م. ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر. 8 - تاراۋ. تاقاۋ كورشىلەر: ءشۇرشىت

ۇلى دالا قايتا كوتەرىلەر قارساڭىنداعى ەڭ قۋاتتى كورشى ءارى ايرىقشا قاتەرلى جاۋ - شۇرجەن، نەمەسە سزين (شيىن) يمپەرياسى ەدى.

بۇكىل ورتالىق-شىعىس ازياعا وكىم جۇرگىزىپ، ۇزاق ءجۇز جيىرما جىل بويى سالتانات قۇرىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ ۇيتقى-تىرەگى بولعان نەگىزگى حالىق - تۇڭعىس-ءمانجۇر ءناسىلى ءشۇرشىتتىڭ ارعى بابالارى موحە تايپالارى قىتاي دەرەكتەرىندە VI عاسىردان ماعلۇم. اۋەلدە امۋر (حەيشۋي، حيلۋڭجياڭ) دارياسىنا قۇياتىن سۋڭگاري، ۋسسۋري وزەندەرىنىڭ اڭعارىن مەكەندەگەن ەكەن. نەگىزگى كاسىبى اڭشىلىق، بالىقشىلىق بولعان. ۋاقىت وزا كەلە موحە تايپاسى تۇستىككە قاراي قاناتىن جايىپ، ءمانجۇر ويپاتىنا كەڭىنەن ورنىعادى، تەرىستىكتە ەجەلگى قونىس امۋرمەن شەكتەلسە، تۇستىك-شىعىستا كورەيامەن، تۇستىكتە - قيدان، تۇستىك-باتىستا قىتايمەن كورشىلەس، تەرىستىك-باتىستا كوشپەندى، دالالىق تەلە، شيۆەي تايپالارىمەن بەتتەسەدى، ال بۇكىل شىعىس اتىراپ جاپون تەڭىزىنە تىرەلىپتى. جەتپىس ەكى رۋلى ەل ەكەن، دەربەس كوسەمى بار ءار رۋ وزىنشە تىرشىلىك كەشەدى.

VIII عاسىردىڭ باس كەزىندە موحە اۋلەتىنىڭ تۇستىك تارماعى سۋمو ىرگەلى بوحاي پاتشالىعىن نەگىزدەيدى. الايدا، تۋىستاس جۇرتتى تۇگەل ۇيىستىرا المايدى. 926 - جىلى قيداندار جاۋلاپ العاننان سوڭ بۇل تاراپتاعى اتالاس، اعايىنداس قاۋىم تۇگەلدەي جات ەلدىڭ بوداندىعىنا تۇسەدى. وسى شامادا موحە جۇرتى قىتاي دەرەكتەمەلەرىندە نيۋيچجي، نيۋيچجەن ەسىمىمەن بەلگىلى بولىپتى، بۇل - ىلكىدە قالىپتاسقان وزىندىك شۇرجەن ەتنونيمىنىڭ بۇرمالانعان ءتۇرى ەكەن. ال تۇرىك-تاتار جۇرتى ءتۇپ تۇلعاسىنا سايكەس، ءشۇرشىت دەپ اتاعان. (بۇل «شۇرشىت» - ادەپكى «قىتاي» اتاۋىنىڭ سينونيمى رەتىندە كەيىنگى قازاق اراسىندا XVIII عاسىرعا دەيىن ۇمىتىلماي ساقتالۋى - تاڭعالارلىق جاعداي.) ەجەلدەن-اق جاۋىنگەر بولعان، ءوز زامانى ءۇشىن قاراسىنى مول حالىقتىڭ قيدانعا باعىنىشتى بولىگى «بەيبىت شۇرجەن»، الىس ايماق، بوستان ومىردەگى جۇرتى «بەيمازا شۇرجەن» دەپ تانىلادى.

ەركىن شۇرجەندەر ءارقيلى تايپالىق وداق قۇرامىندا، ايبارلى كورشىلەرىمەن كەيدە سوعىسىپ، كەيدە ءسوز جۇزىندەگى بوداندىق جاعدايىندا ءوسىپ-ونە بەرىپتى. قايتكەندە دە، وكتەم قيدانمەن جاعالاس توقتالمايدى. جەكەلەگەن كوتەرىلىستەر كەيدە قارسى شابۋىل، اۋىر سوعىستارعا ۇلاسادى. ماسەلەن، شۇرجەندەر 973، 976 - جىلدارى لاۋو شەگىنە باسىپ كىرىپ، شەكاراداعى قيدان يەلىكتەرىن تالقاندايدى. لاۋو يمپەرياسى شۇرجەندەردى ءبىرجولا جانىشتاۋ ءۇشىن 983 - جىلى تۇتقيىل اتتانىپ، مىڭداعان كىسىسىن ءولتىرىپ، قانشاما جۇرتىن كورەيا شەگىنە دەيىن تىقسىرا قۋىپتى. ال 986 - جىلعى كەڭ كولەمدى جورىقتا شۇرجەن قونىستارىنا بويلاي ەنىپ، جۇرتىن قيراتىپ، 100 مىڭ تۇتقىن ايداپ قايتقان ەكەن. سوعان قاراماستان، شۇرجەندەر باعىنىش اتاۋلىدان باس تارتادى دا، سۇڭ پاتشالىعىمەن وداقتاسادى. بۇدان سوڭعى 988-89 - جىلدارداعى جاڭا شاپقىنعا وسى تۇستىك قىتايلاردىڭ كومەگىمەن تويتارىس بەرىپتى.

شۇرجەن-كورەي شەكاراسى دا ەشقاشان تىنىش بولماعان. ءبىراق بۇل تاراپتا شۇرجەندەر دۇشپانىنا دەس بەرمەيدى. اقىرى، كورەيلەر شۇرشىتتەن ساقتانۋ ءۇشىن، 1033-1044 - جىلداردا، قىتايدىڭ ەجەلگى تۇر-قورعانىنىڭ ۇلگىسى بويىنشا، تۇبەكتىڭ بۇكىل تەرىستىك قاپتالىن بەكىتەتىن شەكارالىق قامال ورناتىپتى، بۇل الىپ قابىرعانىڭ بيىكتىگى مەن جالپاق ەنى 8 مەتردەن، ال ۇزىندىعى 500 شاقىرىم ەكەن. ءالى باسى بىرىگىپ ۇلگەرمەگەن ءشۇرشىتتىڭ قۋات-الىمىن وسىدان-اق تانۋعا بولادى.

