م. ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر. 8 - تاراۋ. تاقاۋ كورشىلەر

ۇلى دالانى جايلاعان تۇرىك، موڭعول تەكتى بايىرعى تايپالاردىڭ ەڭ جاقىن جانە قۇدىرەتتى، ءارى ماڭگىلىك كورشىسى - قىتاي جۇرتى بولاتىن. كوشپەندى، ەركىن قاۋىمنىڭ شىڭعىس حان زامانىنا دەيىنگى، ناقتى تاڭباعا تۇسكەن مىڭ جارىم جىلدىق تاريحى وسى وتىرىقشى، ىرگەلى ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنا تىكەلەي قاتىستى.

البەتتە، جەر بەتىن جايلاعان حالىقتاردىڭ ەشقايسىسى دا عايىپتان، ورتا جولدا پايدا بولماعان. ءبارىنىڭ دە ءتۇبى، ارعى تەگى بار. ماسەلەن، بۇگىنگى حالحاداعى قازبا زەرتتەۋلەر ۇلى دالانىڭ بۇدان ءۇش ءجۇز مىڭ جىل بۇرىن دا ادامزات مەكەنى بولعانىن ايعاقتايدى. باعزىداعى قىتاي قونىسىنىڭ شەجىرەسى بۇدان دا ارىعا كەتەدى. اۋا رايى جۇمساق، اڭى كوپ، سۋى مول، قۇنارلى، جەمىستى ولكە تىرشىلىك ءۇشىن تىم قولايلى ەكەن. سوعان وراي ورتالىق قىتاي - ادام بالاسى ءوسىپ-ونگەن ەڭ اۋەلگى قۇت مەكەندەردىڭ ءبىرى بولعانى بەلگىلى. سانالى تىرشىلىك، ءونىمدى، ناقتى ەڭبەككە نەگىزدەلگەن العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىم دا قىتاي جەرىندە الدىڭعى كەزەكتە بوي كورسەتەدى. تيىسىنشە، ءوز داۋىرىندە ۇيىسقان پاتشالىقتار تاريحى دا تىم ارىدا. اۋەلگى، ەسىمى دە، ءىسى دە اڭىزعا اينالعان امىرشىلەر جاساعان زامان ميلاديدەن بۇرىنعى ءۇش مىڭ جىلعا كەتەدى. بالكىم شىندىق، بالكىم كەيىندە قالىپتاسقان لاقاپ. ەجەلگى قىتاي مەملەكەتىن نەگىزدەگەن، حۋاندي، ياعني الاۋ اتانعان باستاپقى پاتشادان كەيىن مىڭ جىل وتكەندە وكىم قۇرعان سيا اۋلەتىنىڭ شەجىرەسى دە بۇلىڭعىر. قىتاي تاريحىنداعى، عىلىمي دالەلدەنگەن العاشقى ۇلىس - شاڭ پاتشالىعى، تۇسپال بويىنشا م. د. 1553-1027 - جىلدار ارالىعىندا، تۋرا بەس عاسىر بويى داۋرەن سۇرگەن. بۇدان سوڭعى ۇزدىكسىز تاريح ءار كەزەڭدەگى، ءارقيلى تاعى ءبىر اۋلەتتەر ارقىلى جالعاستىق تابادى.

بۇل كەزدە، ارينە، ۇلى دالا دا يەسىز بولعان جوق. تەك تىرشىلىك شەجىرەسى حاتقا تۇسپەپتى. كوشپەندى تايپالار تۋراسىنداعى ەڭ العاشقى جازبا دەرەكتەر م.د. II عاسىرعا سايكەسەدى. البەتتە، قىتاي ماعلۇماتىندا. حۋ، ياعني دۇڭگەنە (جابايى، ۆارۆار) اتانعان بۇل جۇرت سول زاماننىڭ وزىندە اسكەري تۇرعىدا ايرىقشا الۋەتتى بولعانى كورىنەدى. بەي-بەرەكەت توبىر ەمەس، وزىندىك ۇجىمى بار جاۋىنگەر قاۋىم. ەندى الداعى مىڭ جارىم جىلدىڭ ۇزىنا بويىندا قىتايدىڭ سولتۇستىك شەكاراسى تىنىمسىز مايدان الاڭىنا اينالادى.

