م. ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر. 8 - تاراۋ. تاقاۋ كورشىلەر: تاڭعۇت

تاتار دالاسىمەن تىكەلەي شەكتەس ەكىنشى ءبىر ىرگەلى يمپەريا - تاڭعۇت (سي سيا) مەملەكەتى بولدى. ەل ۇيتقىسى نەگىزگى حالىقتىڭ وزىندىك اتاۋى - مي (مينيا)؛ قىتايلار - دانسيان، تيبەتتەر - مينياگ دەگەن، تاڭعۇت - تۇرىك تايپالارى بەرگەن نىسپى، ورىس جانە باتىس عىلىمىنا وسى ەسىممەن ەندى.

تاڭعۇتتاردىڭ ارعى بابالارى - تيبەت-بيرما تەكتى سيان تايپالارى، قىتاي تاريحىندا تىم ەرتە - ميلاديگە دەيىنگى IV-III عاسىرلاردان بەلگىلى. حۋاڭحى وزەنىنىڭ باستاۋى، كوكونور كولىنىڭ توڭىرەگىندە قالىپتاسقان ەكەن. ەكى زامان شەگىندە حان يمپەرياسىمەن سوعىس ناتيجەسىندە تۇستىككە قاراي ىعىسادى، ال IV عاسىردا سانبيلەردەن جەڭىلىس تاپقان سوڭ كوكونوردى تاستاپ شىعادى دا، تيبەت ەتەگى - امدو تاۋلى ايماعىن ساعالايدى. وسى ءبىرشاما تىنىش ولكە - حۋاڭحى مەن يانسزى وزەندەرىنىڭ باستاۋ ارالىعىندا ءوسىپ، ونگەن، ەجەلگى سيان اۋلەتىنىڭ ءبىر بۇتاعى دانسيان قاۋىمى ارادا ەكى-ءۇش عاسىر وزعاندا قايتادان بابا-مەكەن جۇرتىنا قاراي جىلجيدى، اقىرى، VII عاسىردا كوكونوردان ءوتىپ، ەجەلگى عۇننىڭ ۇيىقتى قونىسى بولعان وردوستى الادى، قاناتىن جايىپ، ىرگەلەس الاشان دالاسىن باۋرايدى. X عاسىر تابالدىرىعىندا كەيىنگى ۇلكەن ۇلىسقا قاراعان كەڭبايتاق جۇرتتىڭ باسىم بولىگىن يەلەنگەن ەكەن.

باعزىدان بەرى قىتاي تىزگىنىندە بولعان تاڭعۇت حالقىنىڭ دەربەس وردا قۇرۋى دا وسى X عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىنە سايكەسەدى. جاڭا مەملەكەتتىڭ ىرگە تاسىن قالاۋشى سزي-سيان پاتشانىڭ (982-1004) ءتۇپ ءناسىلى - سولتۇستىك قىتايدى بيلەگەن تۇرىك تەكتى ەجەلگى توبا اۋلەتىنەن ەكەن. اڭىز بويىنشا، ءسۇت تىستەرى شىعىپ تۋادى. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر بولمىستاعى ىقتيمال جاعداي دەيدى، ءبىراق ءاپسانانىڭ نەگىزگى ءمانىسى - پاتشالىقتى نەگىزدەۋشى تۇلعانىڭ وزگەشە جارالمىسىن ايعاقتاۋ.