تاڭ داۋىرىنەن سوڭ ەڭسە جازىپ، X-XI عاسىرلاردا اۋەلگى ورماندى، تاۋلى ايماقتان ەتەككە ءتۇسىپ، ءمانچجۇر ولكەسىن باۋراعان، جاڭا جەر، جاڭا جاعدايدا ىرگەلەس تۇرىك ىقپالىمەن اۋەلى مالشىلىق كاسىبىنە ماشىقتانىپ، ۋاقىت وتە كەلە ەگىنشىلىك سىرىن يگەرگەن شۇرشىتتەر سانى مولىعىپ، اسكەري قۋاتى ارتىپ، ەندى ۇلىس رەتىندە ورنىعۋعا بەت الادى. وسى ورايدا حەيشۋي موحە تايپاسىنىڭ ۋسسۋري بويىن جايلاعان ۆانيان تابى بەدەل-كۇشكە جەتىپ، «وتىز رۋدىڭ وداعى» اتالاتىن جاڭا جۇرتتىڭ ۇيتقى-تىرەگىنە اينالادى. اقىرى، وسى اۋلەتتىڭ جاۋىنگەر كوسەمدەرى XI-XII - ەكى عاسىردىڭ شەگىندە شۇرجەن جۇرتىنىڭ باسىم بولىگىن دەربەس ۇلىس رەتىندە ۇيىستىرىپتى. ال اكەلەرىنەن، اعالارىنان كەيىن بيلىككە جەتكەن شەشىمتال اگۋدا ەجەلدەن جاۋلاس لاۋو پاتشالىعىمەن اراداعى الدەنەشە جەڭىستى سوعىستار ناتيجەسىندە، 1115 - جىلى تاۋەلسىزدىك تۋىن ءبىرجولا بەكىتىپ، ءوزىن يمپەراتور دەپ جاريالايدى.

جاڭادان قۇرىلعان مەملەكەت رەسمي تۇردە سزين اتانادى (ءشۇرشىتتىڭ ءوز تىلىندە انچۋن)، ماعىناسى - التىن، ياعني التىن ۇلىس. قيدان ەلىنىڭ رەسمي اتاۋى لاۋو (لياو) - «تەمىر» دەگەن ءسوز، تەمىر توتىعادى، توزادى، ال التىن ەشقاشان ەسكىرمەيدى، تەمىردىڭ ءوزىن الىپ جەيدى دەپتى. ءسويتىپ، اگۋدا باستاعان التىن يمپەريا سوڭعى توقسان جىل بويى توڭىرەگىن تۇگەل جايپاپ، شۇرجەندى جانىشتاپ وتىرعان تەمىر يمپەرياعا قارسى قاتال سوعىس اشادى. قيداندار العاشقى كەزەڭنىڭ وزىندە بەت قاراماي جەڭىلەدى. اينالاسى التى-جەتى جىل ىشىندە ورتالىق قالالارىنىڭ بارىنەن ايرىلىپ، ىدىراپ توزادى. وسى اگۋدانىڭ زامانىندا قيدان تاعدىرى ءبىرجولا شەشىلسە، مۇراگەر يمپەراتور ۋسيمايدىڭ تۇسىندا، 1125 - جىلى، تۇياق سەرىپكەن سوڭعى ۇرىستا جانە جەڭىلىپ، اقىرعى يمپەراتورى تۇتقىنعا تۇسەدى - قيدان مەملەكەتى قۇلادى دەگەن ءسوز. قيدان جەرى، قيدان يەلىگى تۇگەلدەي شۇرجەن بيلىگىنە كوشىپتى.

الايدا، شۇرشىتتەر لاۋو پاتشالىعىن الۋمەن شەكتەلمەيدى. وزدەرىمەن ۋاقىتشا وداقتاس بولعان، ءبىراق كەڭ مايداندا ايتارلىقتاي بەلسەندى ارەكەت جاساماعان سۇڭ-قىتاي يمپەرياسىنا قارسى سوعىس اشادى. كورەيمەن بىتىمگە توقتاپ، تۋ سىرتىنداعى قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتىپ، تاڭعۇتتى ءسوز جۇزىندەگى بوداندىق شارتقا ءماجبۇرلەپ، اتا جاۋمەن وداقتاستىق مۇمكىندىگىنەن ايىرعان سوڭ، 1125 - جىلى حۋاڭحى دارياسىنان ءوتىپ، تەگەۋرىندى، جاپپاي شابۋىلعا كوشەدى. قىتاي اسكەرى اۋىر جەڭىلىستەرگە ۇشىراپ، قانشاما كەنتى مەن جەرىنەن ايرىلادى. سوعىستىڭ ەكىنشى جىلى شيرەك عاسىر بويى وكىم قۇرعان كارى يمپەراتور، ىلكىدە عانا تاققا وتىرعان بالاسى، جاڭا يمپەراتورمەن ەكەۋى قاتارىنان تۇتقىنعا تۇسەدى. جاۋ جاساعىن قيراتىپ، اۋەلگى ماقساتىنا جەتكەن شۇرجەندەر سوعىس قيمىلدارىن توقتاتىپتى. ارينە، ۋاقىتشا عانا.