قىتاي جۇرتى اۋەلدەن-اق ءوزىن جەر جۇزىندەگى ەڭ تاڭداۋلى حالىق ساناعان. ال ول قۇرعان مەملەكەت - الەمنىڭ ورتالىق پاتشالىعى، اسپانحاق - اسپان استىنداعى ەڭ ساۋلەتتى، ەڭ قۋاتتى، بىرەگەي ۇلىس. قىتاي ەمەس الىس-جاقىن جۇرتتاردىڭ ءبارى دە كەمشىن. بوگدە حالىقتاردىڭ قايسىسى بولماسىن، قىتاي ءتارتىبى، قىتاي ءراسىمى، قىتايدىڭ ءداستۇر-سالتى ارتىق ەكەندىگىن ءسوزسىز مويىنداۋعا ءتيىس. جاي عانا مويىنداماي، كىشىلىكپەن باس ۇرىپ، بۇراتانا بوداندىعىن ايعاقتاۋى شارت. دالالىق كوشپەندىلەرمەن اراداعى قاتىناس تا وسى ورايدا قۇرىلادى.

باسى بۇلا جاعدايداعى، ءتىپتى، كىرىپتار كەپتەگى كەز كەلگەن [ەسى ءتۇزۋ] حالىق ءوزىن بوتەن جۇرتتان ارتىق ساناماق. ءوز ءداستۇرى، ءوز زاڭى، وزىندىك ادەت-سالتى بار. شالقار دالانى قونىستانعان، مال باققان، ات ۇستىندە وسكەن ەركىن كوشپەندىلەردىڭ كەۋدەسى ءتىپتى جوعارى بولاتىن. ال تۇرمىس-احۋالى قىتاي تەكتىلەرگە مۇلدە قاراما-قايشى. دۇنيە-تانىم ءتىپتى الشاق. حالقى كوپ قىتاي مەن ەرلىگى باسىم كوشپەندىلەر كەڭ دۇنيەدەگى كۇندەلىكتى تىرشىلىك قامى، بولاشاق ۇرپاق عۇمىرى ءۇشىن مىندەتتى تۇردە قاقتىعىسۋعا ءتيىس ەدى.

«اسىل تەكتى» وتىرىقشى جۇرت «كەمشىن» كوشپەندىلەردى توقتاتا المايدى. «سولتۇستىك دۇڭگەنەلەردىڭ» ءاربىر كەزەكتى جورىعىنان سوڭ شەتكەرى ايماقتارى ويراندالىپ، ەگىنى تاپالىپ، حالقى جاپا شەگىپ قالا بەرەدى. ون مىڭ، ءجۇز مىڭ اسكەر شىعارىلعان قارسى شابۋىلدار ايتارلىقتاي ناتيجە بەرمەيدى: كوشپەندىلەردىڭ جەرى كەڭ، اتتى الاماندارىنىڭ قيمىل، قوزعالىسى جەدەل، بەتپە-بەت شايقاستا سانى باسىم جاۋدان ىعىسقان جاعدايدىڭ وزىندە شەگىنە ۇرىسىپ، تيتىقتاتىپ بارىپ الادى، ساقاراعا بويلاپ ەنگەن قىتاي اسكەرىنىڭ قايتار جولى جاپپاي قىرعىن-سۇرگىنگە ۇلاسادى.

اقىرى، بۇكىل قىتايدى بىرىكتىرگەن داڭقتى سين شي-حۋاندي (م.د. 221 - 210) تۇبەگەيلى سوعىستار ناتيجەسىندە كوشپەندىلەردى ەلدىڭ ەجەلگى مەكەنى، تۇرىك قاۋىمى جاسىل-وزەن اتاعان حۋاڭحى دارياسىنىڭ الىپ يىنىندە تۇرعان، قونىسى كەڭ، مالعا جايلى وردوستان ىعىستىرىپ شىعارادى. سولتۇستىك بەتتەگى باسقا تاراپتا دا ىلگەرى جىلجيدى. جالپى جۇرتىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، ءبىرجولا قۇرتۋدى ويلاپتى. ءبىراق قۇرتا المايدى، جۋاسىتا دا المايدى. جىل ارالاتقان تىنىمسىز سوعىستار ودان ءارى جالعاسىپتى. ۇلى دالا تۇرىك تەكتى عۇنداردىڭ (حۋننۋ، سيۋننۋ) تۋى استىنا توپتاسىپ، ءبىرتۇتاس، قۋاتتى ۇلىس قۇرعان كەزدە قىتايدىڭ جاعدايى ءتىپتى قيىندايدى.

