م.ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر. 8- تاراۋ. تاقاۋ كورشىلەر: قىتاي

قىتاي شىڭعىس حان تۋ كوتەرگەن كەزدە قىتاي بيلىگىندەگى ءهام قىتاي ءناسىلدى جانە ەجەلگى قىتايدىڭ جالعاس مۇراگەرى سانالاتىن مەملەكەت - ءنان سۇڭ يمپەرياسى بولاتىن.

ۇلى دالامەن تىكەلەي شەكتەسپەيدى. ەكى ارالىق - تۇستىك-شىعىستا شۇرجەن، تۇستىك-باتىستا تاڭعۇت. الايدا، بۇكىل ورتالىق-شىعىس ازياداعى تاريحي احۋال، ەلەۋلى وقيعالاردىڭ ءبىر ۇشتىعى وسى الىپ ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنا بايلانىستى ءوربىپ، شەشىلىپ جاتاتىن.

ەجەلگى قىتاي جەرىن تۇگەل قامتىعان جانە كورشىلەر ەسەبىنەن شەكاراسىن كەڭەيتكەن، اسكەري قۋاتىمەن قوسا، ۇتىمدى، ەپتى ساياساتىمەن جارىم دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان قۇدىرەتتى تاڭ يمپەرياسى (618-907) سىرتقى شاپقىننان السىرەپ، ىشكى قايشىلىقتار ناتيجەسىندە ءبىرجولا قۇلاعاننان سوڭ، اسپانحاق تاريحىندا «بەس اۋلەت، ون پاتشالىق ءداۋىرى» (ۋ-ءداي) اتانعان بەي-بەرەكەت زامان ورنايدى (907-960). بۇل بەس اۋلەتتىڭ ۇشەۋىن تاڭ زامانىندا شارۋالار كوتەرىلىسى مەن بۇلعاققا قارسى كومەككە شاقىرىلعان شاتو تۇرىكتىڭ اسكەرباسى بەكتەرى نەگىزدەگەن ەكەن. سولتۇستىك قىتايدىڭ بيلىگىن جيىنى وتىز جىلداي عانا ۇستاپتى. باسقا اۋلەتتەر مەن پاتشالىقتار دا ون-ون بەس جىلدان ارتىق تۇرا المايدى. اقىرى، وسى قاتارداعى سوڭعى ءبىر اۋلەت داعدارىسقا تۇسكەن كەزدە اسكەر قوسىندارى وزدەرىنىڭ باس قولباسشىسىن، قارسىلىق بىلدىرگەنىنە قاراماستان، يمپەراتور دەپ جاريالايدى. تاي-سزۋ دەگەن مارتەبەمەن تاققا مىنگەن بايىرعى اسكەري چجاو كۋان-ين ەل بيلەۋشى رەتىندە دە ەرەكشە قابىلەت تانىتىپتى. العاشقى قادامىنان باستاپ-اق ءوز وكىمىن كۇشەيتىپ، بۇلاعاي زامانداعى قۋعىن-سۇرگىن، ورىنسىز قاتال جازاعا توقتاۋ سالادى، جۇرتىن تىنىشتاندىرادى. سودان سوڭ تۇستىكتەگى «ون پاتشالىقتى» جويىپ، بۇكىل قىتاي جۇرتىن قايتادان ۇيىستىرۋ تارابىندا باتىل قادام جاساپتى.

اقىرى، ءبىر پاتشالىق شەگىندەگى ءبىرتۇتاس قىتاي مەملەكەتى قايتادان قالىپتاسادى. ال تاي-سزۋ قىتاي تاريحىنداعى جاڭا اۋلەت - سۇڭ يمپەرياسىن (960-1279) نەگىزدەۋشى بولىپ شىعادى.

سۇڭ پاتشالىعى تاڭ زامانىنداعى قىتاي قونىسىن تۇگەلدەي يەلەنە المادى. بەي-بەرەكەت كەزەڭدە تەرىستىك اتىراپتاعى ون التى ۋالايات قيدان وكىمىنە بەرىلگەن ەدى. قايتىپ الۋ تۇگىلى، قولداعى شەكارانى ۇستاپ تۇرۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. جاڭا قىتاي يمپەرياسى تاڭ داۋىرىندەگى قۋاتىنا جەتە الماعان. دەسە دە، ۇزاق عۇمىرى ءۇش ءجۇز ون توعىز جىلعا سوزىلعان سۇڭ ۇلىسى اسپانحاق تاريحىنداعى ەڭ اتاقتى اۋلەتتەردىڭ قاتارىندا سانالادى. ەجەلگى قىتايدىڭ تىكەلەي جالعاسى عانا ەمەس، ۇلتتى ۇيىستىرۋشى، بايىرعى ءداستۇر-سالتتى ساقتاپ، ەلدىڭ الىمىن ارتتىرىپ، ءورىسىن كەڭەيتۋشى.

سۇڭ پاتشالىعىنىڭ تەرىستىگىندە جاۋىنگەر قيدان، باتىسىندا ۇجىمى بەرىك تاڭعۇت. كۇشتەرى تەپە-تەڭگە جۋىق ءۇش تاعان اراسىندا كەيدە ۇرىس، كەيدە كەلىس جاعدايدا ءجۇز الپىس بەس جىل ءوتسىن. تەرىستىك تۇكپىردەن قاتەرلى جاڭا جاۋ شىعادى. شۇرجەن. اۋەلدە ءىستىڭ ءساتى تۋىپ، زامان ءبىرجولا وڭالا باستاعانداي كورىنگەن. بۇرنادا سۇڭ وكىمەتى تەك اسكەر كۇشىمەن عانا ەمەس، وزدەرى ميپازداپ، «سياپات، تابارىك» اتاعان، سوم كۇمىس، بۋما جىبەك تۇرىندەگى مىندەتتى البان تولەپ تۇرعان قيدان ۇلىسى ەندى وسى ءشۇرشىت سوققىسىنا ۇشىرايدى. ءبىراق سۇڭ جۇرتىنا جەڭىلدىك كەلمەپتى. كوپ ۇزاماي لاۋو يمپەرياسىن العان شۇرجەن ىزىنشە، 1125- جىلى سۇڭ پاتشالىعىنا قارسى تىكەلەي سوعىس اشادى. ناتيجەسىندە سۇڭ قيراي جەڭىلىپ، استانا قالاسى كايفىڭ عانا ەمەس، بۇكىل حۋاڭحى القابى، ودان دا ىلگەرى، يانسزىمەن ارالىق، حۋايشۋي وزەنىنە دەيىنگى ەڭ قۇنارلى، ەڭ باي ولكە - جارىم جەرىنەن ايرىلىپ شىعا بەرەدى. تاقتاعى يمپەراتور، مۇراگەر ۇلىمەن قوسا تۇتقىنعا ءتۇسىپتى. بۇرىنعى-سوڭعى قىتاي تاريحىندا بولماعان اپات. ايتسە دە، جارىم جۇرت ورنىندا. ەندى بەيباق يمپەراتوردىڭ قاتەردەن امان قۇتىلعان تۋعان ءىنىسى چجاو گوۋ ءوزىن گاو-سزۋن ەسىمىمەن حۋاندي دەپ جاريالايدى. ەلدىڭ جاڭا استاناسى بولىپ يانسزى دارياسىنىڭ ارعى بەتى، قاتەرسىز ۇيىقتاعى ساۋلەتتى حاڭجوۋ قالاسى بەلگىلەنەدى.