تەرىستىك ايماقتان ءبىرجولا تىقسىرىلعان سۇڭ-قىتاي مەملەكەتى ەندى تۇستىك سۇڭ - نان سۇڭ اتالادى، ەل بيلىگىنە ەجەلگى پاتشالاردىڭ باسقا ءبىر تارماعى - جاڭا اۋلەت كەلەدى. ال شۇرجەن جاڭادان باسىپ الىنعان ولكەدە قىتاي ەسەپتى، ۋاقىتشا، قۋىرشاق وكىمەت ورناتادى دا، ىرگەسىن بەكىتكەن سوڭ، كوپ ۇزاماي-اق ەكىنشى دۇركىن سوعىس اشىپ، تاعى دا ۇلكەن تابىسقا جەتەدى. اقىرى، 1142 - جىلى بەكىتىلگەن ءبىتىم شارتى بويىنشا ەجەلگى قىتايدىڭ قانشاما ۋالاياتىن وزىنە قوسىپ الادى، تۇستىك سۇڭ پاتشالىعى شۇرجەن وكتەمدىگىن مويىنداپ، جىل سايىن سوم كۇمىس، بۋما جىبەك تۇرىندە قىرۋار البان تولەپ تۇرۋعا مىندەتتەنەدى. ەندى جاڭا بولىس بويىنشا سزين يمپەرياسى «جەر-ۇيتقى جازىعى» اتالاتىن قۇنارلى حۋاڭحى القابىن تۇگەل يەلەنىپ، تۇستىك شەكارا يانسزى دارياسىمەن ورتاڭعى ارالىققا جەتىپتى. مەجەلى جەردىڭ شىعىس بولىگى حۋايشۋي وزەنىنىڭ نەگىزگى ارناسى بويىنشا بەلگىلەنەدى جانە باتىسقا قاراي سول ەندىك بويىنشا تارتىلادى. ياعني، ەجەلگى قىتايدىڭ بۇكىل تەرىستىك جانە ورتالىق بولىگى سزين اۋلەتىنە قاراستى بولدى دەگەن ءسوز. التىن پاتشالىق جەرى بايتاق، ەلى ىرگەلى، ايرىقشا قۋاتتى جانە كوپ ۇلتتى مەملەكەتكە اينالادى.

شۇرشىتتەر لاۋو يمپەرياسىن جاۋلاپ العان سوڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە بۇرىنعى قيدان ۇلگىسى - اكىمشىلىك ءبولىنىس، ىشكى قىزىمەت ءتارتىبىن سول قالپىندا ساقتاپتى. كوپ ۇزاماي، بيلىك ءبىرجولا ورتالىقتاندىرىلىپ، بايىرعى ءشۇرشىت راسىمىندەگى رۋ كوسەمدەرىنىڭ كەڭەسى تاراتىلادى. زامان وزا كەلە، مەملەكەتتىك قۇرىلىم قىتاي ۇلگىسىنە كوشەدى. ساراي ءراسىمى عانا ەمەس، بۇكىل اكىمشىلىك جۇيەسى. سونىمەن قاتار ەل باسقارۋ ۇردىسىندە ءاربىر ۋالاياتتىڭ، توپ پەن قاۋىمنىڭ ۇلتتىق سىپاتى دا ۇنەمى ەسكەرىلىپ وتىرعان. قيداندار - قيدان جوراسىمەن، قىتايلار - قىتاي راسىمىمەن. شۇرجەندەر دە ءوز ءتارتىبىن ۇستانادى، ءبىراق ۇلىستى ۇيىستىرۋشى قاۋىم رەتىندە مەملەكەتتىك ۇلكەن ساياسات اۋقىمىنا تۇسەدى. كەيىندە، بۇكىل يمپەريا قىتاي نۇسقاسىن قابىلداعاندا، مەملەكەت شەگىندەگى بارلىق جۇرت قىتاي ءراسىمىن قوسا يگەرۋگە ءماجبۇر بولادى.

قارۋدىڭ كۇشىمەن ورناعان بايتاق ەلدىڭ اسكەري الۋەتى اسا جوعارى بولعان. اتاۋلى حالىق شۇرشىتتەردىڭ ەركەك كىندىكتى ازاماتى 17 جاستان 59 جاسقا دەيىن اسكەري مىندەتتى سانالادى. سونىمەن قاتار، بوگدە ءناسىل، باسقا جۇرت وكىلدەرى دە سوعىس ىسىنە كەڭىنەن تارتىلادى. ماسەلەن، سۇڭ پاتشالىعىنا قارسى العاشقى مايداندا وداقتاس دالالىق تايپالارمەن قاتار، كۇنى كەشە عانا بودانعا تۇسكەن قيداندار، ءتىپتى، ىلكىدە قيدان بيلىگىندە بولعان قىتايلار دا كوپتەپ قاتىسادى. كەيىندە جاڭا جەردە جاڭادان قوسىلعان قىتايلاردىڭ ءوزى سۇڭعا قارسى تىنىمسىز سوعىستاردا ەلەۋلى قىزىمەت اتقارىپتى.

ءشۇرشىت اسكەرى قاشاندا سان جاعىنان تولىمدى بولعان. الدەنەشە ءجۇز مىڭ. ال XIII عاسىردىڭ باس كەزى، شىڭعىس حانمەن سوعىس داۋىرىندە ءبىر ميلليوننان اسىپتى. قالىڭ قولدىڭ باسىم كوپشىلىگى، ارينە، قىتاي تەكتىلەر بولعان. شۇرجەن شەرىگىنىڭ نەگىزگى قارۋى - ءداستۇرلى ۇلگىدەن تابىلادى: ساداق، نايزا، قىلىش، ساۋىت-سايمان دەگەندەي. سونىمەن قاتار، ول كەزدە الەمدەگى باسقا ەشبىر جۇرتتا جوق وت قارۋلار قولدانىسقا ەنگىزىلگەن. بۇلار - باعزىدا، تاڭ يمپەرياسىنىڭ زامانى، II عاسىردىڭ سوڭىندا ەجەلگى قىتايدا ويلاپ تابىلعان جارىلعىش وت-دارىگە بايلانىستى. وت-جەبە جانە وتتى بومبالار. وت-جەبە - كادىمگى ساداق وعىنا بەكىتىلگەن، وت-ءدارىلى شاعىن جارىلعىش ەكەن. جاقپەن اتىلىپ، جاۋ ورتاسىنا تۇسكەندە وت شاشىپ جارىلاتىن بولعان. ولتىرەدى، ورتەيدى. ال وتتى بومبا - ىشىنە وت-ءدارى تولتىرىلعان جۇمىر قۇمىرا تۇرىندە جاسالىپتى. سەرىپپەمەن (كاتاپۋلت) اتىپ، الدەنەشە ءجۇز قادام جەردەگى قالىڭ اسكەر ورتاسىنا نەمەسە قامال ىشىنە تۇسكەن كەزدە قاتتى دىبىسپەن تارس جارىلىپ، ەلۋ-الپىس مەتر اۋماقتى وت-جالىنعا ورايتىن بولعان. بۇدان باسقا، قامال بۇزاتىن، قابىرعاعا شىعاتىن ءارقيلى ءۇتىرلى اسپاپتار. ۋاقىت وزا كەلە، بۇل قاتارلى شابۋىل جانە قورعانىس قۇرالدارىنىڭ بارلىعى دا شىڭعىس حان اسكەرىندە قولدانىسقا الىنادى.