مىنە، وسى كەزدە ەڭ ۇتىمدى امال تابىلعانداي كورىنەدى. بۇكىل سولتۇستىك بەت - ۇلى دالامەن ارالىقتى بەكىتىپ تاستاۋ كەرەك! قىتايدىڭ ۇلى قورعانىن تۇرعىزۋ وسىنداي قاجەتتىلىكتەن تۋىپتى. شەكتەۋلى ايماق، ءبىر، ەكى، وتىز قالا ەمەس، بۇكىل مەملەكەتتى قورشاعان، ۇزىندىعى ءۇش مىڭ شاقىرىمعا تاقاۋ، سانسىز مۇنارالى، بيىك، ورنىقتى بەرىك قامال! قورعانىش قانا ەمەس، تىرەك. كوشپەندىلەرگە قارسى باعىتتالعان بولاشاق جويقىن جورىقتار ءۇشىن سەرىپپەلى تياناق-تۇتقا. ەڭ باستىسى - دالالىق ولكەنىڭ قانشاما جەرىن قوسا قامتىپ، يمپەريا شەگىن كەڭەيتكەن جاڭا شەكارانى ءبىرجولا ايعاقتاۋ. الايدا، كوشپەندىلەر تۇر-قورعان اتاعان بۇل عالامات بەكىنىس الماعايىپ، تايتالاس كۇرەستە قىتاي جاعىنا اۋەلدە ويلاعانداي ارتىقشىلىق اپەرمەيدى، ەل ىرگەسىن مۇلدە قاۋىپسىز ەتە المايدى.

كوپ ۇزاماي، عۇندار قارسى شابۋىلعا شىعاپ، ەجەلگى مەكەن وردوستى قايتارىپ الادى. بۇدان سوڭ، جاڭادا كوتەرىلگەن حان اۋلەتىنىڭ تۇسىندا شەكارالىق ۇرىستارمەن قاتار، بەتپە-بەت ۇلكەن مايداندا ايقىن باسىمدىققا جەتىپتى. اسپانحاق يمپەرياسى عۇن يمپەرياسىنىڭ تەپە-تەڭدىك جاعدايىن مويىنداپ، م.د. 198 - جىلى قالاۋسىز كەلىسىمگە ءماجبۇر بولادى، سوعان وراي حەسين - «باۋىرلاستىق نەگىزىندەگى بەيبىتشىلىك» اتالاتىن جاڭا ساياسات قولدانىسقا ەنىپتى. بۇل وزگەشە ءبىتىم شارتى بويىنشا:

1. عۇن مەن حان تەڭ قۇقىقتى مەملەكەتتەر دەپ تانىلادى؛

2. تۇر-قورعان ەكى ەل اراسىنداعى رەسمي شەكارا بولىپ بەلگىلەنەدى؛

3. حان سارايى عۇن پاتشاسىنا قاتىندىققا تۋما حانشاسىن ۇزاتادى؛

4. قىتايلار عۇندارعا مىندەتتى تۇردە جىل سايىن، كەلىسىمدى مولشەردە شىم جىبەك، استىق جانە باسقاداي ازىق-تۇلىك ەسەبىمەن ارنايى سياپات جاساپ وتىرادى.

شىنىندا دا، ەجەلگى قىتاي تاريحىندا ارعى-بەرگىدە بولماعان جاعداي. باسقاسىنان بۇرىن تەڭدىك داعۋاسى. بارلىق جۇرتى 2 ميلليونعا تولمايتىن عۇن ۇلىسى جەمە-جەمدە 54 ميلليون حالقى بار، ءتۇپ كوتەرىلسە، ءبىر ميلليون اسكەر شىعارا الاتىن قىتاي-حان يمپەرياسىن وكتەم، امالسىز كەلىسىمگە ءماجبۇر ەتتى دەگەن ءسوز.

