بۇگىن ءشامشى قالداياقوۆتىڭ تۋعانىنا - 90 جىل: كومپوزيتور تۋرالى ۇلى سىر شەرتتى
ونىڭ ۇلى مۇحتار قالداياقوۆ «قازاقپارات» ح ا ا تىلشىسىنە حالىق ءارتىسىنىڭ ءومىرى مەن وتباسىلىق قۇندىلىقتارى تۋرالى ايتىپ بەردى.
بولاشاق حالىق كومپوزيتورى 1930-جىلى 15- تامىزدا ەلدىڭ وڭتۇستىگىندەگى شاعىن اۋىلدا دۇنيەگە كەلدى. ونىڭ اكەسى زەرگەر، تەمىر ۇستاسى بولعان. دەسەك تە، ونەردەن دە قۇرى قول ەمەس ەدى. قازاقتىڭ قوبىزى مەن دومبىراسىن قۇيقىلجىتا تارتاتىن سەرى ادام. اناسى دا ءان سالاتىن. ءشامشى بالا كەزىنەن ونەرگە بەيىم بولدى. كىشكەنتايىنان ماندولينادا ويناپ، العاشقى اندەرىن جازا باستادى.
«اكەم تيمۋر سوۆحوزىندا، قازىرگى تۇركىستان وبلىسىنىڭ ءشامشى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدى. ول ءاردايىم: «مەن اتاقتى قولباسشى، باتىر اقساق تەمىر قايتىس بولعان جەردە تۋدىم»، - دەپ ايتىپ وتىراتىن.
ول دۇنيەگە كەلگەندە اتىن ءجامشيد دەپ قويعان. كەيىن ءشامشى بولىپ كەتتى. اتامنىڭ شىن ەسىمى ءاناپيا. اياعىندا تۋا بىتكەن ۇلكەن قال بولعان. سوندىقتان قالدىاياق بولىپ كەتتى. بۇگىندە ونىڭ لاقاپ اتى اڭىزعا اينالدى عوي»، - دەيدى مۇحتار قالداياقوۆ.
ءشامشى قالداياقوۆتىڭ بالعىن بالالىق شاعى قيىن-قىستاۋ كەزەڭگە تۇسپا-تۇس كەلدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا 15 جاستاعى بوزبالا تراكتورشى بولىپ جۇمىس ىستەدى. كەيىن تەحنيكالىق ۋچيليشەدە ۆەتەرينار ماماندىعى بويىنشا وقىدى. سودان كەيىن اقتوبە وبلىسىنا قاراستى ءبىر اۋىلدا ەڭبەك ەتتى.
«اكەم اقتوبە وبلىسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە حالىقتىڭ جاعدايى وتە ناشار بولعان. سوعىستان كەيىنگى جىلدار، جەيتىن تاماق جوق. بۇعان بەيجاي قاراي الماعان اكەم ۇكىمەتتىڭ ءبىر وتار قويىنىڭ جارتىسىن حالىققا تاراتىپ بەردى. ارينە، ءبىر شارتپەن. قوي تولدەگەندە قايتىپ ورنىنا قويۋ كەرەك. ءسويتىپ، اۋىلداعى كوپتەگەن ادامدى اشتىقتان قۇتقارىپ قالدى. وسى ءىسى ءۇشىن ول تۇرمەگە قامالا جازدادى. ءبىراق اۋىل تۇرعىندارى وعان جول بەرمەي، اسكەرگە كەتۋگە كەڭەس بەرەدى»، - دەيدى كومپوزيتوردىڭ ۇلى.
ءشامشى قالداياقوۆ رەسەيدە شامامەن 7 جىل قىزمەت ەتىپ، كىشى لەيتەنانت اتاعىن الادى. 1955 -جىلى تاشكەنت قالاسىنداعى حامزا نيازي اتىنداعى مۋزىكا ۋچيليشەسىنە تۇسەدى. ءبىراق ونى بىتىرمەي، الماتىعا كوشىپ كەلەدى. سودان سوڭ قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتورياعا وقۋعا تۇسەدى. مۇحتار قالداياقوۆتىڭ ايتۋىنشا، اكەسى رەسەيدە ءومىر سۇرگەن جىلدارى ورىس مۋزىكاسىن بويىنا سىڭىرگەن. سوندىقتان ونىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىندا قازاق جانە ورىس مۋزىكاسىنىڭ وزىندىك سينتەزى بار.
«اكەم تاشكەنتتەگى مۋزىكالىق ۋچيليشەدە وقىپ جۇرگەندە، ءبىر سوقىر مۋزىكانتپەن تانىسىپتى. ءدال سول كىسىنىڭ قولداۋىمەن ونىڭ مۋزىكاعا دەگەن قۇشتارلىعى ارتىپ، ءان الەمىنە ەنگەن»، - دەيدى مۇحتار.
ءشامشى قالداياقوۆ - قايتالانباس مۋزىكاسىمەن، قاراپايىمدىلىعىمەن، ادامي قاسيەتتەرىمەن حالىقىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ، جۇرەكتەرىنىڭ تورىنەن ورىن العان جان.