يمپەريا ىرگەلەنگەن، ەل ءابدەن ورنىققان زامان - XIII عاسىردىڭ باس كەزىندە جۇرگىزىلگەن ساناق بويىنشا، بۇكىل ۇلىستا 8 ميلليون 413 مىڭنان استام شاڭىراق، جيىن سانى 53 ميلليون 532 مىڭنىڭ ۇستىندە حالىق بار ەكەن. مۇنىڭ ەكى پايىزى قيدان، ءبىر پايىزى تۋىستاس بوحاي، 87 پايىزى ەتنيكالىق قىتاي (حان) ەكەن. ال ەل يەسى ءشۇرشىت - 10 پايىز شاماسىندا عانا بولعان، ياعني 5 جارىم ميلليونعا جەتەر-جەتپەس. دەربەس وتىرسا، سول زامان ءۇشىن اسا كوپ حالىق، ءبىراق 90 پايىز باسقا جۇرت اراسىندا ات توبەلىندەي عانا دەرلىك. اقىر ءتۇبى وسى ازشىلىق جاعداي دارىندى ءارى جاۋىنگەر جۇرتتىڭ بار ارتىقشىلىعىن جوققا شىعارعان.

بۇرىنعى قيداننان ءبىر ايىرما - اۋەل باستان-اق شۇرشىتتەردىڭ مەملەكەتتىك ىشكى ساياساتى شوۆينيزمنەن، ناسىلدىك شەكتەۋدەن تىس بولىپتى. يمپەريا عۇزىرىنداعى بارلىق حالىق تەڭ قۇقىقتى سانالعان. البەتتە، ءشۇرشىت - بيلەۋشى اۋلەت. سونىمەن قاتار، ەلدىڭ تىنىشتىعى، بەرەكە-بىرلىگىنىڭ ۇيتقىسى. وسىعان وراي ۇتىمدى ءارى ەپتى ساياسات ىسكە قوسىلادى. ەل باسقارۋ ىسىنە، مەملەكەتتىك قىزىمەت سالاسىنا باسقا ۇلت وكىلدەرى دە كوپتەپ تارتىلادى. اۋەلدە بۇل تاراپتا بۇرىندا قالىپتاسقان جۇيەسى بار قيدان جول-جوراسى جەتەكشى ورىنعا قويىلىپ، جاڭا وكىمدى مويىنداعان قيدان تەكتى قىزمەتكەر، ساياساتكەرلەر ءىس تۇتقاسىندا قالا بەرەدى. بۇدان سوڭعى زاماندا قىتاي تەكتى جۇرتقا دا كەڭىنەن جول اشىلىپتى. سزين اكىمشىلىگى جاڭادان قوسىلعان جەردەگى قىتاي اتاۋلىنى بۇرىنعى، ءوز جۇرتىنداعى بارلىق بورىش-قارىشىنان قۇتقارىپ، تۇتاس ءۇش جىلعى الىمنان ازات ەتەدى، ەندىگى مىندەتتى سالىق بۇرىنعىدان الدەقايدا كەم مولشەردە بەلگىلەنەدى، باسقا دا ءارقيلى جەڭىلدىكتەر جاسالادى، ناتيجەسىندە جاۋلانعان ايماقتا ءبىرشاما تىنىشتىق ورناپتى، تىلەكتەستىك بولىپتى.

جالپى سانى بيلەۋشى قاۋىمنان توعىز ەسە ارتىق بودان جۇرت ءوزىن ۇلىستىڭ تەڭ قۇقىقتى ازاماتى عانا ەمەس، ەل يەسى سەزىنە باستايدى. اقىر تۇبىندە التىن پاتشالىق ءشۇرشىت بيلىگىندەگى سولتۇستىك قىتاي يمپەرياسى رەتىندە قالىپتاسادى. شۇرشىتتەردىڭ السىزدىگىنەن ەمەس، قىتايلاردىڭ ولشەۋسىز كوپتىگىنەن. جاي عانا كوپتىگى ەمەس، مادەنيەتىنىڭ كەمەلى، حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسى، اينىماس ءداستۇر-سالتىنىڭ ارقاسى. ءۇش مىڭ جىلدىق تاڭبالى تاريحتا قاراۋىندا قالعاندار تۇرىپتى، قىتايدى باعىنىشقا تۇسىرگەن حالىقتاردىڭ ءبارى ازدى-كوپتى زاماننان سوڭ ۇلتتىعىنان، دەربەستىگىنەن ايرىلىپ، قىتايلانىپ كەتكەنىن، ۇلى قىتاي بوداندىق جاعدايدىڭ وزىنەن ءاماندا ۇتىس تاپقانىن كورەمىز. جارىم قىتايدى بيلەپ وتىرعان شۇرشىتتەر دە تاريحي تاعدىرىن اتتاپ كەتە المايتىن ەدى.

ىلكىدەگى قيداندارمەن سالىستىرعاندا، شۇرشىتتەر جابايى (حۋ، ۆارۆار، دۇڭگەنە) قالىپتا بولدى دەپ سانالادى. مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى قالىپتاسپاعان، مادەنيەتى كەمشىن، جازۋ-سىزۋى جوق... دەگەندەي. الايدا ۇلتتىق ساناسى جوعارى، وزىندىك سالت-ءداستۇرى بەرىك. ايرىقشا جاۋىنگەر، اسكەري ۇجىمى نىعىز، قۋاتتى جۇرت. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تۇعىرى ورنىقتى. قالعانى قولايىنا بايلانىستى. مەملەكەتتىك قۇرىلىم - اۋەلدە قيدان، كەيىندە قىتاي داستۇرىنە ۇيلەستى دەدىك. ال باسقاسى... تەزىنەن جەتىگە باستايدى. العاشقى پاتشا اگۋدا 1119 - جىلى قيدان جانە قىتاي تاڭبالارىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان، كەيىندە «ۇلكەن جازۋ» اتانعان جاڭا جازۋدى قولدانىسقا ەنگىزەدى. 1138 - جىلى يمپەراتور حەلا جازىلۋى ىقشام، وقىلۋى وڭايىراق تاعى ءبىر جازۋدى ماقۇلدايدى، بۇل «كىشى جازۋ» 1145 - جىلى ىسكە قوسىلىپتى. ەڭ باسىنان-اق ۇلتتىق جازۋ اياسىندا، ۇلت تىلىندەگى مەكتەپتەر اشىلادى. سونىمەن قاتار، قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە، قىتاي مادەنيەتىن يگەرۋگە ايرىقشا ءمان بەرىلەدى. دەسە دە، انا ءتىلىن ءبىلۋ، جازۋىن تانۋ، ۇلتتىق مادەنيەتتى دامىتىپ، ەجەلگى ءداستۇر-سالتتى ۇستانۋ - ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەت بولعان.