قىتاي تاريحناماسى عانا ەمەس، كەيىنگى جانە بۇگىنگى باتىس زەرتتەۋشىلەرى تۇگەلگە جۋىق، ءتىپتى، ەڭ سانالى، بىلگىر، عادىلەتتى دەگەندەرىنىڭ ءوزى ءبىر اۋىزدان كوشپەندى جۇرتتار قاشاندا جابايى بولدى، قاراقشى، توناۋشى عانا بولدى، وزدەرى ەشقانداي زاتتىق يگىلىك جاساماي، وتىرىقشى، مادەنيەتتى، ەڭبەكشى قىتايدىڭ ارقاسىندا عانا كۇن كوردى دەپ بىلەدى. ياعني عۇنداردىڭ، ولاردان سوڭعى باسقا دا دالالىق جۇرتتىڭ بار ءىسى سوراقى، جانە بۇعان كەرىسىنشە، ەجەلگى قىتاي، ول تۇرعىلاس بۇرىنعى-سوڭعى وتىرىقشى قاۋىم تۇگەلدەي جاڭاعى دۇڭگەنەلەرمەن امالسىز سوعىستى دەسەدى. شىن مانىسىندە، زورلىق-زومبىلىق تا، شاپقىن مەن قورعانىس تا ەكى تاراپقا بىردەي جاعداي ەدى. قىتاي ىرگەلى ەلدىگىن ساقتاپ، مەملەكەتىن ودان ارمەن كۇشەيتىپ، ۇلعايتا بەرگىسى كەلسە، دالالىق جۇرت تا ءوز ورداسى، ۇرپاق بولاشاعى ءۇشىن كۇرەستى. اتا مەكەن جەرىن، ءداستۇر-سالتىن قورعادى. بۇل ورايدا «كىم ارتىق، كىم كەم» - ناسىلدىك سىرقاتقا سايسا، «كىم كىنالى» - مۇلدە ءمانسىز ساۋال. ەڭ باستى سەبەپ - تىرشىلىك زاڭى، اركىمنىڭ ءوز وشاعى، ءوز بوساعاسىنىڭ قامىن ويلاۋى. وتكەن زامانداردان بۇگىنگى كۇنگە كوشكەن، ەشقاشان تولاستاماس ومىرلىك قاعيدا.

البەتتە، بارلىق زاماندا كەز كەلگەن سوعىس، قاندى قىرعىن ۇستىنە، تالان-تاراج، الىم-البانسىز بولمايدى. ساقاراعا بويلاي ەنگەن قىتاي ون مىڭداپ، ءجۇز مىڭداپ (ناقتى دەرەكتەر بويىنشا، كەيدە 1-1،5 ميلليون تۇياق پەن ءىرى قارا) مال ايداپ اكەتەتىن، قانشاما جۇرتتى تۇتقىنداپ، قۇلدىققا جەگەتىن. سونداي-اق، وتىرىقشى ايماققا شابۋىلداعان كوشپەندىلەر دە قارىق ولجاعا باتادى: شىم جىبەك، قاجەتتى، قىمبات بۇيىم، ازىق-تۇلىك دەگەندەي. ال كوشپەندى كوسەمدەر بارلىق زامان، بارلىق ۋاقىتتا دەرلىك تۇراقتى ەنشىلەگەن جىل سايىنعى مىندەتتى سالىم تەك بيلەۋشى اۋلەتتىڭ بەلگىلى ءبىر قاجەتىن وتەۋگە عانا جارايدى ەكەن. ەكىنشى ماسەلە - «وتىرىقشى، سوندىقتان دا تەگى اسىل، مادەنيەتى ارتىق» جۇرتتار - ءبىز قامتىماق زامان، نازار اۋدارىپ وتىرعان وڭىردەگى تاڭعۇت پەن قىتايدىڭ، ءتىپتى ەكى قىتاي: تۇستىك پەن تەرىستىك، جانە ارعى، بەرگى، باسقا دا قىتاي تەكتى پاتشالىقتاردىڭ ءوزارا مايدانىندا تالاۋ، توناۋسىز، ايىپ-البانسىز ءىس بولماعان. بۇرىنعى، سوڭعى ەۋروپا تاريحىن ايتپاعاندا.

