بولىپ، شايىن قۇيا بەردى. قادالىپ وتىرعان الا كوزدى ەلەمەدى، ەلەۋ ويىندا دا بولعان جوق...
توسەك سالاتىن كەز جاقىنداعاندا مەرۋەرت قوناقتارىنا جاي ايتتى:
- اعالارىڭ شال. كاسىپ قىلاتىن ادامىمىز جوق. ءبىر-ەكى قويدىڭ ءتولىن جازدى كۇنى سويىپ قويعامىز. كۇزگى كەلگەن قوناقتارعا ۇياتتىمىز.
اۋىلناي:
- دۇرىس قوي، - دەپ ەرنىن جىبىر ەتكىزگەن بولدى...
III
- قوي دەيمىن، سىزگە نە بولعان؟! - دەگەن كۇلاشتىڭ باسەندەۋ داۋسى شىقتى.
ءۇي ءىشى قاراڭعى. سىعىرايعان تەرەزەدەن ازىراق ساڭىلاۋسىماق جارىق شالىنعانداي بولادى. ءۇي ءىشى قالىڭ ۇيقىدا. بۇرگەنىڭ شاققانىنا شىداي الماي اۋناپ ءتۇسىپ، نۇرجان مەن مەرۋەرت قورىلداپ ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ جاتىر. اكە-شەشەسىنىڭ باس جاعىنداعى بۇرىشتاعى قۋىستا كۇلاش جاتىر ەدى. و دا ۇيىقتاعان سەكىلدى ەدى. بىردەمە ءتوس جاعىندا جىبىرلاعانداي بولعان سوڭ، قىمسىنىپ ويانىپ ەدى.
- قوي دەيمىن... قويىڭىزشى! -دەپ كورپەسىن قىمتاپ جامىلدى.
كۇلاشتىڭ باس جاعىنا تامان قالتىراپ، جۇرەگى الىپ-ۇشىپ ۇڭىرەيىپ قۇرىمباي وتىر. سول قولى جەردى تىرەگەن. تىرناپ الار دەپ قورىققان ادامداي وڭ قولىن ەپتەپ قانا سوزادى. كورپەگە جاقىنداتا بەرگەندە، كۇلاش جيىرىلىپ يتەرىپ تاستايدى.
- قويىڭىزشى!..
القىنعان جۇرەك، ىنتىققان تىلەك ەرىككە قويمايدى. ءۇمىت ۇزدىرمەيدى. «ادام بالاسى عوي، زاتى ايەل عوي، ەلجىرەمەس دەيسىڭ بە، جىبىمەس دەيسىڭ بە؟!» - دەپ ويلايدى. ەلەستەگەن ءتاتتى ءۇمىت باياعى قولدى ەرىكسىز تاعى سوزدىرادى؛ تىلەك تىلەگەن قايىرشىدان جامان ولەردەگى ءسوزىن ايتاتىن پىشىنمەن ولىمسىرەپ سوزىلعان باقىتسىز قول، جىلى كورپەگە جاقىنداي بەرگەندە، الدەنەندەي بەلگىسىز ءبىر كۇش يتەرىپ كەلىپ تاستايدى.
- قويىڭىزشى!..
قۇرىمباي سەسكەنىپ، قالتىراپ كەتتى...