قىتاي بۇرىنعى، ءوزىن جەر-الەمنىڭ ورتالىعى، اسپانحاق يمپەرياسى دەپ بىلگەن جانە توڭىرەگىنە دە سولاي تانىلعان سالقار زامان تۇسكە اينالىپتى. شىن مانىسىندە تاۋەلسىزدىگىن ساقتاعانىمەن، ۇستەم ۇلىس - سزين يمپەرياسىنىڭ اعالىعىن رەسمي تۇردە مويىندايدى، جانە بۇرىنعى قيدان ەنشىسىنەن ەكى-ءۇش ەسە ارتىق البان تولەپ تۇرۋعا مىندەتتەنەدى. تەرىستىك اتىراپ، جارىم جەرىنەن ءبىرجولا ايرىلعان بايىرعى سۇڭ ەندى ءنان سۇڭ - تۇستىك سۇڭ اتانادى، سوعان وراي، يمپەريانىڭ اۋەلگى كەزەڭى كەيىنگى تاريحتا تەرىستىك سۇڭ - بەي سۇڭ (960-1126) دەپ تانىلادى.

وتكەنمەن سالىستىرعاندا قاۋسىرالا كەمىدى دەگەنمەن، تۇستىك سۇڭ يمپەرياسىنىڭ (1127-1279) جەرى كەڭ، حالقى مول ەدى. قازىرگى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇكىل وڭتۇستىك-شىعىس اتىرابى: تەرىستىكتە حۋايشۋي وزەنىنەن باستاپ، قيىر تۇستىكتە سيسزياڭ وزەنىنىڭ اڭعارى، ۆەتنام شەكاراسىنا دەيىنگى نەشە مىڭ شاقىرىم جەر - ۇلى ءداريا يانسزىنىڭ جازىققا جايىلعان ۇزىنا بويى، بۇكىل شىعىس پەن تۇستىك-شىعىسىن تىنىق مۇحيت كومكەرگەن، باتىستا تيبەت-تۋفان، تۇستىك-باتىستا سين-تيبەت تەكتى ءنان-چجاو ەلدەرىمەن شەكتەسەتىن ۇلان-بايتاق قونىس. حالقىنىڭ سانى دا سول زامان ەسەبىندە قيساپسىز: سزين پاتشالىعىمەن بولىستەن سوڭعىسىنىڭ ءوزى 50 ميلليون ەكەن، البەتتە، تۇگەل قىتاي. ارادا ءجۇز جىل وتكەندە، 1223 جىلعى ساناق بويىنشا، 12 ميلليون 671 مىڭ شاڭىراققا جەتىپتى - الدە 65 ميلليون، الدە 70-75 ميلليون كىسى، سونشاما كوپ جۇرت. جەرى - كەڭدىگىنە ساي قۇنارلى، قازىنالى، حالقى - كوپتىگىنە قوسا ونەرلى، ەڭبەكشىل. مەملەكەتتىك قۇرىلىم - مىڭ جىلدىق قالىپتى ءداستۇر اياسىندا. تىنىسى تارىلىپ، ءورىسى كەمىدى دەگەنمەن، جاڭا پاتشالىق ايرىقشا داعدارىس، توتەنشە قيىندىققا ۇرىنباي، ەجەلگى تىرشىلىك، ۇيرەنشىكتى ءداستۇرىن ودان ءارمەن جالعاستىرادى. ونىڭ ۇستىنە، زامانا ۇردىسىندەگى كوپتەگەن سونى، جاڭالىقتى وزگەرىستەر تاعى بولىپتى.

تۇستىك پاتشالىق العاش قۇرىلعاننان باستاپ-اق مەملەكەتتى ورتالىقتاندىرۋ ماقساتى ءبىرىنشى ورىنعا قويىلادى. اسكەر كۇشىنە سۇيەنىپ، ءار تاراپتا جەكە امىرگە ۇمتىلاتىن، بالكىم، ورتالىق وكىمەتتى باسىپ الۋعا نيەت ەتپەك قولباسى شونجارلار ەل بيلەۋ ىسىنەن مۇلدە شەتتەتىلىپ، بار عۇزىر يمپەراتوردىڭ ءوزى باسقاراتىن، ساياسات سىرىنا جۇيرىك، شارۋاشىلىق جونىنە جەتىك ساناۋلى ادامنان عانا قۇرىلعان مەملەكەتتىك كەڭەسكە تاپسىرىلادى. بارلىق ۋالاياتتار يمپەراتورعا تىكەلەي باعىنادى. جوعارعى دەڭگەيدەگى اكىمشىلىك قىزمەتكە ىسكەر ءارى ايرىقشا ءبىلىمدى كىسىلەر عانا تارتىلادى. مۇنداي دارەجەگە جەتۋدىڭ ەكى ءتۇرلى جولى بولعان: ارنايى سىناقتان وتكەننەن سوڭ، الدەبىر بيىك مانساپتى قىزمەتكەردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، نەمەسە، بۇدان الدەقايدا قيىن، سوعان وراي قۇرمەتتىرەك سانالعان جورا - ساتى-ساتىلى ەمتيحان تاپسىرۋ ارقىلى. ەمتيحانعا قاتىسۋ ءۇشىن تاپتىق، مۇلىكتىك كەدەرگى قويىلماعان، كەرىسىنشە، وكىمەت بار تاراپتاعى جالپى جۇرت وكىلدەرىنىڭ كەڭىنەن قاتىسۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، شىنايى ىقىلاس بىلدىرەدى.