جاس بالا شىنىندا دا ەرەسەن بولىپ شىعادى. ناقتى تاڭبالانعان ءبىر وقيعا - ون ءبىر جاسىندا، اڭشىلىق كەزىندە ساي جەبەمەن تارعىل شەرىنى اتىپ جىعۋى. وسىدان سوڭ-اق بولاشاق كۇرەسكەردىڭ اتاق-داڭقى ءوز جۇرتىندا عانا ەمەس، تاقاۋ توڭىرەكتە دە كەڭىنەن ماعلۇم بولادى. ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن باستاپ قىتاي وكتەمدىگىن قابىلداماعان سزي-سيان ون توعىز جاسىندا تاۋەلسىز ۇلىس قۇرۋ جولىنداعى ارپالىس ايقاسقا كىرىسەدى. وسى، سىرتقى بيلىكتەن دەربەستىك جاريالانعان 982 - جىل جاڭا تاڭعۇت مەملەكەتىنىڭ تۋعان جىلى دەپ سانالادى. ۇلىستىڭ كەيىنىرەك ورنىققان وزىندىك اتاۋى - دا سيا، ياعني ۇلى سيا، قىتاي راسىمىندە سي سيا، ماعناسى باتىس سيا دەمەك؛ مۇنداعى سيا اتاۋىنىڭ توركىنى - تاڭعۇت جۇرتىنىڭ ەجەلگى ۇيىعى بولعان وڭىردە باعزى ءبىر زاماندا سيا دەگەن پاتشالىق ىرگە تەۋىپتى-مىس، ياعني جاڭا ۇلىستىڭ جاڭعىرعان ەسىمى ەجەلدەن قالىپتاسقان ەلدىك جورانى ايعاقتاماق.

شيرەك عاسىرعا جۋىق ەل تۇتقاسىن ۇستاعان سزي-سيان قىتاي-سۇڭ يمپەرياسىنا قارسى ءساتتى قورعانىس جانە شابۋىل سوعىستارىن جۇرگىزەدى، قيدان-لاۋو يمپەرياسىمەن كەيدە جاۋلاسىپ، كەيدە وداقتاسادى. كەيدە ەكى تاراپتا دا ۋاقىتشا جەڭىلىستەرگە ۇشىراپ، ءسوز جۇزىندە قىتاي بوداندىعىن قابىلدايدى، قيدانعا باعىنىشتى كەيىپ تانىتادى، ءسويتىپ، ەكى الىپ ەلدىڭ ورتاسىندا شىن مانىسىندەگى تاۋەلسىز جاعدايعا جەتەدى. تۋ كوتەرگەن العاشقى جىلىنان باستاپ تاڭعۇت جۇرتى وزىندىك باسقارۋ جۇيەسى بار، تۇراقتى، جاۋىنگەر اسكەرى بار دەربەس مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسىپتى.

كەلەسى پاتشا، سزي-سياننىڭ ۇلى دە-مين تۇسىندا (1004-1031) ەل ىرگەسى بەكي تۇسسە، ونىڭ ۇلى يۋان-حاو زامانىندا (1031-1048) تاڭعۇت مەملەكەتى ءوزىنىڭ كۇش-قۋاتىنىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتەدى. ۇلىستىڭ اسكەري ۇجىمىن كۇشەيتە تۇسكەن، ءوز جۇرتىندا ۋسزۋ، قىتايشا حۋاڭدي، ياعني يمپەراتور اتاعىن العان يۋان-حاو جيىن سانى 150 مىڭ، قارۋى كەلىستى، قۇرىلىمى بەرىك، قۋاتتى اسكەر جاساقتاعان ەكەن. شىعىستا سۇڭ، تەرىستىك-شىعىستا قيدان يمپەريالارىمەن ۇتىمدى سوعىستار جۇرگىزەدى، تۇستىك-باتىستا تيبەت تايپالارىن تىقسىرىپ، كوكونور القابىن ءبىرجولا باۋراسا، باتىس قاپتالداعى گانچجوۋ-ۇيعىر پاتشالىعىن تاقي-تازا قيراتادى، قىرعىنعا ۇشىراعان ۇيعىرلاردىڭ شامالى بولىگى تيبەت تارابىنا ىعىسادى، ەندى ءبىر ازعاناسى بەشبالىق-كۋچاداعى اعايىندارىنا بارىپ باس ساۋعالاپتى، ءسويتىپ، قۇنارلى القاپ - ەدزين-گول وزەنىنىڭ ۇزىنا بويى تاڭعۇت يەلىگىنە ءبىرجولا كوشەدى.