ۇلتتى ساقتاۋ، ونىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋ ماسەلەسى ەل بيلەۋشىلەر نازارىندا تۇرىپ، ۇنەمى ايرىقشا قولداۋ تاۋىپ وتىرعان. مەملەكەتتىك ءتىل - شۇرشىت ءتىلى بولىپ، ىشكى قاتىناس جانە ءىس قاعازدارى دا وسى انا تىلىندە جۇرگىزىلگەن. تەك سوت ءىسى عانا جەرگىلىكتى جەردە قىتاي تىلىندە وتكىزۋگە مۇمكىندىك الادى. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك قىزىمەتتەگى تۇلعالار ۇلت، ناسىلىنە قاراماستان، ءشۇرشىتتىڭ ءتىلى مەن حاتىن بىلۋگە مىندەتتەلگەن. ورتالىقتاعى جانە شەت ايماقتارداعى اكىمشىلىك باسقارۋ سالاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل مەن ۇلتتىق جازۋدان شەت كىسىلەر قىزمەتتەن شىعارىلادى، ءتىپتى، تۋما شۇرشىتتەردىڭ ءوزى ساۋاتسىزدىق جاعدايىندا بيلىكتەن عانا ەمەس، مال-مۇلكىنەن، مۇراگەرلىك حاقىسىنان ايرىلادى ەكەن. شۇرجەن تەكتى جۇرتتىڭ باسىم كوپشىلىگى ەكى ءتىلدى قاتار يگەرىپتى، ال يمپەريا شەگىندەگى ءارقيلى حالىقتاردىڭ ءوزارا قاتىناس قۇرالى - نەگىزىنەن قىتاي ءتىلى بولعان.

ۇلتتىق مەملەكەتى قالىپتاسىپ، ۇلتتىق جازۋى قولدانىسقا ەنىپ، انا ءتىلى وركەندەگەن ءشۇرشىتتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى بارلىق سالادا بىردەي دامىپ، بيىك ورەگە ۇمتىلادى. كۇڭفۋدزى، مەڭ-سزى، جانە باسقا دا ويشىلداردىڭ تۋىندىلارى، ءارقيلى فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەر قىتاي تىلىنەن اۋدارىلىپ، كىتاپ بولىپ باسىلىپ، كەڭىنەن تارايدى. سونىمەن قاتار، ۇلت تىلىندەگى ءتولتۋما نۇسقالار دا قالىپتاسادى، ولەڭ، حيكايات، درامالىق، مۋزىكالىق شىعارمالار جازىلادى. سۇڭعات جانە ءمۇسىن ونەرى داميدى. ارحيتەكتۋرادا ۇلتتىق نىشاندار پايدا بولادى. قيدان، شۇرجەن تاريحىن بايىپتاعان جىلناما، زەرتتەۋلەر، ەتنوگرافيالىق سىپاتتامالار، مەديسينا، استرونوميا سالاسىنداعى ەڭبەكتەر جازىلادى. مۇنىڭ ءبارى دە ءوز زامانىنداعى عىلىم، ءبىلىم دەڭگەيىندە كورىنىس تاپسا كەرەك. وكىنىشكە قاراي، وسىنشاما قىرۋار مۇرا كەيىنگى زامانعا جەتپەپتى. تەك اتى مەن دەرەگى عانا قالعان.

قايتكەندە دە، ۋاقىت وزعان سايىن قىتاي ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ ىقپالى ارتىپ، جاپپاي قىتايلانۋ ءۇردىسى باستالادى. البەتتە، ەل-جۇرتىنىڭ بولاشاعىن ويلاعان قايراتكەرلەر دابىل ۇرادى، حالقىنىڭ ۇلتتىق بەينەسىن ساقتاۋعا ۇمتىلادى، وتكەندەگى، ءوزىنىڭ ۇلتتىق سىپاتىن جوعالتپاعان قيداندى، كورشىلەس، بار شارۋاسى ۇلتتىق مۇددە ورايىنان تابىلىپ وتىرعان تاڭعۇتتى مىسالعا كەلتىرىپ، ۇلگىلى ونەگە رەتىندە ۇسىنادى ەكەن. تاقتاعى امىرشىلەر دە بەيتاراپ قالمايدى. وسى ورايدا، ءبىرجولا قىتايلانۋدان ساقتىق رەتىندە، 1187 - جىلى، شۇرجەندەردىڭ قىتاي ۇلگىسىمەن كيىنۋىنە، قىتايشا ەسىم-سوي الۋىنا تىيىم سالىنعان زاڭ دا قابىلدانعان ەكەن. حالىقتىڭ ەجەلگى ءان-كۇيىنە، ءراسىم، داستۇرىنە ءمان بەرىلەدى. مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى تۋرالى ايتتىق. الايدا، سونشاما ارەكەت، شارا، ناقتى جۇمىستارعا قاراماستان، ۇلتسىزدانۋ اپاتى توقتالمايدى.