تەك ءبىر عانا كىلتيپان - مەملەكەتتىك مانساپتان ۇمىتكەر جاس ازامات ءوزىنىڭ تۇقىم-جۇراعاتىنىڭ اق-ادالدىعىن، اتا-تەگىندە باسبۇزار قىلمىسكەر بولماعانىن ايعاقتاۋعا ءتيىس ەكەن، بۇعان قوسا ءوزىنىڭ قانداي دا ءبىر كۇمان، شاتاقتان تىس، ءارى اتا-اناسىن سىيلايتىن، ۇلگىلى، تاربيەلى جاس ەكەنىن كۋالاندىرعان كەپىلدەمە تاپسىرعان. مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى مۇنداي ەمتيحاندار ءۇش جىلدا ءبىر رەت، كۇز جانە قىس ايلارىندا استانادا ءهام ءۋالايات ورتالىقتارىندا وتكىزىلەدى. سۇڭ ءداۋىرىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە ۇلان-اسىر سىنعا ونداعان مىڭ تالاپكەر قاتىساتىن بولسا، كەيىنگى زاماندا ولاردىڭ ەسەبى ءجۇز مىڭداپ سانالعان ەكەن. بار بوگەسىننەن ابىرويمەن وتكەن جاستار ۇلكەن مانساپقا جەتەدى، ورتا جولدا قالعاندار كەلەسى ەمتيحانعا دايىندالادى، نەمەسە تومەنىرەك دارەجەدەگى ءارقيلى قىزىمەتكە ورنىعادى. قانداي جاعدايدا دا باسقارۋ سالاسىنداعى ۇلكەندى-كىشىلى قىزىمەت اتاۋلى ۇمىتكەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە قاراي شەشىلۋى داستۇرگە ەنىپتى جانە بۇدان سوڭعى اۋلەتتەر تۇسىندا دا مىندەتتى راسىمگە اينالادى.

وسىعان وراي، ءوز زامانىنداعى تۇرلاۋلى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قالىپقا تۇسەدى. بالا سەگىز جاستان ون بەس جاسقا دەيىن ۇيدە نەمەسە مەملەكەتتىك مەكتەپتەردە ءبىلىم الادى. ەلدەگى مۇنداي مەكتەپتەر جۇزدەپ، ونداعى وقۋشىلار ءجۇز مىڭداپ سانالعان. جانە يمپەراتور اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت بولعان. جوعارعى ءبىلىم ەڭ ءماندى سانالعان التى پانگە نەگىزدەلىپتى: كۇڭفۋدزى ەڭبەكتەرى، «تاعدىر كىتابى»، «كوكتەم مەن كۇز» شەجىرەسى، تاريح، پوەزيا جانە ءراسىم ءجونى. سۇڭ داۋىرىندەگى جالپى جۇرتتىڭ ساۋاتتىلىعى وتىز پايىزعا دەيىن جەتتى دەپ شامالانادى. مۇسىلمان الەمىنەن وزباس، ءبىراق قاراڭعىلىق تۇنەگىندەگى باتىس ەۋروپادان ولشەۋسىز ارتىق.

ەجەلگى قىتاي مادەنيەتىن ودان ءارى دامىتقان سۇڭ كەزەڭىندە عىلىم-ءبىلىمنىڭ ءۇش جەتىستىگى ايرىقشا اتالادى.

مۇنىڭ ءبىرىنشىسى - ىلكىدە، 750 جىل شاماسىندا ويلاپ تابىلعان كىتاپ باستىرۋ ءىسىنىڭ كەڭ كولەمدە جولعا قويىلۋى. البەتتە، بۇدان بۇرىنعى، عاسىرلار بويعى قولمەن كوشىرۋ - اۋىر ءارى ءونىمسىز، ءهام كوپ ۋاقىت الادى، اقىرعى ناتيجە - شيىرشىق بۋما، ءوزى جالعىز دانا، ساقتاۋ دا، پايدالانۋ دا قولايسىز. ەندى ويىپ ءمور جاساۋ ءتاسىلىنىڭ دامىعان، كەڭەيتىلگەن كورىنىسى - تىزبەكتى جازۋدى تۇتاسىمەن تاڭبالاۋ قولدانىسقا ەنەدى. بەلگىلى مولشەردەگى اعاش تاقتا جانە سوعان وراي تاباق قاعاز. (بۇل قاعازدىڭ ءوزى دە الەمدە العاش رەت 105- جىلى، حان داۋىرىندە جاسالىپتى؛ III عاسىردا قىتايدىڭ وزىندە كەڭىنەن تارالىپ، VII عاسىردا كورەيا، جاپونياعا جەتەدى، ال ەۋروپادا XII عاسىردا عانا ماعلۇم بولعان.) تاقتاداعى كەرى تاڭبادان وڭ قالپىندا تۇسكەن مۇنداي جازۋلى بەتتەر تۇپتەلىپ، مۇقابالانىپ، كادىمگى كىتاپقا اينالادى. جانە ءبىر-اق رەت جاسالعان قالىپ قانشاما جاڭا كىتاپقا نۇسقا بولىپ شىعادى. ارينە، ءارقيلى مازمۇنداعى جاڭا كىتاپ ءۇشىن ءارقيلى، جاڭا قالىپ.