وسى، ايرىقشا داۋىرلەگەن شاعىندا، ودان ءارى، تۋى قۇلاعان اقىرعى ساتىنە دەيىن تاڭعۇت مەملەكەتىنىڭ شەكاراسى شىعىستا حۋاڭحى دارياسىنىڭ تومەنگى ءيىنى، تۇر-قورعاننىڭ ىشكى بەتىنەن - باتىستا حامي جازىعىنا دەيىنگى، تەرىستىكتە گوبي شولىنەن - تۇستىكتە كوكونور قىراتىنا دەيىنگى ۇلان-بايتاق جەردى الىپ جاتقان ەكەن. بۇل كەزدە بۇرىن وتىرىقشى بولعان بايىرعى حالىقتىڭ ءبىراز بولىگى جاڭا مەكەن، ونداعى كوشپەندىلەر اسەرىمەن شاشىراي قونىپ، مالشىلىق كاسىپكە جەتىگەدى. ءسويتىپ، ەل ىشىندە قالالىق مادەنيەت، ەجەلگى ەگىنشىلىكپەن قاتار، وركەندەگەن مال شارۋاشىلىعى، دالالىق ءداستۇرلى تىرشىلىك قالىپتاسادى. ەندىگى زاماندا تاڭعۇت ەلىنىڭ ىشكى اۋقاتى، سىرتقى ساۋداسىندا مال سۇمەسى مەن ەگىنشىلىك ونىمدەرى قاتارلاس، استاس قىزىمەت اتقارادى.

يمپەريا حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى تاڭعۇت جۇرتى بولادى. سونىمەن بىرگە، نەگىزىنەن شەكارالىق ايماقتاردا حان (قىتاي) تەكتىلەردىڭ ۇلەس سالماعى دا اجەپتاۋىر ەكەن. تۇستىك-باتىستا ەجەلگى توعون جانە تيبەت تايپالارىنىڭ جۇراعاتى، تەرىستىك-باتىستا بودان ۇيعىرلاردىڭ جۇقاناسى قونىس تەپكەن. سولتۇستىك بەت - وردوس پەن الاشان دالاسىندا تۇرىك-تاتار تەكتى تايپالاردىڭ بولشەك-بولىكتەرى مال باعىپ تۇرعان. مەملەكەتتىك ءتىل - تاڭعۇت ءتىلى بولعان.

ۇلتتىق تانىم، ۇلتتىق مۇددە ورايىنداعى تۇبەگەيلى ساياسات ناتيجەسىندە تاڭعۇت مادەنيەتى بيىك دەڭگەيگە جەتەدى. يمپەراتور يۋان-حاو 1036 - جىلى ەجەلگى قىتاي يەروگليف تاڭبالارى نەگىزىندە قالىپتانعان جاڭا تاڭعۇت جازۋىن قولدانىسقا ەنگىزەدى. ىزىنشە، 1039 - جىلى تاڭعۇت جازۋلى، تاڭعۇت ءتىلدى ۇلتتىق مەكتەپتەر اشۋ تۋرالى جارلىق بەرەدى. بۇرناعى، قىتاي ۇلگىسىندەگى ساۋات پەن ءبىلىم ەندى ۇلتتىق ارناعا كوشىرىلىپتى. ۇلتتىق نامىستىڭ ءبىر كورىنىسى - سۇڭ پاتشالىعىمەن، اۋەلدە قيدان، ودان كەيىنگى شۇرجەن ەلدەرىمەن اراداعى ديپلوماتيالىق قاتىناس قاعازدارى قىتاي تىلىندە جازىلعانىمەن، تاڭعۇت تىلىندەگى نۇسقالارى قوسا جولدانىپ وتىرعان ەكەن. البەتتە، اۋەل باستان-اق تاڭعۇت جۇرتىنا قىتاي مادەنيەتىنىڭ، قىتاي ءراسىم-سالتىنىڭ ىقپالى اسا كۇشتى بولعان. ەل-ارالىق قاتىناس ورايىندا، جانە جالپى مادەني ءۇردىس ماقساتىندا، تاڭعۇت ءتىلدى مەكتەپتەرمەن قاتار، قىتاي ءتىلدى مەكتەپتەر قالىپتاسادى. ادەپكى قىتاي ۇلگىسى بويىنشا، كسيلوگرافيا تاسىلىمەن كىتاپ شىعارۋ جانە ونىڭ كەڭىنەن تارالىمى جاقسى جولعا قويىلىپتى. ۇلتتىق ءداستۇر جانە قىتاي اسەرىندەگى ونەر مەن ادەبيەت ءوسىپ-وركەندەيدى.

