بەلگىلى عالىم ءرابيعا سىزدىق 96 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى
بۇل تۋرالى ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنان مالىمدەدى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات.
«بۇگىن تۇندە قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ابىز اناسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ءرابيعا ءساتىعالي قىزى سىزدىق دۇنيەدەن ءوتتى. ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ءرابيعا ءساتىعالي قىزى وتباسىنىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ كوڭىل ايتادى»، - دەپ حابارلادى ينستيتۋت Facebook جەلىسىندە.
ءرابيعا ءساتىعالي قىزى سىزدىق - فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، تۇرىك ءتىل قوعامىنىڭ كوررەسپوندەنت- مۇشەسى، قازاق س س ر- ءنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى، ق ر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، ق ر عا- نىڭ شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىعىنىڭ، 1- دارەجەلى «بارىس» وردەنىنىڭ يەگەرى. ول 1924 -جىلى 17 - تامىزدا اقتوبە وبلىسى، ويىل قالاشىعىندا تۋعان. ءرابيعا سىزدىق 1938-1940 -جىلدارى تەمىر قالاسىنداعى پەدۋچيليشەدە ءبىلىم الىپ، 1940-1945 -جىلدارى - العا پوسەلكەسى مەن تەمىر قالاسىندا مەكتەپ مۇعالىمى، پەدۋچيليشە وقىتۋشىسى بولىپ قىزمەت ەتكەن. 1945-1947 -جىلدارى - اباي اتىنداعى الماتى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا، 1947-1951 - جىلدارى - وسى ينستيتۋتتىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىعان.
1951-1957 -جىلدارى - قازاق مەملەكەتتىك وقۋ- پەداگوگيكا باسپاسىندا (قازىرگى «راۋان») رەداكتور، كەيىن رەداكسيا مەڭگەرۋشىسى، 1957 -جىلدان باستاپ - قازاق س س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا (قازىرگى احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى) عىلىمي قىزمەتكەر، ءتىل تاريحى جانە ديالەكتولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1980-1994 -جىلدارى - ءتىل مادەنيەتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1994 -جىلدان - باس عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس ىستەدى.
«اباي قارا سوزدەرىنىڭ مورفولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى» تاقىرىبىندا كانديداتتىق (1959 ج.)، «اباي شىعارمالارىنىڭ ءتىلى» تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا (1971 ج.) قورعادى. وسى سالادا ءۇش مونوگرافيا جاريالادى:
«اباي شىعارمالارىنىڭ ءتىلى» (1968)، «اباي ولەڭدەرىنىڭ سينتاكسيستىك قۇرىلىسى» (1971)، «ابايدىڭ ءسوز ورنەگى» (1994). ديسسەرتاتسيالىق زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنەن بولەك، ر. سىزدىق قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ بەس عاسىرلىق (15-19) دامۋ تاريحى، قازاق تىلىنە قاتىسى بار ورتاعاسىرلىق جازبا ەسكەرتكىشتەر ءتىلى، تاريحي لەكسيكولوگيا، لينگۆيستيكالىق ستيليستيكا، ءتىل مادەنيەتى جانە ورفوگرافيا، ورفوەپيا باعىتتارىمەن اينالىسقان. سونىمەن بىرگە، ادەبي ءتىل تاريحىن، ورتاعاسىرلىق جازبا ەسكەرتكىشتەر ءتىلىن زەرتتەۋمەن قاتار، تاريحي لەكسيكا ماسەلەلەرىن دە ارنايى قاراستىرعان. عالىمنىڭ «سوزدەر سويلەيدى» (1980, 1994) دەگەن ەڭبەگى - وسى سالاداعى ىزدەنىستىڭ ناتيجەسى.