ءۇي تاستاي قاراڭعى. تەرەزەدەن جىلتىراپ ءبىر جۇلدىز كورىندى. جۇلدىزدىڭ ساۋلەسىمەن ەسىك جاقتاعى پەش اق اياڭ تارتىپ بۇلدىرلانعان سەكىلدى بولدى. پەش جانىندا بۇيىعىپ ۇيىقتاپ جاتقان الا مىسىق پىرىلداپ ويانىپ، قۇرىمبايعا قاراي اياڭدادى. جانىنا كەلىپ ەڭكەيىپ وتىرعان قۇرىمبايدىڭ بەتىن قۇيرىعىمەن سيپاپ ءوتىپ، كۇلاشتىڭ كورپەسىنە بارىپ كىرە بەرگەندە، بەلەڭ العان كۇلاش ونى دا يتەرىپ جىبەردى. الا مىسىق قۇرىمبايدىڭ الدىنا كەلىپ ءتۇستى. قۇرىمباي الا مىسىقتى سىقاق قىلعانداي، «بايعۇس-اۋ، سەن تۇگىل مەنى دە جولاتپاي جاتىر»، - دەگەندەي ەزۋ تارتتى. ءبىراق الا مىسىق قۇرىمباي سەكىلدى جالتاقتىق قىلمادى. كۇلاشتىڭ كورپەسىنە قايتادان بارىپ كىردى. كۇلاش بۇل جولى تيمەي، الا مىسىقتى كورپەسىنە كىرگىزدى. «اپىرىم-اۋ، مىسىق قۇرلى بولماعانىم با؟ مەنى مىسىق قۇرلى كورمەگەنى مە؟!.» - دەگەن وي قۇرىمبايدىڭ مازاسىن الىپ بارادى.
وي تەڭىز عوي. شارىقتاي وتىرا اياقتى جوعارى سالدى. قۇرىمباي ءبىر بولىس ەلدىڭ ميليسياسى. ءبىر بولىس ەل سىيلاپ وتىر. ايەل تۇگىل ەركەكتەر قارسى كەلىپ كورگەن ەمەس. ەركەكتىڭ دە داۋلەرىمەن الىسىپ كوردى. قايىڭ بولىسىنداعى جەتى اتاسىنان ۋىزى ارىلماعان بىقىريا دەيتىن كىسى ۇرلىقپەن بىلعانىپ، سونى ۇستاۋعا تۋرا كەلگەندە، ەڭكىلدەتىپ الدىنا سالىپ ايداپ-اق كەلگەن قۇرەكەڭ ەدى. ءبىر اۋىلناي ەل جينالىپ، ءبىر كۇن قوندىر دەپ سۇراعاندادا، كونبەگەن كىسىنى وسى زاڭدى دۇرىس ورىنداۋدا، اتقا مىنەرلەردىڭ، جۋانداردىڭ الداۋىنا ەرمەۋدە كۇرىمباي بايگە الىپ-اق جۇرگەن جوق پا؟ ميليسيا باستىعى مۇنىڭ قىزمەتىن جاقسى دەپ ماقتاپ وتىرعان جوق پا؟.. ەندەشە... وسىنشا قارىسقانداي بۇل قىزعا نە جوق؟
قۇرىمباي اشۋعا دا مىنگىسى كەلەدى. ءبىراق، بەلگىسىز ءبىر كۇش ەركىن الىپ، جۋاسىتادى. «اشۋدان ەش نارسە ونبەيدى، جالىنباق» دەگەندەي بولادى.
نەگە ەكەنىن ءوزى دە سەزبەدى، كۇلاشتىڭ جانىنا جاناي جاتتى. كۇلاشتىڭ جاستىعىنىڭ بۇرىشىنا باسى تيگەندە، بويى ەرىپ كەتكەن سەكىلدەندى... «وسىنداي قاراڭعى تۇندە، مىناداي بويجەتكەن قىزدى قۇشاقتاپ جاتسا، سودان قىزىق نە بار ەكەن؟!» - دەگەن وي باستا تايتالاسىپ جارىسىپ، مازانى الىپ بارادى...
القىنىپ، تىعىلىپ زورعا دەگەندە ءۇنىن شىعاردى:
- ءسىز مەنى تانىماي جاتىرسىز عوي دەيمىن...
- جوق، تانىدىم.
- ەندەشە زامانداس ەمەسسىز بە؟
- بولسا قايتەدى؟ الدە، زامانداستىعىڭىزدى ساتاسىز با؟
- ساتپايمىن عوي... زامانداستىققا لايىق ءىس قىلساق دەيمىن.
- مەن تىلەمەيمىن...