مەملەكەتتىك ءدىن - بۋدديزم بولعان. سونىمەن قاتار، كۇڭفۋدزى ءىلىمى مەن داوسيزم كەڭىنەن تارالادى، حالىقتىڭ ءبىرشاما بولىگى ارۋاققا، ءتىلسىمعا تابىنعان ەجەلگى ءداستۇر-سالتىن ۇستانادى.

تاڭعۇت اسكەرى، سوعىس قابىلەتى عانا ەمەس، ءادىس-ايلا، جاراقتانۋ تۇرعىسىنان وڭتۇستىك-شىعىس ازيادا قيدان، شۇرجەن، سۇڭ ارميالارىمەن شەندەس، ايرىقشا قۋاتتى اسكەر سانالعان. ون بەس پەن الپىس جاس ارالىعىنداعى ەركەك كىندىكتى تۇگەل قارۋ ۇستاۋعا مىندەتتى بولىپتى. سوعىس ستراتەگياسى ەجەلگى قىتاي نەگىزدى، ال تاكتيكاسى دالالىق تايپالار داستۇرىمەن جالعاستىق تانىتادى. يمپەريانىڭ سوڭعى كەزەڭىندە قارۋلى شەرىكتىڭ جالپى سانى 500 مىڭعا، ەندى ءبىر دەرەكتەردە، ءتىپتى، 800 مىڭعا تارتادى. قايتكەندە دە اسا مول جاساق.

پاتشالىقتاعى حالىقتىڭ جالپى سانى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. ەندى ءبىر زەرتتەۋشىلەر اسكەر قاراسىنىنا (500 مىڭ) وراي، ەكى جارىم ميلليون دەپ شامالايدى. ونداي جاعدايدا بۇل - تەك نەگىزگى حالىق تاڭعۇتتاردىڭ عانا مولشەرىن كورسەتپەك. قۇدىرەتتى كورشىلەرىمەن سالىستىرعاندا ۇزىن سانى شەكتەۋلى بولسا دا، قۋاتتى اسكەرىنىڭ ارقاسىندا تاڭعۇت ەلى ۇزاق ەكى ءجۇز ەلۋ جىل بويى تۋ كوتەرىپ، سالتانات قۇرىپ وتىردى.

البەتتە، ەكى جارىم عاسىردىڭ ۇزىنا بويىندا، تاۋەلسىزدىك ساقتاۋ جولىنداعى ۇرىس-سوعىستار، ارا-تۇرا ازعانا تىنىم تاپقانىمەن، ەشقاشان تولاستاعان ەمەس. بارلىق ۋاقىتتا دا ەڭ نەگىزگى قارسىلاس - قىتاي-سۇڭ پاتشالىعى بولدى. تىنىمسىزىنا قوسا، ايرىقشا قانتوگىس، ۇزاق مايدان، ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ءورىسىن كەڭەيتكەن يۋان-حاو زامانىنان سوڭ ودان ءارى جالعاسادى. اسىرەسە، 1040-1044 - جىلدار، 1069-1072، 1081-1086، 1096-1099 - جىلدارداعى سوعىستاردا ەكى جاقتان دا ءجۇز مىڭداعان ادام قۇربان بولادى. تاڭعۇتتار باز-بازىندا ءىشىنارا جەڭىلىستەرگە ۇشىراعانىمەن، ۇجىمىنىڭ بەرىكتىگى، رۋحىنىڭ بيىگى، اسكەرىنىڭ قۋاتى، جەرىنىڭ كەڭدىگى ارقاسىندا ۇنەمى ۇستەم شىعىپ وتىرادى، اقىر تۇبىندە ەركىندىگىن ساقتاپ قالادى.