بۇگىنگى استام تورەشىلەر ەسكەرمەي جۇرگەن ەندىگى ءبىر جاعداي - باعزى زامانداردان باستاپ جالعاسىپ جاتقان دالا مەن قىتاي اراسىنداعى بار قاتىناس تەك ومىرلىك كەڭىستىك ءۇشىن كۇرەس، تىرشىلىك ورايىنداعى قايشىلىق تۋعىزعان ۇرىس-سوعىستارمەن عانا شەكتەلمەگەن. بەيبىت جىلدار، بەيبىت قاتىناس. سانامالاپ كەلسە، تىنىشتىق جىلدار ەسەبى الدەقايدا باسىم تۇسەر ەدى. ءتىپتى، سوعىس جاعدايىنىڭ وزىندە ەكى تاراپ ادامشىلىق جونىمەن كەلىسپەي، كەزدەسپەي تۇرماستى. شىڭعىس حان زامانىنا دەيىنگى مىڭ جارىم جىل ورايىندا الىس-بەرىس تە، ارالاس تا مول بولدى. ءوزارا ىقپال، اۋىس، جۇعىس تا جەتىپ جاتىر. كوشپەندى جۇرت نەگىزىنەن قىتاي اسەرىمەن ەگىنشىلىك كاسىبىنە دەن قويا باستايدى. قالا تۇرعىزۋ، قۇرىلىس ىسىندە تاعىلىم تابادى. كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى تۇتىنۋ زاتتارىمەن قاتار، ءسان-سالتانات بۇيىمدارىن الىپ تۇرادى. قىتايدىڭ ءراسىم-سالتىن قابىلداماسا دا، دۇنيەگە كوزقاراسىن، وزىندىك ىلىمدەرىن جات كورسە دە، قۇيتىرقى ساياساتىنىڭ استارىن ۇعۋعا تىرىسادى، ەل باسقارۋ ءىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە دەن قويادى. تۇپتەپ كەلگەندە شەت جۇرتتىڭ يگىلىكتى ۇلگىلەرىن پايداعا جاراتىپ، ءوز تۇرعىسىن ودان ارمەن بەكىتىپ، وزىندىك بەت-بەينەسىن ساقتاپ قالادى. ال قىتاي... بەرگەنىنەن العانى ەسەسىمەن ارتىق بولسا كەرەك. تىنىمسىز شاپقىن جانە ەركىن ساۋدا كەزىندە تۇسەتىن مال ونىمدەرى قانشاما. اتقا ءمىنۋ، سوعان وراي ات ابزەلى، ەرتوقىم سالىپ، ۇزەڭگى بايلاۋ جانە ىقشام جەلەڭ، بەلبەۋ بۋىنىپ، قارۋ-قۇرال اسىنىپ، ەتىك پەن شالبار كيۋدەن باستاپ، كوشپەندى جۇرتتان ۇيرەنگەنىن ناقتىلاپ، ەسەپتەپ شىعارۋدىڭ ءوزى قيىن. ون ەكى مۇشەلدىك جىل قايىرۋ ۇلگىسىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. ايتسە دە، ەڭ باستىسى - قارۋ-جاراق ءجونى، سوعىس ونەرى. البەتتە، قىتاي بۇل جاعىنا ەجەلدەن-اق ماتتاقام، دەسە دە، كوشپەندىلەردىڭ ارىس ساداعى، باعزىدا - قوسار جىلقى جەككەن ەكى دوڭعالاقتى اسكەري اربا، كەيىندە - ەرتوقىمدى، ۇزەڭگىلى ات ۇستىندەگى جەكەلەي ۇرىس ماشىعى، زور مايدانداعى كەڭ كولەمدى اسكەري ءادىس-تاسىلدەرى كۇشكە كۇش قوسقان. ەلدىڭ قۋاتىن ارتتىرىپ، ءورىسىن كەڭەيتكەن ەڭ ۇلكەن تابىس ەكەن...

حوش. حان يمپەرياسى عۇن ۇلىسىمەن تەپە-تەڭدىك كەلىسىمىن جاسادى دەدىك. شىنىندا دا، تەڭ كورگەننەن ەمەس، امالسىزدان. جاۋىنگەر عۇننىڭ ايرىقشا اسكەري قۋاتىنىڭ ناتيجەسى. ءوزىن الەمنىڭ ورتالىعى دەپ بىلگەن ەل، ارينە، مۇمكىن بولسا، مۇنداي تەپە-تەڭ - «تەڭشىل ەمەس، كەمشىن» شارتقا ءبىرجولا كونىپ وتىرا المايتىن ەدى. ءوز تىرشىلىگىن، ءوز ۇلىسىن باسقا جۇرتتان ارتىق دەپ بىلگەن عۇندار دا قىتايدىڭ سىرتقا تەپسىنىپ تۇرعان استامشىلىعىن كوتەرە المايتىن. ءبىتىم ەكى جاق ءۇشىن دە ماڭگىلىك شارت ەمەس ەدى.

