دەنساۋلىعىن كۇتكىسى كەلەتىندەرگە ەتنوگراف عالىم جاعدا بابالىق ۇلىنىڭ 8 كەڭەسى
93 جاسقا كەلىپ، ومىردەن 2010 -جىلى وتكەن قاريا عۇمىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا دا تىڭ قالپىنان اينىعان جوق.
جاعدا بابالىق ۇلى جاس كەزىنەن ايداۋ كورىپ، تۇرمەگە ءتۇسىپ، نەبىر قۋعىن- سۇرگىندى باستان كەشىرسە دە قارتايعان شاعىندا دەنساۋلىعى مىقتى، سەرگەك قالپىندا دۇنيەدەن كوشتى. جانە ول ءوزىنىڭ ۇزاق جاساۋىن الدىمەن اللانىڭ پەشەنەسىنە جازعان تاعدىرى ەكەنىن، سودان كەيىن بارىپ دۇرىس تاماقتانۋمەن بايلانىستىرىپ، سۇراعاندارعا تاماقتانۋعا قاتىستى كەڭەستەرىن ايتىپ وتىرعان ەكەن. قاسىمحان بەگمانوۆتىڭ «ەتنوگرافپەن اڭگىمە» اتتى كىتابىندا بەرىلگەن وسى كەڭەستەردى وزدەرىڭىزگە ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
شامادان تىس ءاربىر كەلى ادامعا ۇلكەن سىرقات اكەلەتىنىن بۇل كۇندە ەلدىڭ ءبارى جاقسى تۇسىنگەن بولار. مەن ءوزىم جازىپ جۇرگەن تاماقتانۋدىڭ مولشەرى جايىندا ايتىپ بەرەيىن. نەگىزىنەن، مەنىڭ كەڭەسىم سەگىز بولىككە بولىنەدى.
ءبىرىنشى كەڭەس
تاماقتى ازداپ، ءبىراق ءجيى- ءجيى ءىشۋ كەرەك. جاتاردا تويىپ تاماقتانۋعا بولمايدى. تاماق تانۋ ءتارتىبىن بىلايشا رەتتەدىم: تاڭەرتەڭگىلىك ساعات 7-8-دە، سوسىن 11-12-دە ەكىنشى تاڭعى اس. ەكىنشىسىندە الما، كىشكەنتاي پىسكەن ەت، كوكونىس جەگەن دۇرىس. ساعات 13-14-تە جاقسىلاپ تۇسكى اس ءىشۋ كەرەك. سوسىن 16-17-دەگى تۇستىككە ءبىر كەسە شىرىن، بولسا يتمۇرىن تۇنباسى، بولماسا ايران ىشكەن دۇرىس. ايران تابىلادى عوي وسى كۇندە. كەشكى استى 19-دا ءىشۋ كەرەك. جاتار الدىندا الما، ءسابىز، اپەلسين، ءبىر كەسە اسا ءتاتتى ەمەس شىرىن ءىشۋ كەرەك. وسى ايتقانداردى كۇنى بويى بۇلجىتپاي ورىنداعان ادام ەش قارىن اشقانىن سەزبەيدى. داستارحان باسىنا وتىرعاندا دا از تاماققا قاناعاتتاناتىن بولاسىز. بۇل ءبىرىنشى كەڭەستە ورىندالۋعا ءتيىستىسى جاتار الدىندا تاماقتانباۋ. تۇنگى مەزگىلدە زات الماسۋ، اسىرەسە ماي الماسۋ وتە باياۋ، از بولادى، ماي از قىشقىلدانىپ، ونىڭ كوپ بولىگى تەرى استىنا جينالادى. وسىدان ساقتانۋىمىز كەرەك.
ەكىنشى كەڭەس
قۇنارلىلىعى جوعارى مايلى تاماقتاردى مۇلدە ازايتۋ كەرەك. تاماقپەن بىرگە ادام بويىنا سىڭەتىن ەنەرگيا مولشەرى، قايتا جۇمسالاتىن ەنەرگيا مولشەرىنەن اسپاۋى كەرەك. سوندىقتان ءتاتتى تاعامداردى، توقاشتاردى، نان ونىمدەرىن، بالمۇزداقتى از جەۋ كەرەك. سونىمەن قاتار ءتاتتى شىرىن سۋلارىن ىشە بەرۋگە بولمايدى. ەسىڭىزدە بولسىن، مىناۋ قازىرگى «فانتا»، «پەپسي»، «كولا» سياقتى سۋسىنداردىڭ قۇرامىندا 40 گرامم قانت بولادى ەكەن. سونىمەن قاتار، كارتوپتى، كۇرىش ونىمدەرىن از قولدانىڭىز. ءتاتتى توقاشتارعا جولاماعان دۇرىس.