ءسويتىپ، ەجەلگى قىتايدا كىتاپ باستىرۋ جانە ونى قاجەتتى مولشەردە كەڭىنەن تاراتۋ ءىسى ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالادى. سالىستىرىپ ايتساق، باتىس ەۋروپاداعى العاشقى كىتاپتان جەتى ءجۇز جىل بۇرىن. ءيا، ايتپاقشى، قىتايدا اۋەلگى، كسيلوگرافيا تاسىلىندەگى كىتاپتان سوڭ كوپ ۇزاماي-اق جىلجىمالى تاڭبالار (تەرىم) ارقىلى قاعاز باسۋ ءىسى دە ويلاستىرىلعان ەكەن. ءبىراق يەروگليفتىك جازۋ جاعدايىندا جاپپاي قولدانىسقا ەنبەي، قاتاردان شەتتەپتى. ۇيرەنشىكتى، كەرى تاڭبالى تاقتالار ومىرشەڭ بولىپ شىعادى. تۇپتەلگەن، ۇستاۋعا دا، ساقتاۋعا دا، كۇندەلىكتى پايدالانۋعا دا ىڭعايلى كىتاپ اتاۋلى ارزانعا تۇسەدى، كەڭىنەن تارالىپ، جالپى جۇرتتىڭ يگىلىگىنە اينالادى. ەسكى دەرەكتەرگە قاراعاندا، XII عاسىردا تۇستىك سۇڭ ەلىندە عانا 173 باسپاحانا جۇمىس ىستەپتى، ال كوپشىلىك كىتاپحانالار الدەنەشە مىڭعا جەتسە كەرەك. بۇلاردىڭ ەڭ ۇلكەنى - يمپەراتور سارايىنداعى، 978- جىلى اشىلعان ورتالىق كىتاپحانا قورىندا 800 مىڭ كىتاپ جيناقتالعان ەكەن. وسى كىتاپقا جالعاس، بۇل كەزدە دۇنيەدە بولماعان تاعى ءبىر جاڭالىق - كۇندەلىكتى باسپاءسوز. ورتالىق قالالاردا اعىمداعى اقپارات، مەملەكەتتىك جارلىقتاردى ايگىلەيتىن تاڭبالى تاباقشا قاعاز، ياعني بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، كوپشىلىك گازەتتەر شىعىپ تۇرعان.

ەكىنشى، اۋەلدە قىتايدىڭ ءورىسىن كەڭەيتكەن، كەيىندە بۇكىل الەمدى قايتا اشۋعا سەپتەسكەن ۇلكەن جاڭالىق - ماگنيتتى قۇبىلانامانىڭ (كومپاس) قولدانىسقا ەنۋى بولدى. قالىڭ تۇماندا دا، قاراڭعى تۇندە دە، دۇنيەنىڭ بار تارابىندا باعداردان اينىتپايتىن سىرلى اسپاپتى پايدالانۋ، سوعان وراي ءتوس-تابانى تياناقتى كەمەلەر جاساۋ ناتيجەسىندە قىتايدىڭ قادامى ۇزارادى، ەكى تارابىن مۇحيت قورشاعان سۇڭ يمپەرياسى ءوز زامانىنداعى ەڭ الىمدى تەڭىز دەرجاۆاسىنا اينالادى. كەيىن بۇل قۇرال ەۋروپاعا جەتىپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەتنيكالىق جانە مەملەكەتتىك كارتاسىن وزگەرتۋگە، بۇكىل الەم قايتا قۇرىلىپ، اسپانحاق - جەر-جيهاننىڭ ورتالىعىمىز دەيتىن قىتايدىڭ ءوزىنىڭ شەتكەرى ەلگە اينالۋىنا نەگىزگى ءبىر سەبەپ بولدى.

سۇڭ داۋىرىندە العاشقى ءورىسىن تاپقان ءۇشىنشى جاڭالىق، جاي عانا جاڭالىق ەمەس، عالامات سۇمدىق - وت-ءدارىنىڭ كەڭىنەن قولدانىسقا ەنۋى دەۋگە كەرەك. وت-ءدارى تاڭ پاتشالىعىنىڭ سوڭعى كەزەڭى، IX عاسىردىڭ اقىرىندا ويلاپ تابىلىپتى. ءوز زامانىندا ءارقيلى زاتتاردىڭ قۇپيا سىرىن اشۋ، جوقتان بار قىلىپ، باعالى مەتالداردى قولدان جاساۋ تالابىنداعى الحيميكتەر ەڭبەگى. ادەپكى سەليترا مەن كۇكىرت ۇنتاعىن بەلگىلى ءبىر ولشەمدە ارالاستىرسا، شۇعىل، شالت جاناتىن جاڭا ءبىر قۇرىلىم شىعادى ەكەن. ودان ءارى جەتىلدىرۋ، ۇگىتىلگەن اعاش كومىرىمەن ۇستەپ، قولايىن تابۋ ناتيجەسىندە بۇل وزگەشە نارسە ۇتىمدى جابدىققا اينالادى. قۋاتتى جارىلىس اۋەلدە كەن قازۋعا، ءوندىرىس، قۇرىلىس قاجەتىنە جۇمسالسا، بىرتە-بىرتە قامال بۇزۋ، سوعىس ىسىندە قولدانىلا باستايدى.

اقىرى، سۇڭ داۋىرىندە الەمدە جوق جاڭا جاراق رەتىندە قالىپتاسادى. ازىرشە قوپارىلىس قۇرالى، وتتى جەبەلەر مەن قۇتى بومبالار جەمى. جاڭا اسكەري قارۋ سۇڭنىڭ جارىم-جارتىلاي ەنشىلەسى شۇرجەنگە كوشەدى. ودان شىڭعىس حان اسكەرىنە اۋىستى. ارادا ءجۇز جىل وتپەي ەۋروپاعا ماعلۇم بولدى. اقىرعى ناتيجە بەلگىلى. وت-ءدارىنىڭ قولدانىس ءتاسىلىن ودان ارمەن جەتىلدىرىپ، قاتەرلى، قاندى قارۋعا يە بولعان باتىس جۇرتى «باستىنى ەڭكەيتىپ، تىزەلىنى جۇگىندىرىپ» قانا قويعان جوق، جات جۇرت اتاۋلىنى قانعا بوكتىرىپ، بۇكىل جەر-الەمدى تابانىنا سالدى. جيهانعا اپات اكەلگەن وت-قارۋدىڭ العاشقى قۇربانى قانشا، كەيىنگى كىرىپتارى كىم ەكەنىن تۇگەندەمەي-اق قويالىق. بەلگىلى ءسوز.