- ءسىز مەنىڭ سوزىمە تۇسىنبەي جاتىرسىز. مەنى - ەلدەگى جابايى جىگىتتىڭ ءبىرى دەپ ويلايسىز. ونىڭىز قاتە. مەن ءىس باسىنداعى اداممىن. مەن - ايەل زاتىن تەڭگەرۋگە قارسى ەمەسپىن. سونىڭ ۇشىندە ءوزىم كەلىپ وتىرمىن. مەنىڭ ويىم... مەنىڭ ويىم... - دەپ قۇرىمباي ءسوزىن اياقتاماي توقتادى. ءوزىنىڭ نە ايتقانىن، نە ايتايىن دەگەنىن بىلمەدى.
- جۇمىس ادامىسىز عوي، ۇيقىڭىزدان قالماڭىز، بارىپ جاتا قويىڭىز،- دەپ كۇلاش ىرگە جاققا اۋناپ جاتتى.
«جۇمىس ادامىسىز عوي...» بۇل ازىلدەگەن ءسوز ەمەس پە؟ ءيا، ازىلدەگەن ءسوز. ازىلگە كەلگەن سوڭ ەندى نە تۇرىس بار؟ - دەپ ويلادى... جاتقان كۇيى باسقا ءسوزدى قويىپ، قۇشاقتاي بەرەم دەگەندە، بەلەڭ العان كۇلاش سەسكەنىپ، قولىن كوتەرىپ قالعاندا، قۇرىمبايدىڭ ماڭدايىنا ساق ەتە قالدى. باسىن بەلەڭ العان اتشا قۇرىمباي كەكەڭ ەتكىزدى. تۇلا بويى سۋىنىپ، دەنەسىنە سۋىق سۋدى قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. نە بولعانىن، نە قىلعانىن سەزبەستەن قالتىراعان كۇيى از-كەم توڭىپ وتىردى دا، جىلجىپ توسەگىنە كەلدى.
اۋىلناي ۇيىقتاعان جوق ەكەن:
- نەمەنە، ءىس ءبىتتى مە؟ - دەدى.
قۇرىمباي كورپەسىن جامىلىپ جاتىپ كۇرسىندى:
- بولمايدى! - دەدى.
**
- قانە، نۇرەكە، مالىڭىزدى ايتا قويىڭىز، - دەپ اۋىلناي قىسىپ بارادى.
نۇرجاننىڭ تەزەك قالاڭىنىڭ ىشىندە ون شاقتى ادام قاتارىنان وتىر. ىشىندە بايسىماق كارىم، سۇبە ءبي - ءداۋىت بار.
نۇرجان كىبىرتىكتەپ ءمۇدىردى. سىرتتان قاراپ تۇرعان مەرۋەرت توزە المادى بىلەم، شالىنا بولىسا باستادى.
- اۋىلناي قاينىم، اعاڭدى تىم قىسىپ كەتتىڭ عوي. ءبىر-ەكى سيىر مەن ءبىر اتتىڭ بارىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، ونىڭ نەسىن سۇراي بەرەسىڭ؟
- مەن ەشكىمنىڭ مالىن تۇگەندەپ جۇرگەنىم جوق. كىمدە نە بارىن مەن بىلمەيمىن. ايتقاندارىڭدى جازام، ايتپاي جاسىرساڭدار، ەرتەڭ ايىپ تارتاسىڭدار، مالىڭ قازىناعا تۇسەدى...
- ونىڭ دۇرىس قوي، ءبىراق مەندە جاسىرىلىپ وتىرعان مال بار ما؟ ءبىر-ەكى قارانىڭ ەسەبى ءوز قولىڭدا. مەنى قىسا بەرگەنشە، مىنا كارىم، داۋىتتەر دە وتىر، الدىمەن سولاردان-اق سۇراسايشى...
- باي-باي، نۇرجان-اي، قىرشاڭقى ءتىلىڭ قالمايدى-اۋ. بىرەۋدى شالدىرماي-اق ءوز مالىڭدى جازدىرا بەرسەيشى، - دەپ ءداۋىت كەيىپ قالدى.