تاڭعۇتتار تەك سۇڭ عانا ەمەس، اۋەلدە قيدان، كەيىن وعان جالعاس شۇرجەن يمپەريالارىمەن دە كوبىنە-كوپ سوعىس جاعدايىندا بولادى. ماسەلەن، 1044- جىلى كۇزدە قيدان يمپەراتورىنىڭ ءوزى باستاعان ەكى ءجۇز مىڭدىق قالىڭ قول ءۇش لەك بولىپ شەكارادان وتكەندە، جاۋىنگەر يۋان-حاو دالالىق كوشپەندىلەردىڭ ۇيرەنشىكتى تاسىلىمەن شەگىنە شايقاسىپ، اقىرى كەڭ دالادا، قولايلى جاعدايدا بەتپە-بەت ۇرىس اشادى دا، قيدان اسكەرىن تاس-تالقان قىلىپ جەڭەدى؛ سونداي-اق يۋان-حاو ولگەننەن كەيىن قيداندار قايتا اتتانعان، 1049-1053 - جىلعى جاڭا سوعىس تا شابۋىلداۋشى جاق ءۇشىن ۇلكەن شىعىنمەن، ناتيجەسىز اياقتالادى. كەلەسى تاريحي داۋىردە قيدانداردىڭ ورنىن باسقان شۇرجەندەر دە باياندى تاتۋلىق جايىن ويلاماپتى. ەكى يمپەريانىڭ دا كۇنى باتار قارساڭدا، 1214-1224 - جىلدارى، تۇتاس ون جىلعا سوزىلعان قىرعىن شۇرجەندەردىڭ دە، تاڭعۇتتاردىڭ دا تيتىعىنا جەتتى دەپ سانالادى.

جيناقتاپ قاراساق، تاڭعۇتتار ءوزىنىڭ ەكى جارىم عاسىرلىق تاريحىندا توڭىرەگىمەن تۇگەل جاۋلاسىپتى. سوعان قاراماستان، يمپەريالىق ساياسات الماعايىپ كەزەڭدەردە ءبىرشاما كورەگەندىك تانىتىپ وتىرعانىن بايقايمىز. ماسەلەن، قيدان-ءشۇرشىت سوعىسى باستالعاندا تاڭعۇتتار بۇرىننان جاۋلاس قيدانعا كومەككە شىعادى. تىكەلەي اسكەر اتتاندىرۋ ۇستىنە، شۇرجەنمەن وداقتاسقان سۇڭ پاتشالىعىنا قارسى كەڭ كولەمدى، دۇركىن جورتۋىلدار جاسايدى. البەتتە، ءشۇرشىتتىڭ قاتەرى باسىمىراق دۇشپان ەكەنىن اڭداپ، وزىمەن تەپە-تەڭ جاعدايداعى، ۇيرەنشىكتى قيدان ۇلىسى ورنىندا قالسا دەگەن ارەكەت. ارادا ءجۇز جىل ءوتىپ، ەندى شۇرجەن مەن سۇڭ اراسىندا زور مايدان باستالعاندا ازعانا سوعىس قيمىلىنان اسپاي، ەكى جاقتى دا ۇمىتتەندىرە وتىرىپ، ۇتىمدى بەيتاراپتىق ساقتايدى، ناتيجەسىندە قىتاي تارابىندا دا، تيبەت تارابىندا دا جەرىن كەڭەيتىپ، الداعى ەلۋ جىل - XII عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا ىرگەلەس ەكى يمپەريامەن دە بەيبىت جاعدايدا، جۇرتىن تىنىشتىقتا ۇستاپ، ەلىنىڭ كۇش-قۋاتىن عانا ەمەس، ءال-اۋقاتىن دا ارتتىرىپ، مادەنيەتىن وركەندەتىپ، ۇلىس تاريحىنداعى ەڭ ءبىر مامىراجاي ءداۋىرىن وتكەرىپتى.