ەكىنشى ءبىر بەلگىلى كەپ - ىقىلىمنان ىقىلىم وتكەندە ءوزى دە قورلىق جاعدايعا، تالان-تاراجعا ۇشىراعان قىتايدىڭ اۋپىرىممەن بۇرىنعى ورنىنا قايتا كوتەرىلۋى. سول X-XI عاسىرلاردا اتوم بومباسىن ويلاپ تاپپاعانىنا ءتاۋبا ايتاسىز. ايتپەسە، بۇگىن جەر جۇزىندە جالعىز-اق حالىق قالار ما ەدى... جوق، ەشكىم دە قالمايتىن ەدى.

زامانىنان وزىق قىتاي ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا جەر-الەمنىڭ الدىندا بولدى. كەن قازۋ، مەتالل وڭدەۋ، گەودەزيا، قولدانبالى مەحانيكا، اگرونوميا، مەديسينا مەن فارماكولوگيا، اكۋپۋنكتۋرا جانە باسقا سالاداعى جاڭالىقتاردى ساناي بەرسەك، تاقىرىبىمىزدان مۇلدە اۋىتقىپ كەتەمىز. قىتاي مىسالىندا ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز - ورتا عاسىرلاردا شىعىستىڭ باتىستان بارلىق تاراپتا دا ولشەۋسىز جوعارى تۇرعانى. ول كەزدەگى قىتايمەن تەك مۇسىلمان الەمىن عانا بەلگىلى ءبىر مولشەردە شەندەستىرۋگە بولار ەدى. تۇپتەپ كەلگەندە، ول دا شىعىس. وتكەن مىڭ جىلعا قاراپ تۇرساڭىز، سوڭعى بەس عاسىردا دۇنيەنىڭ كەرى توڭكەرىلگەن سەبەبىن ەشبىر مىندەتتى زاڭدىلىق اياسىنا سىيعىزا الماس ەدىڭىز...

سۇڭ داۋىرىندەگى قىتايدىڭ عىلىم-ءبىلىم عانا ەمەس، الەۋمەتتىك احۋال، قوعامدىق ءومىر، ەكونوميكا، فينانس سالاسىندا دا ۇلگى كورسەتكەنىن ايتا كەتۋ قاجەت. 1024- جىلى العاش رەت قاعاز اقشالار جاپپاي قولدانىسقا ەنەدى. ەگىنشى شارۋالاردىڭ بولاشاق ءونىم ەسەبىنەن نەسيە الۋىنا جاعداي جاسالادى. جوقشىلىق جىلدارىندا استىق جالپى جۇرتقا ارزان باعامەن ساتىلادى. تاقىر كەدەيلەرگە تەگىن ءدارى-دارمەك بەرىلەدى. پاناسىز بالالار جەتىمدەر ۇيىندە تاربيەلەنەدى. جاعدايسىز قارتتار مەن ءۇيسىز جارلىلار ءۇشىن ارنايى باسپانالار سالىنادى. كەمباعال، كەمتار اۋرۋ-سىرقاۋلاردى ۇيىنە بارىپ ەمدەيتىن تەگىن دارىگەرلىك كومەك قالىپتاسادى. ۇلكەن قالالاردا كوشەلەرگە ات قويىلادى، قوعامدىق ءتارتىپتى قورعايتىن ميليسيا قۇرىلادى، جالپى جۇرتقا ارنالعان مونشالار اشىلادى، ءورت سوندىرۋشىلەر قىزمەتى ۇيىمداستىرىلادى. وسىنىڭ ءبارى - كىسىنى سىيلاۋ، الەۋمەتتى كوتەرۋ، تۇپتەپ كەلگەندە، ەلدىڭ ايبىنان ارتتىرىپ، ىرگەسىن بەكىتۋ شارالارى بولاتىن. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان... ەمەس، ارينە. وندا كەدەي دە، كەمشىن دە بولماس ەدى. ءبىز ەل ۇستاعان وكىمەتتىڭ يگى نيەتىن، زامانىنان وزعان ۇتىرلى جاڭالىقتارىن ايتىپ وتىرمىز. قايتكەندە دە، مەملەكەتتە جەتەكشى يدەولوگيا بولعان كۇڭفۋدزى ءىلىمىنىڭ نەگىزگى ءبىر ۇستىنى: «بيلىك - حالىقتىڭ يگىلىگى جولىندا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس!» - دەگەن قاعيدانىڭ وزىندىك كورىنىسى.