كوپ ۇلتتى جۇرتتا جالپىعا ورتاق، مەملەكەتتىك ءدىن بولماعان. ايتكەنمەن، كۇڭفۋدزى ءىلىمى جەتەكشى قىزىمەت اتقارادى. سونىمەن قاتار، بۋدديزم كەڭىنەن تاراعان، داوسيزم دە بەلگىلى ورىن العان. قاراپايىم شۇرجەن قاۋىمى اتا-بابا ءراسىمىن ۇستانادى، كوككە، وزەن، تاۋ رۋحىنا تابىنادى. مۇنداي الا-قۇلالىق تا ۇلىستىڭ ۇيىسۋىنا قىزىمەت ەتپەسە كەرەك.

اسكەري ايبارلى شۇرجەن يمپەرياسىنىڭ سىرتقى ساياساتى اۋەل باستان-اق وكتەمدىك، جاۋلاۋشىلىق ورايىندا قالىپتاسادى. ۇلىستىڭ العاشقى زامانىنداعى قۋاتتى، ىرگەلى كورشىلەر - تاڭعۇت پەن سۇڭ يمپەريالارى بولدى. كەيبىر كەزەڭدەردە ءسوز جۇزىندە بوداندىق تانىتقانىمەن، دەربەس ساياسات جۇرگىزگەن تاۋەلسىز تاڭعۇتپەن ارادا وقتىن-وقتىن سوعىس، كوبىنە بەيبىت قاتىناس اۋقىمىنداعى تەپە-تەڭدىك ورنايدى. العاشقى بەتپە-بەت مايداننىڭ وزىندە ءبىرتالاي جەرىنەن ايرىلعان، تۇستىككە ىعىسىپ، جاڭا اۋلەت بيلەگەن جاڭا مەملەكەت ەسەبىندەگى نان سۇڭ شۇرجەننىڭ ءجۇز جيىرما جىلدىق تاريحىنىڭ ۇزىنا بويىندا ۇنەمى سوعىس احۋالىندا، قاتەر ۇستىندە بولادى. العاشقى جەڭىلىستەردەن سوڭ-اق ءوزىن بودان تانىپ، جىل سايىن مىندەتتى، اۋىر سالىق تولەپ وتىرعانىمەن، شىن مانىسىندەگى تاۋەلسىزدىگىن ساقتايدى. ۋاقىتشا ءبىتىم ارالاس، ۇزاق، قانتوگىس سوعىستار جاعدايىندا باقاس ەكى تاراپتىڭ ەشقايسىسى دا ايقىن، تۇبەگەيلى باسىمدىققا جەتە الماپتى.

قابىرعالى، ىرگەلى، قۋاتتى سزين يمپەرياسىنىڭ ءتۇپ نەگىزىن شايقايتىن ەڭ ۇلكەن قاتەر - سىرتقى كورشىلەر ەمەس، ىشكى جەگى-دەرت بولعانىن كورەمىز. التىن پاتشالىق ءبىرتۇتاس، ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسا المادى. بيلەۋشى اۋلەت شۇرجەندەر جالپى جۇرتتىڭ شامالى بولىگىن عانا قۇراسا، يمپەريانىڭ نەگىزگى حالقى قىتايلار ءۇشىن مەملەكەت مۇددەسى ەكىنشى، ءتورتىنشى كەزەكتەگى شارۋا بولىپ قالادى. سونىمەن قاتار، بىرتە-بىرتە ۇلت-ارالىق قايشىلىق تا كورىنىس تابا باستايدى. بۇل رەتتە اۋەلگى كىلتيپان بايىرعى قيداننان شىعىپتى.

يمپەريانىڭ ىشكى ومىرىندە ەتنيكالىق قىتاي اسەرى كۇشەيگەن سايىن، باعزىدا ەل بيلەگەن قيدانداردىڭ ىقپالى ازايا بەرەدى. بىرتە-بىرتە باسقارۋ جۇيەسىنەن، مەملەكەتتىك قىزىمەتتەن شەتتەي باستاعان، ىشكى ۋالاياتتاردا، جيىن وتىرعان جەرلەرىنىڭ وزىندە ازشىلىققا اينالعان قيدان جۇرتىنىڭ نارازىلىعى ارتادى. ەجەلگى ەركىندىگىن ۇمىتپاعان، بۇرىنعى ۇلتتىق مەملەكەتىن اڭساعان قيداندار 1161-1162، 1169 - جىلدارى قارۋلى كوتەرىلىسكە شىعادى. تىكەلەي مايداندا جەڭىلىسكە ۇشىراسا دا، ىشكى قارسىلىق توقتالماپتى. مامىلە ورنىنا قىسىمىن كۇشەيتە تۇسكەن شۇرجەندەر 1191 - جىلى قيدان ايماعىندا مەملەكەتتىك ءىس قاعازدارىن قيدان تىلىندە جۇرگىزۋگە تيىم سالادى. ناتيجەسىندە قيدان قاۋىمى بەتىن ءبىرجولا تەرىسكە بۇرعانىن كورەمىز. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر قيدان مەن شۇرجەن اراسىنداعى ۇعىنىس، ىنتىماق بۇدان كوپ بۇرىن، 60-جىلداردىڭ وزىندە جوققا سايعان ەدى دەپ جازادى.

سزين يمپەرياسى تەرىستىك-شىعىستا كەڭ دالا - كوشپەندى تۇرىك-تاتار تايپالارىمەن شەكتەسىپ جاتقان. بۇل تاراپتاعى ساياسات ايرىقشا قاتال بولدى. ياعني، ەجەلگى قىتاي جۇرتىنىڭ عاسىردان عاسىرعا سوزىلىپ كەلە جاتقان ۇيرەنشىكتى زورلىق-زومبىلىعى. شۇرجەن كوتەرىلگەن كەزدە ۇلى دالا بىتىراڭقى بولاتىن. ءبىرتۇتاس ۇلىس جوق، جاۋىنگەر، سانى دا ءبىرشاما كوشپەندى تايپالار ءارقايسىسى وزىنشە، دەربەس تىرشىلىك كەشىپ جاتقان. شۇرجەن ەجەلدەن قالىپتاسقان «بولشەكتەپ الىپ بيلەۋ» ساياساتىن قولدانادى. جاي عانا بولشەكتەپ بيلەمەيدى، اعايىنداس جۇرتتى ءبىر بىرىنە ايداپ سالىپ، «دۇڭگەنەلەردى دۇڭگەنەلەردىڭ كۇشىمەن جۋاسىتۋ» ءتاسىلىن ۇستانادى.