تاريحي لەكسيكولوگيا بويىنشا بىردەن- ءبىر وقۋ قۇرالى بولعان بۇل ەڭبەك 1994 -جىلى تولىقتىرىلىپ، وڭدەلىپ، ەكىنشى رەت جارىق كوردى. كىتاپتا تاريحي، ليرو- ەپوستىق جىرلاردا، اقىن- جىراۋلار تىلىندە، تۇراقتى تىركەستەر قۇرامىندا، ماقال- ماتەلدەردە كەزدەسەتىن كونە سوزدەردىڭ بايىرعى ماعىنالارى، ءتۇپ- توركىنى اشىلىپ، سەمانتيكالىق وزگەرىستەرىنە تالداۋ جاسالادى. سوندىقتان اتالمىش ەڭبەك تەك ءتىل ماماندارى عانا ەمەس، بايىرعى كوركەم مۇرالاردى سۇيسىنە وقيتىن بىلايعى جۇرتشىلىق ءۇشىن دە باعالى زەرتتەۋدىڭ ءبىرى بولدى.
ءرابيعا سىزدىق قازاق ءتىل ءبىلىمى ءۇشىن «لينگۆيستيكالىق ستيليستيكا» دەپ اتالاتىن جاڭا سالانىڭ نەگىزىن سالۋشى دەپ ەسەپتەلەدى. مۇنى عالىمنىڭ «ابايدىڭ ءسوز ورنەگى»، «ءسوز قۇدىرەتى» اتتى مونوگرافيالارى مەن شاكىرتتەرى قورعاعان ديسسەرتاتسيالىق جۇمىستارى دالەلدەيدى.
ر . سىزدىقوۆا لينگۆوديداكتيكا سالاسىنداعى جۇمىستارعا ەرتە كەزدەن ارالاسىپ، وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن جازىپ، باعدارلامالار ءتۇزدى. اتاپ ايتقاندا، ول ورىس مەكتەپتەرىنىڭ جوعارى كلاستارى ءۇشىن «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىن (1952-1953)، «ۇلكەندەرگە ارنالعان الىپپەنى» (1958، 1963)، «ەرەسەكتەردى وقىتۋدىڭ پروگرامماسىن» (1958)، ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن ينستيتۋتتاردا «قازاق ادەبي ءتىلى تاريحىن وقىتۋدىڭ پروگرامماسىن» (1965، 1969، 1975) جازىسۋعا ات سالىستى.
رەپرەسسياعا ۇشىراعان اسا كورنەكتى عىلىم مەن قوعام قايراتكەرلەرى، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار ا. بايتۇرسىنوۆ، ق. جۇبانوۆ سىندى عالىمداردىڭ ءومىرى مەن عىلىمي ەڭبەكتەرى تۋرالى ر. سىزدىقوۆا العاشقى بولىپ، عىلىمي وچەرك جازىپ، كىتاپشالار شىعاردى. ونىڭ ق. جۇبانوۆ تۋرالى «عالىم- ازامات» (1966، 2004)، ا. بايتۇرسىنوۆ تۋرالى «احمەت بايتۇرسىنوۆ» (1990) دەگەن كىتاپشالارى جۇرتشىلىققا كەڭىنەن ءمالىم. كورنەكتى عالىم 1971 -جىلى «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىنىڭ يەگەرى اتاندى.
1984 -جىلى قازاق س س ر- ءىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى قۇرمەتتى اتاعى بەرىلدى، ونىڭ ەسىمى قازاق س س ر- ءىنىڭ «قۇرمەتتى التىن كىتابىنا» جازىلدى (1981)، شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ (1995)، ق ر مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ (1996) لاۋرەاتى اتاندى. 1945 -جىلى «1941-1945 -جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ناگرادتالدى. 2004 -جىلى «پاراسات» وردەنىمەن ماراپاتتالدى. ال 2019 -جىلدىڭ 29 - تامىزىندا ر. سىزدىق ق ر پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ جارلىعىمەن 1 - دارەجەلى «بارىس» وردەنىمەن ماراپاتتالعان ەدى.