ەلدىڭ ەكونوميكالىق احۋالى دا بيىك ورەگە جەتىپتى. ۇزىن، الىپ كانالدار قازىلىپ، استانا مەن ۋالاياتتار جانە ىشكى جۇرتتىڭ تەڭىز ايماقتارىمەن ەركىن قاتىناسى، ساۋدا جانە تاسىمال ءىسى جاقسى جولعا قويىلادى. اۋىل شارۋاشىلىعى ايرىقشا داميدى. تىڭ القاپتاردى يگەرۋ، وزەن ارنالارىن قالىپقا ءتۇسىرىپ، ساز، باتپاقتى قۇرعاتۋ ناتيجەسىندە جانە تاۋلى، بەلەس، قىراتتى جەرلەردە ساتىلى باسپالداقتار جاساۋ ارقىلى ەگىس كولەمى ەسەلەپ ۇلعايتىلادى. جەر قۇنارىن ارتتىرۋ تۇراقتى شاراعا اينالادى، توعان تارتۋ، شىعىردى ويلاپ تابۋ جانە كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزۋ ناتيجەسىندە ەگىنشىلىك جاپپاي سۋارمالى جاعدايعا كوشەدى، ءداندى داقىلداردىڭ جاڭا، ءونىمى ارتىق، ۇتىمدى سۇرىپتارى شىعادى، ديقانشىلىق ودان ارمەن دامىپ، تۇقىم شاشۋدان جيناپ الۋعا دەيىنگى ارالىقتا اگروتەحنيكالىق جاڭا تاسىلدەر قالىپتاسادى. كەن قازۋ جانە ونى پايدالانۋ، ءوندىرىس سالاسى دا ايتارلىقتاي كوتەرىلەدى. مەتالل وڭدەۋ تەحنولوگياسى ءوز زامانىنىڭ بيىگىنە جەتەدى. قۇرىلىس، ساۋلەت ونەرى وركەندەيدى. سىرت ەلدەرمەن بەيبىت قاتىناس، الىس-بەرىس، ءتيىمدى ساۋدا ءىسى دە جان-جاقتى ءارى قارقىندى دامۋ جولىنا تۇسەدى. باتىس پەن شىعىستى جالعاستىرعان جىبەك جولىنداعى جۇرگىن ءوز الدىنا، زامانىنداعى تەڭىز ءىسىن جەتىك يگەرىپ، بۇل تاراپتا ايرىقشا قۋات تانىتقان تۇستىك سۇڭنىڭ ءتوس-تابانى ورنىقتى، ءىرى، سەنىمدى جەلكەن كەمەلەرى تىنىق جانە ءۇندى مۇحيتتارىنىڭ اكۆاتورياسىن ەركىن ارالايدى، ءبىر جاعى - افريكانىڭ تەرىستىك-شىعىس جاعالاۋى، قىزىل تەڭىز بەن پارسى شىعاناعىنا دەيىن، ەكىنشى جاعى - جاپونيا مەن كورەيا، ارالىقتا - ءۇندىستان، ءۇندى-قىتاي تۇبەكتەرى، يندونەزيا ارالدارىنا دەيىن ەركىن قاتىناپ، جارىم دۇنيەمەن جالعاسىپ، كەڭ كولەمدى ساۋدا-ساتتىقپەن قاتار، مادەني جانە ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتادى، الىس ايماقتار جالعاسىپ، الەمنىڭ تۇتاستانۋىنا، ۇعىم-تانىمنىڭ ارتىپ، الىس-بەرىس، ءارقيلى حالىقتار اراسىنداعى قاتىناستىڭ جاندانۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسادى.

سۇڭ ءداۋىرى - ونەر مەن ادەبيەتتىڭ دە وركەندەگەن زامانى بولدى. ولەڭ ءسوز جاڭا بيىكتەرگە ۇمتىلادى. تاڭ داۋىرىندەگى كلاسسيكاعا جەتپەگەنىمەن، سۇڭ داۋىرىندەگى قىتاي پوەزياسى دا ءۇش مىڭ جىلدىق ادەبيەت تاريحىندا ۇلكەن ورىن الادى، بۇل كەزدە اسىرەسە ءان اۋەزىنە ارنالعان ليريكالىق جىرلار جاڭاشا ءورىس تاپتى دەپ سانالادى. سونىمەن قاتار، پروزا جانرى ءوسىپ-وركەندەيدى جانە سويلەۋ تىلىنەن باستاۋ العان، ءارقيلى مازمۇنداعى اڭگىمە، حيكاياتتار حالىق اراسىنا كەڭىنەن تارايدى.

سۇڭ زامانىندا قىتايداعى سۋرەت ونەرى دە جاڭا ءبىر دەڭگەيگە كوتەرىلەدى. سۋرەتشىلەردىڭ ونەرگە وزىندىك كوزقاراس ناتيجەسىندە قالىپتاسقان الدەنەشە اعىم-مەكتەبى بولىپتى. ادەپكى ناتيۋرمورتتان كەڭ كولەمدى پەيزاجعا دەيىنگى، جان-جانۋار، اڭ مەن قۇستان ميفتىك ايداهار، كوسموستىق قيال-عاجايىپقا دەيىنگى كوركەم كەيىپتى - جاندى بوياۋ، وزگەشە ءتاسىل، ۇلتتىق ناقىشپەن تاڭبالاعان سۇڭ سۋرەتشىلەرى بەينەلەۋ سالاسىندا شەبەرلىكتىڭ شىڭىنا جەتكەن دەپ باعالانادى. سونىمەن قاتار، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر سۇڭ داۋىرىندەگى ونەر تۋىندىلارىنان بۇگىنگى سيۋررەاليزم، ابستراكسيونيزم بەلگىلەرى ۇشىراساتىنىن ايتادى. زامانىنان وزىپ، سونشاما شىعانداپ كەتكەن ايعاعى.

عىلىم، ءبىلىم، ءوندىرىس، ونەر سالاسىندا الىس-جاقىننان تۇگەل ارتىق سۇڭ پاتشالىعى، اسىرەسە، ەكىنشى، تۇستىك كەزەڭىندە اسكەري قۋات تۇرعىسىندا توڭىرەگىنەن بيىك بولا المادى. كەرىسىنشە، اۋەلدە قيداننان ىعىسسا، كەيىندە شۇرجەننەن جەڭىلىس تاپتى. زەرتتەۋشىلەر تۇستىك سۇڭ قاي جاعىنان العاندا دا شۇرجەننەن ەڭسەلى، ءتىپتى، سوعىس ىسىندە دە مۇمكىندىگى باسىم جاعدايدا بولدى دەپ جازادى. ەكونوميكالىق قۋات ءوز الدىنا، حالقىنىڭ سانى ارتىق، اسكەرىنىڭ قارۋى كەمەل. قولباسىلارى ۇرىس ءتاسىلىن، ستراتەگيا مەن تاكتيكانى سوعىس ونەرى تۋرالى ەجەلگى قىتايدا جۇيەگە تۇسكەن تراكتاتتار بويىنشا وقىپ، ۇيرەنەدى. الايدا، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، قان مايداندا ۇنەمى دەرلىك پۇشايمان بولعان. زادى، بار كىلتيپان جاۋىنگەر ءشۇرشىتتىڭ بەتپە-بەت ۇرىستاعى قايراتى مەن ەرلىگىندە جاتسا كەرەك. سۇڭ پاتشالىعى تۇراقتى جەڭىلىستەردىڭ ەسەبىن جانە الداعى تىنىشتىق كەپىلىن ايىپ-البانمەن وتەپ وتىرادى. دەسە دە، سۇڭ جۇرتىنىڭ ۇيىقتى ورتالىعىنا بويلاپ ەنسە، شۇرجەن دە ۇتىس تاپپاس ەدى. ءوستىپ، شىن مانىندەگى تەپە-تەڭ قالىپتا تاعى جەتپىس جىل وتەدى. شىڭعىس حان تەرىستىك قىتاي - شۇرجەن-سزين يمپەرياسىنا قارسى تىكەلەي اتتانعانعا دەيىن.