اۋىر سالىق، ەزگى مەن تالان-تاراج بۇرىنعى لاۋو كەزىندەگىدەن دە اسىپ تۇسەدى. اقىرى، كەرەي، نايمان، مەركىت تايپالارى ۇيتقى بولعان دالالىق جاڭا كونفەدەراسيا قۇرىلادى. قىتاي تاريحىندا «سزۋبۋ» (ءشۇرشىت تىلىندە سزۋ - رۋ، بۋ - تايپا، ياعني رۋ-تايپالار بىرلەستىگى) اتانعان بۇل قۋاتتى وردا بۇكىل XI عاسىردىڭ ۇزىنا بويىندا، اۋەلدە قيدانعا، ودان سوڭ شۇرجەنگە قارسى كۇرەستە ۇلى دالانىڭ ەركىندىگىن ساقتاپ تۇرادى، بىراق اقىر تۇبىندە اۋىر جەڭىلىسكە ۇشىراپ، شۇرشىت بيلىگىنە تۇسەدى. ءبىراق بۇل دا ەڭ سوڭى ەمەس ەكەن. ارادا ءجۇز جىل وتكەندە ەجەلگى تۇرىك-تاتار جۇرتى شىڭعىس حاننىڭ تۋى استىندا قايتادان ۇيىسىپتى.

مىنە، وسى كەزدە، وتكەنىن اڭساعان، شۇرشىتكە كىرىپتار جاعداي تۇرالاتقان قيداننىڭ ءبىرتالاي ساياساتكەر، اسكەرباسى ازاماتتارى كوشپەندىلەردىڭ جاڭا ۇلىسىنا تىلەكتەس بولىپ شىعادى، ءارقيلى جولمەن شىڭعىس حان ورداسىنا جەتىپ، كەڭەسشى، كومەكشى بولادى. سزين يمپەرياسىنىڭ ءالسىز سىپاتتارىن ايگىلەپ، قيدان جۇرتىنىڭ نەگىزگى، كوپشىلىك بولىگىنىڭ بوداندىق قالىپتان باس تارتۋىنا، دالالىق اعايىندارىنا قالتقىسىز قوسىلۋىنا مۇرىندىق بولادى. ناتيجەسىندە ءىرى كوتەرىلىستەر شىعىپ، تۇتاس اسكەر جاساقتارى قۇرىلىپ، شۇرشىتكە قارسى مايدانعا تۇسەدى. ياعني، يمپەريا شەگىندە ورىن العان ىشكى قايشىلىقتار دەندەي كەلە، سىرتقى قاتەرمەن ۇيلەستىك تاۋىپتى.

شىڭعىس حان قۋات بەرىپ، باعزىداعى رۋحى قايتىپ ورالعان كوشپەندى قاۋىمنىڭ عاسىرلار بويعى تايتالاس، ەڭ قاتەرلى دۇشپانىنا قارسى ۇلى جورىعى 1211 - جىلى باستالادى. جەڭىستەن جەڭىس. 1215 - جىلى سزين يمپەرياسىنىڭ ورتالىق استاناسى يانسزين (بەيجىڭ) باسىپ الىنادى. الايدا، ءشۇرشىت-قىتاي جەرى ۇلان-بايتاق، قارۋلى اسكەرى مول ءارى ايرىقشا قۋاتتى بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە، شۇرجەنمەن ەڭ زور مايدان كولدەنەڭ بوگەسىنگە ۇشىرايدى. شالعايداعى حارەزم يمپەرياسىمەن ارادا تىكەلەي سوعىس ماجبۇرلىگى تۋىپ، شىڭعىس حان 1219 - جىلى سارتاۋىل جورىعىنا اتتانادى. ۇزىلمەگەن شۇرجەن-قىتاي تارابىندا اسكەردىڭ جالايىر مۇقالى باستاعان قوماقتى ءبىر بولىگى عانا قالىپتى. 1224- جىلى باتىس جورىعىنان ورالعان ۇلى قاعان ەڭ الدىمەن ءالى دە كۇشىندە تۇرعان تاڭعۇتتى تالقاندايدى. وسى تاڭعۇت سوعىسىنان قايتار جولدا دۇنيە سالعان شىڭعىس حاننىڭ بۇكىل الەمدى باعىندىرۋ ساياساتىن ودان ءارى جالعاستىرعان وكەتاي قاعان 1230 - جىلى شۇرجەنگە قارسى مايدانعا بۇدان ءبىراز بۇرىن دۇنيە سالعان مۇقالى-نوياننىڭ ورنىنا باس قولباسى ەتىپ سۇبىتاي-باحادۇردى اتتاندىرىپتى. ءسويتىپ، 1234 - جىلى، تۇتاس ءبىر ءداۋىر - ۇزاق ءارى تىنىمسىز جيىرما ءۇش جىلدىق سوعىستان سوڭ سزين يمپەرياسى ءبىرجولا قۇلايدى.

قىتاي قاشاندا ءوز ورنىندا قالادى دەدىك. ال دەربەس مەملەكەتى جويىلعان شۇرشىتتەر بۇدان سوڭعى كەزەڭدە ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى، ودان كەيىنگى زاماندا شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي نەگىزدەگەن يۋان يمپەرياسىنىڭ (1271-1368) شەگىندە جاسايدى. يۋان اۋلەتىن ميڭ اۋلەتى (1368-1644) الماستىردى. بۇل كەزدە تۇستىك وڭىردەگى شۇرشىتتەر تۇگەلدەي دەرلىك قىتايلانىپ كەتكەن ەكەن. ياعني، تىلىنەن دە، ءدىلى مەن ءداستۇر-سالتىنان دا ايرىلعان. تەك شالعاي تەرىستىك تاراپ - ورماندى القاپتاعى جانە پاتشالىق كەزىندەگى جيىن جەرى - لاۋو-حە اڭعارىنداعى جۇرت قانا ءوزىنىڭ ۇلتتىق كەيپىن ساقتاعان. وسى بايىرعى قونىستاعى شۇرجەندەر ميڭ داۋىرىندە ءۇش ۋالاياتقا ءبولىنىپ باسقارىلعان ەكەن.