تاڭعۇتتىڭ ۇزاق تاريحىندا الىپ يمپەريالارمەن اراداعى سوعىستار تاۋەلسىزدىك كەپىلى، امالسىز احۋال بولسا، تۇستىك، باتىس جانە تەرىستىك وڭىردەگى جورىق، جورتۋىلدار - ۇلىستىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋ، وزىنەن ءالسىزدى جەمىرىپ جەۋ باعدارىندا بولعانىن كورەمىز. تيبەتپەن، ۇيعىرمەن اراداعى ۇرىستار ءجونىن شەت جاعالاپ ايتتىق. ال سولتۇستىك تاراپتاعى كوشپەندى تۇرىك-تاتار تايپالارىمەن اراداعى قاتىناس باسقاشاراق بولدى. كۇش-قۋاتى ارتىپ، قاپتاي جايىلعان تاڭعۇتتار VII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ەجەلگى عۇن قونىسى الاشان مەن وردوستى العان كەزدە، بۇل جەرلەر مۇلدە يەن ەمەس ەدى. سونىمەن قاتار، تىعىز قونىستانعان دەپ ايتۋ دا قيىن. ونىڭ ۇستىنە، ۇلى تۇرىك قاعاناتى ىدىراعان، ءولى ارا كەزەڭ. قايتكەندە دە، وردالى ەلمەن ەكى ارادا گوبي شولى تۇر. جاۋلاپ الۋ قيىندىققا تۇسپەگەن سياقتى. دالالىق كوشپەندى تايپالار تاڭعۇت بوداندىعىندا قالادى. اۋەلدەن-اق قاراسىنى تولىمسىز بولعانىمەن، باسىپ الۋ كەزىندە قىرعىنعا ۇشىرامادى دەپ، ەندى ءبىر شاماسى باس ساۋعالاپ، ارعى بەتكە بوسقىن تاپپادى دەپ ايتۋ قيىن. بىزگە بەلگىلى ادەبيەتتە بۇل تاراپتان ماعلۇمات ۇشىراسپايدى. ءبىراق وتكەن زورلىق قارىمتاسىز كەتپەگەن.

بىلگە-قاعان بىتىگىندە 700 - جىلى كوك تۇرىكتەردىڭ تاڭعۇت ەلىن شابۋى، ويسىراتا جەڭىپ، مول ولجامەن قاتار، قانشاما جۇرتىن تۇتقىنداعانى، قۇلدىققا اكەتكەنى تۋرالى ايتىلادى. قاعاناتتان سوڭعى كەزەڭدە تۇرىك-تاتار تايپالارىمەن ارا-تۇرا قاقتىعىس تىيىلمايدى. ناقتى بەلگىلى ماعلۇمات - XI عاسىردىڭ سوڭىندا، كەرەيلەر باستاعان سزۋبۋ كونفەدەراسياسىنىڭ ازاتتىق سوعىسىندا تاڭعۇتتاردىڭ قيدانعا قول جالعاپ، تۋ سىرتتان ۇرۋى. ناتيجەسىندە، ەكى تاراپتان بىردەي اۋىر سوققىعا ۇشىراعان كەرەي-قيات-نايمان-مەركىت-باسىملى وداعى جەڭىلىسكە ۇشىراپ، بۇكىل تاتار دالاسى ويران بولادى. سزۋبۋ بىرلەستىگىنىڭ دالاي-حانى كەرەي موعۋسى قازاعا ۇشىراپ، كوشپەندى جۇرت قايتادان قيدان پاتشالىعىنىڭ تابانىنا تۇسەدى. بۇل توتەنشە شاپقىن ۇمىتىلماعانىن، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ، وشپەندى كەككە ۇلاسقانىن كەيىنگى وقيعالار ايعاقتاسا كەرەك. كەڭ كولەمدى جورىق-مايدان بولماعانىمەن دە، تاڭعۇتپەن اراداعى قىرعيقاباق جاعداي، ءسوز جوق، ءىشىنارا ءارقيلى قاقتىعىستار كەلەسى، XII عاسىردىڭ ۇزىنا بويىنا سوزىلعانى بايقالادى.