سولتۇستىك-باتىس تاراپتاعى كورشى - تاڭعۇت بولاتىن. ول دا ۇلكەن قىتاي اسەرىندەگى تاڭعۇت سۇڭعا قارسى، كوبىنە-كوپ، اۋەلدە قيدانمەن، كەيىندە شۇرجەنمەن وداقتاسىپ وتىرادى. كەزەگىندە ەكەۋىمەن دە سوعىسقان جاعدايى بار، قاجەتىندە سۇڭمەن تىزە قوسادى، قايتكەندە دە بىرمە-بىردە ەشقايسىسىنا العىزباس ەدى. بۇل تاراپ ءنان سۇڭ ءۇشىن ءبىرشاما، ارينە، سالىستىرمالى تۇردە، قاۋىپسىز سانالعان. تۇستىك يمپەريانىڭ نەگىزگى جاۋى - سزين بولاتىن.

سوندىقتان، شىڭعىس حان تۋ كوتەرگەن كەزدەن باستاپ-اق سۇڭ ساياساتكەرلەرى تەرىستىك تاراپقا ايرىقشا نازار اۋدارادى. قاتەرلى، جاڭا ءبىر جاۋ ەمەس، ىرگەدەگى، ەجەلدەن باقاس تاڭعۇت پەن شۇرجەننىڭ ساعىن سىندىرار، ىقتيمال وداقتاس، اقىر ءتۇبى تۇستىك قىتايدىڭ مەرەيىن اسىرار قولايلى بەتبۇرىسقا سەبەسىن دەپ قاراعانىن كورەمىز. 1215- جىلى شۇرشىتتىڭ ورتالىق استاناسى بەيجىڭ قۇلادى، سزين يمپەرياسى قيىن-قىستاۋ ۇزاق سوعىس جاعدايىنا كوشتى. 1227- جىلى تاڭعۇت قيرادى، سي سيا مەملەكەتى جەر بەتىنەن جويىلدى. ەندى، شىڭعىس حاننان سوڭ تاققا مىنگەن وكەتاي قاعان شۇرجەن تارابىنا تەمىر تۇمەندەردىڭ جاڭا لەگىن اتتاندىرادى. بۇل كەزدە ءنان سۇڭ ەكە موعۇل ۇلىسىمەن ۋاقىتشا وداقتاسىپ، باعزىدا سزين يمپەرياسىنا كەتكەن بايىرعى قونىستىڭ تىم قۇرسا ءبىر پۇشپاعىن قايتىپ الارمىز دەگەن ەسەك-دامەمەن، ونسىز دا قانسىراپ، قالتىراپ وتىرعان شۇرشىتكە تۋ سىرتىنان كەلىپ تيەدى. اقىرى، 1234- جىلى شۇرجەن ءبىرجولا قيرادى. ەندىگى كەزەكتە سۇڭ پاتشالىعىنىڭ ناق ءوزى تۇرعان.

تۇستىك قىتاي جورىعى كەلەسى، 1235- جىلى باستالادى. ەكە موعۇل ۇلىسى ءبىرتۇتاس قالىپتا، ەڭ داۋىرلەپ تۇرعان شاعىندا اتقارعان ەڭ زور مايدان بولىپ شىقتى. باياعى حارەزم، قىپشاق پەن ورىس، كۇنى كەشەگى شۇرجەن سياقتى، بىردەن جاپىرىپ كەتە المايدى. دۇركىن جورىق اۋىر، جىلدان جىلعا سوزىلعان قانتوگىس سوعىسقا ۇلاسادى. ەندى 1251 - جىلى، وكەتايدان سوڭعى موڭكە قاعان قىتاي مايدانىنا اسكەردىڭ جاڭا لەگىمەن، باس قولباسشى ەتىپ ءوزىنىڭ تەتەلەس ءىنىسى قۇبىلايدى جىبەرەدى. اشىق دالاداعى قاساپ، قورعاندى قامال تۇبىندەگى قىرعىن ۇرىستار ودان ارمەن جالعاسادى. تۇستىك سۇڭ يمپەرياسىنىڭ باسىم بولىگىن العان قۇبىلاي، اعاسى موڭكە قاعان ولگەننەن سوڭ، 1260- جىلى، وسى قىتاي مايدانىنداعى اسكەر كۇشىنە سۇيەنىپ، مىندەتتى، جالپى قۇرىلتايسىز، «جاساق» زاڭىن، ەجەلگى ءراسىمدى بۇزىپ، ءوزىن ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ قاعانى دەپ جاريالايدى. جارىم الەمدى باسقا كەيىپكە تۇسىرگەن، ال ءبىزدىڭ ءناسىل ءۇشىن بولاشاق بۇلدىر زامانعا جول اشقان، وزگەشە وقيعا بولىپ شىقتى. قاراقورىمدا ارىق-بۇقا اق كيىزگە كوتەرىلەدى. ونى كوشپەندى تۇرىك تايپالارى تۇگەلگە جۋىق جاقتاپ شىعادى. اقىرى، ۇلى دالاداعى قانتوگىس ازامات سوعىسىنان سوڭ ءبىرجولا بەكىگەن قۇبىلاي 1264- جىلى ەل استاناسىن ىشكى قىتاي جەرى - بەيجىڭگە كوشىرەدى. 1271- جىلى ءوزىن جاڭا ديناستيا - يۋان اۋلەتىن نەگىزدەۋشى دەپ ايگىلەيدى. بۇل - جاڭا پاتشالىق قۇرىپ، ەجەلگى قىتايدا ءبىرجولا ورنىعام دەگەن ءسوز ەدى.