- قاينىم-اۋ، نەنى جازدىر دەيسىڭدەر؟
- جازدىر، انا قويىڭدى! اكەڭە اس بەرەسىڭ بە؟ قازىنادان مال ۇرلايتىن قايدان شىقتىڭ؟
- ءوزىڭ جازدىرمايسىڭ، سەنىڭ قويىڭ جوق شىعار؟
- مەن قويىمدى كىمگە جازدىراتىنىمدى بىلەم.
- ءبىز دە بىلەمىز.
- اڭگىمەنى قوي، جاز، مىنا نۇرجاننىڭ ەكى قوي، ءبىر ەشكىسى بار.
- ەندەشە مىنا ءبيدىڭ ون بەس قويى بار، الدىمەن سونى جاز، - دەپ مەرۋەرت تاعى كيلىكتى. ءداۋىت مەرۋەرتكە الا كوزىمەن قارادى...
اۋىلناي نۇرجاننىڭ ەكى قوي، ءبىر ەشكىسىن جازدى. داۋىتتىكىن جازبادى. داۋىتتىكىن جازعان-جازباعانىن نۇرجان دا، مەرۋەرت تە قازبالاپ سۇراي المادى. ءداۋىتتىڭ اشۋلى الا كوزى وڭمەندەرىنەن ءوتىپ كەتتى. ءبىر پالەگە ۇشىراتار دەپ قورىقتى...
***
نارسە-قاراسىن الىپ، جۇرەيىن دەپ جاتقاندا ءۇي جانىندا تۇرعان كۇلاشقا قۇرىمباي كەزدەسىپ قالدى. كۇلاش جىميىپ كۇلدى. تۇندە اشۋلانسا دا، نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەي كۇلدى.
قۇرىمباي دا كۇلدى.
- تۇندەگىگە اشۋلاندىڭىز بىلەم.
- جوق، اشۋلانعان جوقپىن.
- اشۋلانباساڭىز ايىپ الۋىڭىزدىڭ ءجونى قالاي؟
- قايداعى ايىپ؟
- ايىپ ەمەي نە، بايلاردىڭ جۇزدەگەن قويىن كورمەي، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ەكى قويىن جازىپ كەتىپ وتىرسىزدار، تورەلىگىڭدى بىلاي قويالىق، مۇنىڭ ءتىپتى جىگىتشىلىگىڭە لايىق ەمەس قوي.
قۇرىمباي ساپالاقتاپ قالدى. ىستەگەن ىستەرىنىڭ بۇرىستىعىن جاڭا سەزگەندەي بولدى. ۇيالىپ بەتىنەن وتى شىقتى...
ارباعا ءمىنىپ، اۋىلدان شىعا بەرگەندە قۇرىمباي ارتىنا قارادى. ەكى شەلەگىن يىعىنا سالىپ كۇلاش سۋعا كەتىپ بارا جاتىر ەدى.
- نو، مالادەس قىز ەكەن، اتتەڭ وقىماي قور بولعان ەكەن!.. -دەدى.
* * *
اۋىلعا سالىق قاعازى كەلگەندە، كىم جازعانى بەلگىسىز، ءداۋىتتىڭ ون بەس قويىنا سالىق سالىنىپ كەلدى. مۇنى ەستىگەندەنۇرجان ميىعىنان كۇلىپ:
- وقاسى جوق، كوپپەن بىرگە تارتتىڭ عوي، - دەپ كەنەلىپ قالدى.
شاي قۇيىپ وتىرعان كۇلاشتىڭ ەسىنە قۇرىمباي ءتۇستى.قۇرىمبايدىڭ كەتەردە ۇيالعانى، قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ، قايىرىپ جاۋاپ بەرە الماعانى كوز الدىنا كەلدى، ءوز-وزىنەن جىميىپ:
- قالاي دا جىگىت ەكەن، جارادى! - دەپ ريزا بولدى.
1925 جىل.