«اكەم قازاقتىڭ تابيعاتىنا جاقىن اندەردى جازعاندىقتان حالىق جۇرەگىنەن ورىن الدى. ول - وتە مەيىرىمدى، اقكوڭىل بولاتىن. اينالاسىنداعى ادامدارعا ۇنەمى قول ۇشىن بەرۋگە اسىقتى. ۇيگە قوناق شاقىرعاندى جاقسى كورەتىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كەڭپەيىل جان ەدى. قىستا ەشقايدا شىقپايتىن، ۇيدە وتىراتىن. ال كوكتەم شىعا سالىسىمەن، تۋعان-تۋىس، دوستارىن ارالاپ كەتەتىن»، - دەپ ەسكە الادى ۇلى.
سۇحبات بارىسىندا مۇحتار قالداياقوۆ اكەسى ءبىر كەزدەرى سىعاندار توبىنا ەرىپ، يزولداعا ولەردەي عاشىق بولعان دەگەن الىپ- قاشپا اڭگىمەگە توقتالدى.
«بۇل - تەاتردا ساحنالانعان «سىعان سەرەناداسى» درامالىق شىعارماسىنىڭ سيۋجەتى. ونداعى باستى كەيىپكەردىڭ اتى - ءشامشى. الايدا، شىنايى ومىردە ولاي بولعان جوق» ، - دەپ سەندىردى كومپوزيتوردىڭ ۇلى.
«انامنىڭ ايتۋىنشا، اكەم ەكەۋى ساياباقتا سەرۋەندەپ جۇرگەن. ءبىر كەزدە اكەم ءبىر سىعاندى كورىپ قالىپ سوعان بال اشتىرۋعا بەل بۋعان. سوڭىندا اكەمنىڭ بولاشاعىن بولجاعان سىعانداردىڭ كورسەتكەن قىزمەتى ءۇشىن اقشانى انام تولەگەن ەكەن. سودان كەيىن، ءبارى ءوز جولىمەن كەتكەن كورىنەدى. اكەم سىعاندار توبىنا ەرمەگەن، ەشقانداي سىعان قىزىنا عاشىق بولعان جوق. بۇل، ويدان قۇراستىرىلعان اڭگىمە»، - دەيدى مۇحتار قالداياقوۆ.
ونىڭ سوزىنشە، ش. قالداياقوۆ وتباسىنىڭ شىرقىن بۇزعان ادام ەمەس. وتباسىلىق ءومىرى جاقسى بولعان. جۇبايىمەن الماتىدا ورتاق تانىستارىنىڭ تۋعان كۇن كەشىندە تانىسقان. «انام ول كەزدە 24 جاستا بولاتىن. ول تىگىن اتەلەسىندە جۇمىس ىستەدى. ال اكەم كونسەرۆاتوريادا وقىپ جۇرگەن. انام وتباسىنىڭ باقىتىن، تىنىشتىعىن ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن جان. ول اكەمنىڭ شىعارماشىلىعىنا قۇرمەتپەن قارادى. سوندىقتان ءاردايىم وتباسىنداعى مۋزىكا مادەنيەتىن قولدادى. ەكى ۇلى مەن نەمەرەسى اكە جولىن تاڭدادى. مەنىڭ اعام - ءابىلقاسىم پيانيست، مەن سكريپكاشى بولدىم. ءابىلقاسىمنىڭ جارى مەن قىزى دا پيانينودا وينايدى. جيەنىم ەكى حالىقارالىق بايقاۋدىڭ جۇلدەگەرى اتاندى. بۇگىندە مەن اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ديريجەرىمىن.
ايەلىم بيزنەسپەن اينالىسادى. ءۇش بالامنىڭ ەكەۋى مۋزىكا مەكتەبىندە وقيدى»، - دەدى ول.
بۇگىندە ءشامشىنى دە، ونىڭ اندەرىن دە ەلەۋسىز قالدىرعان ەشكىم جوق. ول حالقىنىڭ جۇرەگىندە ماڭگى ءتىرى. سونىڭ قۇرمەتىنە 1992-جىلدان باستاپ سازگەرلەر مەن انشىلەر ءۇشىن قالداياقوۆ اتىنداعى حالىقارالىق فەستيۆال ءداستۇرلى تۇردە وتكىزىلىپ تۇرادى.
«2010-جىلى ءان جيناعىن شىعاردىق. وعان 55 ءان ەنگىزىلدى. كوزى تىرىسىندە اكەم «جاقسى كومپوزيتور بولۋ ءۇشىن كوپ ءان ءبىلۋ كەرەك» دەپ ايتىپ وتىراتىن. ءبىراق، ەشقاشان جوعارى اتاق پەن ماراپاتقا ۇمتىلعان ەمەس. كومپوزيتورلار وداعىنا مۇشە بولا المادى. سەبەبى، قولىندا كونسەرۆاتوريانىڭ ديپلومى جوق ەدى. قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى اتاعىن قايتىس بولارىنىڭ الدىندا، ەكى اي بۇرىن الدى»، - دەيدى مۇحتار قالداياقوۆ.
حالىق سازگەر اندەرىنىڭ بارلىعىن دا سۇيسىنە تىڭدايدى. ءشامشى اعا، انادان باستاپ، وتان، تابيعاتقا دەيىن ءان ارناپ، قازاق مۋزىكا ونەرىنىڭ مۇراعاتىن بايىتتى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، كومپوزيتوردىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي نۇر-سۇلتان جانە الماتى قالالارىندا «ءشامشى الەمى» اتتى ۇلكەن كونسەرت وتكىزۋ جوسپارلانعان بولاتىن. كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنا بايلانىستى مادەني ءىس-شارا كەيىنگە شەگەرىلدى.