ۇلى دالا شىڭعىس حان باستاعان قۋاتتى، جاڭا ۇلىس رەتىندە ۇيىسقان شاقتا تۇستىكتەگى تاڭعۇت - ەجەلگى دۇشپان، شۇرجەن پاتشالىعىنان سوڭ، ەكىنشى كەزەكتەگى قاتەرلى جۇرت رەتىندە باعالانعانىن كورەمىز. شىڭعىس حان اق كيىزگە كوتەرىلەر قارساڭدا، 1205 - جىلى جانە جۇرت ءبىرجولا ۇيىسقاننان سوڭ، 1207 - جىلى، ەڭ العاشقى سىرتقى جورىقتار تاڭعۇتقا قارسى باعىتتالۋى كەزدەيسوق ەمەس. تاڭعۇتتار 1209- جىلى باعىنىش بىلدىرگەنىمەن، 1219- جىلى اشىلماق باتىس جورىعىنان باس تارتادى. ءسىرا، تاڭعۇت ساياساتكەرلەرى شىڭعىس حان قۇدىرەتتى حارەزمدى جەڭە المايدى، الماعايىپ مايداندا قيراماسا دا، السىرەپ بىتەدى دەپ شامالاسا كەرەك. ەڭ جامانى - قاعانعا ديپلوماتيالىق قيتۇرقى سىلتاۋ ورنىنا وتە دوكىر جاۋاپ قايتارىلادى. بۇرىنعى كەلىسىمدەر بۇزىلدى، تاڭعۇت ەكە موعۇل ۇلىسىنا ءسوز جۇزىندەگى بوداندىقتىڭ وزىنەن اينىدى دەگەن كەپ. شىڭعىس حان باتىس جورىعىن اياقتاعان سوڭ، قايتا ورالىپ، تاڭعۇتتى ءبىرجولا قيراتۋعا سەرت ەتەدى. قايتكەندە دە ۇلى قاعان جات ءارى جاۋ پاتشالىقتىڭ قاق جەلكەدە تۇرۋىنا جول بەرمەيتىن ەدى. اقىرعى ناتيجە بەلگىلى.