سول ءۇش ايماقتىڭ ءبىرىنىڭ كوسەمى نۋرحاسي XVI عاسىردىڭ سوڭىندا تۋىستاس تايپالاردىڭ باسىن قايتادان بىرىكتىرەدى دە، 1616 - جىلى تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرەدى. كونە ءشۇرشىت جۇرتىنىڭ ۇرپاعى بۇل كەزدە ءمانجۇر اتانعان. ەسكى داستۇرىنەن اينىماعان، باعزىداعى جاۋىنگەرلىك رۋحى وشپەگەن، وجەت ءارى دارىندى قاۋىم. باستاپقىدا ۇلتتىق دەربەستىك ءۇشىن كۇرەسكەن ەجەلگى ءشۇرشىت اۋلەتى وزدەرىن جانىشتاۋعا شىققان قىتاي جاساقتارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تالقانداپ، كوپ ۇزاماي تۇپ كوتەرىلە، قارسى شابۋىلعا اتتانادى. سوعىس مايدانىن ىشكى قىتايعا كوشىرىپ، اقىرى نۋرحاسيدىڭ مۇراگەر ۇلى حۋاندي اباحايدىڭ تۇسىندا ايقىن باسىمدىققا جەتكەن مانجۇرلەر 1644 - جىلى بەيجىڭدى الادى. قىتاي تاريحىندا تاعى ءبىر جاڭا ءداۋىر - سين زامانى باستالادى. (جاڭا يمپەريانىڭ اۋەلگى اتاۋى - حوۋ سزين - كەيىنگى سزين، ەسەبى، ءبىر كەزدەگى التىن پاتشالىقتىڭ جالعاسى؛ نۇرحاسيدەن سوڭ، ءورىس كەڭەيگەن، يمپەريا ەجەلگى قىتاي شەگىن تۇگەل قامتىعان كەزدە سين (تازا، پاك) دەگەن اتاۋ راسىمگە ەنىپتى.)

مانجۇرلەر بيلەگەن سين اۋلەتى - نۋرحاسي-اباحاي ۇرپاعى 1644 - جىلدان 1912 - جىلعا دەيىن، وتە ۇزاق زامان - ەكى ءجۇز الپىس جەتى جىل بويى بيلىكتە بولادى. سزينگە ساباقتاس سين - بايىرعى شۇرشىت-ءمانچجۇر اۋلەتى، بۇدان بۇرىن شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇلى وكەتاي، نەمەرەلەرى موڭكە مەن قۇبىلاي ءبىرجولا بىرىكتىرگەن ەجەلگى قىتايدى ودان ارمەن كەڭەيتىپ، بۇگىنگى شەگىنە جەتكىزدى. سين زامانى قىتاي تاريحىنداعى داڭقتى، تۇبەگەيلى كەزەڭ بولدى. ءبارى انىق. ءبىراق... ءشۇرشىت-ءمانچجۇردىڭ ۇتقانى نە؟ راس، ءامىرشى اۋلەتى بايتاق ەلدى بيلەپتى، قالعان جۇرتىنىڭ ەڭسەسى بيىك بولىپتى، الايدا اقىرعى ناتيجەسى تەك قانا زيانعا شىققانىن كورەمىز. «ارتىق قايرات - جانعا قاس» دەگەن كەيىنگى قازاق. كۇشى كەمەرىنەن اسىپ، ءوز شەكاراسىنا سىيماي، ەكپىندەگەن بەتى بۇكىل قىتايدى جاۋلاپ العان مانچجۇرلەر تاقي تۇبىندە سول قىتايدىڭ اراسىندا جۇتىلىپ كەتىپتى. تۇگەل ەمەس، ايتەۋىر. اتا قونىستاعى، باسقا دا شالعاي تاراپتاعى جۇقانا-جۇرناقتارى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق كەيپىن ساقتاۋعا تىرىسادى. سەلدىرەگەن، سيرەگەن، بولشەكتەنگەن جۇرت XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمى، تىنىش بولماسا دا تىكەلەي قىرعىنسىز، بەيبىت زاماندا قايتادان ءوسىپ-ونە باستايدى. ەجەلگى ءمانجۇر ولكەسى، بۇگىندە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى عۇزىرىنداعى حيلۋڭجياڭ، سزيلين ۋالاياتتارىندا نەگىزگى، تۇرعىلىقتى حالىق ەسەبىندە. باتىسى بۇرىنعى قيدان قونىسىمەن جاپسارلاس، شىعىسى كورەيمەن شەكتەس، التىن پاتشالىققا ۇيتقى بولعان تەڭىز جاعالىعى قازىر لاۋونيڭ ۋالاياتى اتالادى، رەسمي ەسەپتەگى ءمانچجۇر جۇرتىنىڭ تەڭ جارىمى وسى وڭىردە تۇرىپ جاتىر. ىرگەلەس ىشكى موڭعول اۆتونومياسىندا دا اجەپتاۋىر جان تىركەلىپتى. ال تۇستىك تاراپتاعى حەبەي ۋالاياتىنداعى قاۋىم بۇكىل ءمانچجۇردىڭ بەستەن ءبىرىن قۇرايدى ەكەن، ءبىراق بۇلار قالىڭ قىتايدىڭ ەڭ ءبىر جيىن ورتاسى. باسقا اتىراپتىڭ دا جەتىسىپ تۇرعانى شامالى. قىتايدا 2000 - جىلى وتكەرىلگەن رەسمي ساناق بويىنشا، ءمانچجۇر حالقىنىڭ ۇزىن سانى 10 ميلليون 682 مىڭ بولىپتى. ءوزىنىڭ بايىرعى اتا-قونىس جەرىندە، 100، بالكىم 150-200 ميلليون قىتايدىڭ ىشىندە. ۇلتتىق ءمانجۇر، مەملەكەتتىك قىتاي تىلدەرىندە سويلەيدى. قىتاي ءتىلى الدىمەن اتالىپتى. ەندى بىرەر عاسىردان سوڭ نە بولارى ايتپاسا دا بەلگىلى.

وتكەن نەشە مىڭ جىلدىق تاريحقا قاراپ تۇرساڭ، ماڭگىلىك حالىق جوق ەكەن. بار ەكەن - بىرەۋ عانا. جەر-ىقىلىممەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان قىتاي...