قايتكەندە دە اقىرعى ناتيجەسى ايدان-انىق، ەڭسەرمە سوعىستىڭ شەشۋشى ءتۇيىنى - 1276- جىلى تۇستىك سۇڭ يمپەرياسىنىڭ استاناسى حاڭجوۋ قۇلايدى. 1279- جىلى قۇبىلاي شي-سزۋن دەگەن پاتشالىق ەسىم الادى. ياعني، قىتاي يمپەراتورى. دالالىق قاعان مارتەبەسىنەن دە باس تارتپاعان، ءبىراق ودان ءىس ءمانىسى وزگەرمەيتىن. قاراقورىم قيراپ قالعان. ەلدىڭ كوبى اتا-جۇرتىنان ارمەن اۋعان. ءسويتىپ، شىڭعىس حان دۇبىرلەتكەن، بۇرىنعى-سوڭعى تاريحتاعى ەڭ زور، ەڭ قۋاتتى، ەڭ ۇلى مەملەكەتكە ۇيتقى بولعان بايىرعى تۇرىك-تاتار دالاسى - ەندى قىتاي يمپەرياسىنىڭ ەكىنشى دە ەمەس، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى قاتارداعى شالعاي ايماعىنا اينالادى. جەتپىس جىلدىق مايدانداعى عالامات جەڭىس ناتيجەسى كەرىسىنشە بىتىگىپ، ۇتىس اتاۋلى تۇگەلدەي ۇتىلىسقا شىعادى. ىشكى سوعىستاردا قالالارى قيراعان، حالقى قىرىلعان، كۇيزەلگەن جانە ىعىسا بوسقىن تاپقان، الەمدىك بازار، كەرۋەن جولدارىنان تىس، ەكونوميكالىق قۇرساۋ ناتيجەسىندە توڭىرەگىنەن وقشاۋلانعان ۇلى دالا شىن مانىسىندە يەسىز، قورعانسىز قالادى. اتا-بابا سالت-ءداستۇرىن ساقتاعان كوشپەندى تۇرىك قاۋىمىنىڭ ۇيىقتى ورداسى - باتىسقا، ەجەلگى ءداشتى-قىپشاق جۇرتىنا اۋىسادى. ال ۇلى قىتاي سوڭعى رەت جانە ءبىرجولا بىرىگىپتى.

قىتايدىڭ ۇلتتىق تاريحى قۇبىلايدى جاۋلاۋشى ەمەس، ورنىقتىرۋشى، نەگىزدەۋشى، بايىرعى جۇرتتىڭ تەرىستىگى مەن تۇستىگىن قايتا قوسقان، يمپەريانى حان، تاڭ داۋىرىندەگى قۇدىرەت-كۇشىنە جەتكىزگەن، ودان ارمەن كۇشەيتىپ، قونىسىن كەڭەيتكەن، ءورىسىن ۇزارتقان ۇلتتىق قاهارمان، ۇلى ءامىرشى دەپ سانايدى. قۇبىلاي نەگىزدەگەن جاڭا ءناسىل - يۋان اۋلەتى بيلەگەن زامان (1279-1368) نەشە مىڭ جىلدىق قىتاي تاريحىنداعى ەڭ جارقىن، ەڭسەلى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى سانالادى. ال قۇبىلايدىڭ ۇلكەن اكەسى، جارتى الەمدى جاڭادان قۇرعان شىڭعىس حان - قىتاي جۇرتىنىڭ قايتا كوتەرىلۋىنە جانە تۇبەگەيلى مەرەي-سالتاناتىنا جول اشقان عاجايىپ تۇلعا رەتىندە باعالانادى. شىنىندا دا. «يۋان» اتاۋى - «الەمنىڭ العاش جارالۋى» دەگەن ماعىنا بەرەتىن. قىتايدىڭ قايتا تۋۋى، جاڭادان قۇرىلىپ، ءبىرجولا ەڭسەلەنۋى - شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ۇلى جورىقتارىنىڭ ناتيجەسىندە عانا مۇمكىن بولدى.

يۋان وكىمىن الماستىرعان ميڭ اۋلەتىنىڭ (1368-1644) العاشقى يمپەراتورى چجۋ يۋانچجان ءوزىنىڭ تاققا وتىرۋ سالتاناتىندا قاداپ ايتقان ەكەن: «سۇڭ اۋلەتى قۇلدىراپ، توزعان كەزدە كوكتىڭ جارلىعىمەن ساقارانىڭ الىپ ادامى ورتالىق پاتشالىققا كىرىپ، ونىڭ ءامىرشىسى بولدى. بۇل بيلىك ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ، ءجۇز جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلدى. بۇگىندە ونىڭ دا ىزگىلىكتى كۇش-قۋاتى سارقىلىپ بىتكەن ەكەن. ەندى كوكتىڭ قالاۋىمەن بار وكىم بىزگە كوشتى...» - دەپتى. ياعني، بەرىدەن ەسەپتەگەندە، سۇڭ، يۋان، ميڭ - تىزبەكتى تاريحتىڭ ءوزارا تۋىستاس، جالعاس كەزەڭدەرى. ءبارى دە ەجەلگى قىتاي جۇرتىنىڭ يگىلىگى جولىندا قىزمەت ەتكەن. ۋاقىت وزا كەلە، ميڭ اۋلەتىنىڭ ءوزى دە بارىن تۇگەسىپ، تۇڭعىس-شۇرجەن-ءمانجۇر تەكتى سين اۋلەتىنە (1644-1912) جول بەرەدى...

البەتتە، مۇنىڭ ءبارى - كەيىنگى تاۋاريح. ورايىنا قاراي، اۋەلگى اڭگىمەنىڭ كولدەنەڭ ءتۇيىنىن سىزباقتاپ وتىرمىز...

* *

شىڭعىس حان اتقا مىنگەن كەزدە تاڭعۇت تا، شۇرشىت تە، تۇستىك قىتاي دا ءوز ورىندارىندا تۇرعان. قاهارلى ءۇش تاعان.

اسپان استىندا بىزدەن باسقا قۇدىرەت جوق دەپ بىلگەن ءۇش حالىق - ءۇش پاتشالىق. كەڭ دالانى جايلاعان بەيمازا، كوشپەندى جۇرت ۇلكەن ەسەپتە جوق. ەلۋ جىلدان سوڭ دۇنيەنىڭ استى ۇستىنە تۇسەدى دەپ كىم بىلگەن. ەلۋ جىل تۇرىپتى، ەلۋ كۇن، ەرتەڭگى ساعاتىڭ بەيماعلۇم. وتكەن زاماندا عانا ەمەس، كۇنى بۇگىندە...

ءبىرىنشى كىتاپتىڭ سوڭى.