1227 - جىلى قانشاما زامان - ەكى جارىم عاسىر بويى سالتانات قۇرعان، ورتالىق-شىعىس ازيا تاريحىندا وزىندىك ورنى بار، تاقاۋ توڭىرەگىنە ساياسي ىقپال-اسەرى مول بولعان، حالقى ءىرى، مادەنيەتى جوعارى، قۋاتى زور بولعان سي سيا پاتشالىعى جەر بەتىنەن جويىلادى. قيساپسىز قىرعىنعا ۇشىراپ، ويسىراي كەمىگەن تاڭعۇت حالقىنىڭ ەڭ اقىرعى بولشەك-جۇقانالارىنىڭ ءوزى قايعىلى حالگە ۇشىراعانىن كورەمىز. باعىنىش تانىتقان، امان قالعان اسكەردىڭ ازعانا بولىگى ەكە موعۇل يمپەرياسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قاتارىن تولتىرادى. ەگىنشى، مالشى جۇرتى قاراسىنى باسىم ءارى ۇستەم جاعدايداعى كوشپەندىلەرگە كىرىپتار جاعدايدا قالادى. ءبىرشاما حالقى استانا بايتاق، ساقاراعا كوشىرىلەدى. اتقامىنەر بيلەۋشى اۋلەت وكىلدەرى، اسىرەسە قىتاي ءتىلى مەن ساياساتىنا جەتىك كىسىلەرى مەملەكەت قىزمەتىنە تارتىلادى، شۇرجەنمەن، سۇڭمەن اراداعى ديپلوماتيالىق جۇمىستارعا جەگىلەدى. ۋاقىت وزا كەلە، بۇل تاراپ قاۋىمنان باتىستا يران مەن التىن وردا، شىعىستا يۋان يمپەريالارىندا بەلگىلى اسكەري قولباسىلار مەن بەدەلدى ساياساتكەر، وقىمىستى عالىمدار شىعادى. ءالى دە ەجەلگى قونىسىندا وتىرعان، بالكىم، ءوسىپ-ءونىپ، كوبەيە باستاعان تاڭعۇتتىڭ سوڭعى سارقىنى يۋان زامانىندا قىتايدىڭ ىشكى ولكەلەرىنە ءبىرجولا قونىس اۋدارۋعا ماجبۇرلەنەدى. اقىر ءتۇبى، ەلدىگىنەن ايرىلعان، بىتىراپ، ءار تاراپتا تەلىمدە جۇرگەن تاڭعۇت اتاۋلىنىڭ ءبارى دە وزدەرىنىڭ ۇلتتىق بەينەسىن، انا ءتىلىن جوعالتىپ، سانى مول باسقا جۇرتتاردىڭ اراسىندا جۇتىلىپ كەتەدى. كەيىنگى بۋريات حالقىنىڭ قۇرامىندا تاڭعۇت ەسىمدى شاعىن رۋ بار ەكەن. حالحا ىشىنەن دە ەلەس بەرەدى. ايتكەنمەن بۇل - ارعى ءتۇبى تاڭعۇتقا قاتىستى دەمەسەك، مۇلدە باسقا جۇرت - بۋريات، حالحا. XIX عاسىردىڭ سوڭىندا ەجەلگى تاڭعۇت مەكەنى، كەيىنگى گانسۋ ولكەسىن ساياحاتتاعان، كوكونور، امدو ايماعىن توڭىرەكتەگەن ورىس وقىمىستى-جيهانكەزدەرى جەرگىلىكتى تيبەت تەكتى تايپالار اراسىندا بايىرعى تاڭعۇت جۇرتىنىڭ الدەبىر جۇرناعى ۇشىراساتىنىن ايتىپتى. اتى سول، زاتى باسقا. ەسەبى، جوق دەسە دە بولادى. تاڭعۇتتىڭ بار تاريحى 1227 - جىلمەن ءبىتىپتى.

ال ءبىز تاراپقا كەلسەك، باتىسقا اۋعان تۇرىك تايپالارى تاسقىنىنىڭ ىشىندە، از با، كوپ پە، تاڭعۇتتار دا بار ەكەن. ناقتى تاريحي جازبالاردا التىن وردا قۇرامىنداعى، داشتى-قىپشاق جەرىندەگى نەگىزگى تايپالار ساناتىندا تاڭعۇت رۋى دا اتالادى. XV, XVI عاسىردىڭ وزىندە. ءتىپتى، XVII عاسىر دەرەكتەرىندە. كەيىن ىرگەلى، ۇلكەن تايپالاردىڭ قۇرامىنا ءسىڭىسىپ كەتكەن. ياعني، ءبۇتىن ەمەس، بولشەكتىڭ بولشەك پايىزى بولسا دا، بۇگىنگى قازاق حالقىنىڭ ءناسىل-تەگىندە ەجەلگى تاڭعۇت جۇرتىنىڭ دا ۇلەسى بار دەپ ءبىلۋ كەرەك.