ءۇشىنشى كەڭەس
تاماققا تۇزدى كوپ قولدانباۋدى ۇيرەنۋ كەرەك. دەنى ساۋ جاس ادامعا دايىن تاعامدارداعى تۇزدى قوسىپ ەسەپتەگەندە تاۋلىگىنە 12-15 گرام پايدالانۋىنا بولادى. ال ارىقتاعىسى كەلەتىندەر وسى مولشەردى ءۇش ەسە تومەندەتۋلەرى كەرەك. شامامەن ءبىر تاۋلىكتە قولداناتىن تۇزدىڭ مولشەرى 1 شاي قاسىقتىڭ جارتىسىنان اسپاۋى كەرەك. ەگەر تۇزدى تاعامدى جەسەڭىز، ادام دەنەسى سۋدى دا كوپ مولشەردە تالاپ ەتەدى. تۇز قۇرامىنداعى ناتري ءسىزدىڭ ىشكەن سۋىڭىزدى شىعارماي، دەنەگە ءسىڭىرىپ جىبەرەدى. سونىڭ سالدارىنان ادام ىسىنەدى.
ءتورتىنشى كەڭەس
ىشىمدىكتەن مۇلدە باس تارتىڭىز. 50 گرام اراق مولشەرى ءسىزدىڭ جەگەن ديەتالىق تاعامىڭىزدىڭ كالوريالىلىعىن 120 كالعا كوتەرەتىندىگىن ۇمىتپاعان ءجون. ونىڭ ورنىنا تابيعي قارا سۋ ىشكەن دۇرىس.
بەسىنشى كەڭەس
ءسىزدىڭ كۇندەلىكتى قابىلدايتىن استارىڭىزدىڭ ىشىندە مىندەتتى تۇردە بالىق، ەت، سۇزبە، ءسۇت، جۇمىرتقا بولۋى كەرەك. ەت پەن بالىقتى تەك قايناتىپ جەۋگە بولادى. ويتكەنى بۇل تاعامداردا تولىق ادامدارعا اسەر ەتەتىن قاتتى زاتتار كوپ. ولاردى پىسىرگەندە قاتتى زاتتاردىڭ 60 پايىزى سورپاعا شىعىپ كەتەدى. سوندىقتان ولار ەت پەن بالىقتىڭ سورپاسىن ىشپەگەنى دۇرىس. كۇنىنە مىندەتتى تۇردە، 100-150 گرام سۇزبە جەگەن دۇرىس. سۇزبەدە (اق ىرىمشىك) ەشتەڭەمەن اۋىستىرۋعا بولمايتىن زاتتار بار. ولار دەنەدەگى ماي الماسۋدى رەتكە كەلتىرەدى.
التىنشى كەڭەس
كۇنىنە جارتى كەلىدەن استام كوكونىس ونىمدەرىن پايدالانۋ كەرەك جانە ونىڭ جارتىسى قىرىققابات بولعانى ءتيىمدى. كوكونىستەر ۆيتاميندەرگە باي ءارى ىشەك- قارىننىڭ اتقاراتىن جۇمىسىن رەتتەيدى. بۇل دا ارتىق سالماق تاستاۋدىڭ ءبىر ۇلگىسى.
جەتىنشى كەڭەس
كۇندەلىكتى اسقا وسىمدىك مايىن پايدالانىپ وتىرعان جاقسى. وسىمدىك مايى دا ماي الماسۋدى رەتتەپ وتىرادى. سونىمەن قاتار، قان قۇرامىنداعى حولەستەريندى ازايتادى.
سەگىزىنشى كەڭەس
تاماقتانعاننان كەيىن جاتتىعۋ ەرەجەلەرىن جاساۋ كەرەك. ول ءۇشىن كوبىرەك جاياۋ جۇرۋگە تىرىسقان ءجون.