قىتاي يمپەرياسى بارلىق زاماندا دا كوشپەندىلەردىڭ ءورىسىن قىمتاپ، توڭىرەگىنەن وقشاۋلاندىرۋ، تارشىلىقتا قالدىرۋ ساياساتىن ۇستانادى. مۇنىڭ ءبىر تارماعى - ورايلى ساتتەردە شەكارا ايماعىنداعى ەكىجاقتى ەركىن ساۋداعا تيىم سالۋ بولاتىن. كوشپەندىلەر كوپ رەتتە وزدەرىنىڭ تىرشىلىك قاجەتىن وتەيتىن بازار ءۇشىن كۇرەسۋگە ءماجبۇر ەدى. البەتتە، ءسوز وتپەگەن جەردە قارۋدىڭ كۇشىمەن. شەكارا ايماعىنداعى وقتىن-وقتىن قاقتىعىس، كەيدە ۇلكەن مايدانعا ۇلاسىپ، ەشقاشان توقتالماپتى. ماسەلەن، قىتاي تارابى م.د. 133 - جىلى حەسين كەلىسىمىن بۇزىپ، زور مايدان اشقان سوڭ، ەكى جاققا دا اۋىر سالماق اكەلگەن سوعىس تۇتاس ەلۋ جىل بويىنا سوزىلادى.

ايتكەنمەن، ەكى حالىقتىڭ ىشكى، سىرتقى ارەكەت، قيمىلىندا وزگەشەلىك كوپ ەدى. عۇندار تەك وزدەرىنىڭ اسكەري قۋاتىنا سۇيەنەدى، ال قىتايدىڭ استىرتىن، قۇپيا قارۋى تاعى بار: كورشىلەس، كۇندەس تايپالاردى ايداپ سالۋ ارقىلى سىرتتان سوققى بەرۋ، ۇلىس قۇرامىنداعى باقتالاس، تاقتالاس توپتارعا دەم قوسىپ، اعايىندى اجىراتىپ، ءوزارا قىرقىس ارقىلى ىشتەن توزدىرۋ. قارا كۇشپەن استاس زىميان ساياسات زاماننان زامان وتكەندە تولىعىمەن جۇزەگە اسادى. ۇلى عۇن يمپەرياسى ىدىرادى، اساۋ جۇرتتىڭ ەڭ سوڭعى جارىقشاق، بولشەكتەرى بۇرىنعى كۇشىنەن ايرىلىپ، جاڭا، باسقا ءبىر ۇلىستار قۇرامىنا قوسىلدى، اتا مەكەننەن اۋدى، نەمەسە ءبىرجولا جويىلدى. تۇرىك تەكتى عۇننان سوڭعى موڭعول ءناسىلى سانبيلەر، ءتىپتى، جارىم دۇنيەنى باۋىرىنا باسقان ۇلى تۇرىك يمپەرياسىنىڭ ءوزى اقىر تۇبىندە ومىرشەڭ قىتاي ساياساتىنىڭ قۇربانى بولىپتى.

ءبىراق ۇلان-بايتاق قىتايدىڭ ءوزى دە بارلىق ۋاقىتتا بارقادار تاپپاعان. سىرتقى تەپكىن، جات جۇرتتارمەن كۇرەس ءوز الدىنا، يمپەريانىڭ ءوز ءىشى دە ۇنەمى تىنىش بولمايدى. پاتشالىققا تالاس، ءارقيلى اۋلەتتەر اراسىنداعى كۇرەس، ەڭ باستىسى - تىنىمسىز تولقىنىس، حالىق كوتەرىلىستەرى قۇدىرەتتى حان يمپەرياسىن دا، ودان سوڭعى داڭقتى تاڭ يمپەرياسىن دا الىپ جەگەن ەڭ باستى كەسەلدەر ەكەن. عۇن زامانى، بۇكىل دالانى بىرىكتىرگەن شاڭعۇي مودە مەن كيىز تۋىرلىقتى قاۋىمدى قايتا كوتەرگەن شىڭعىس حانعا دەيىنگى ارالىقتاعى مىڭ جىل بويى كوشپەندىلەر مەن قىتاي اراسىنداعى جانكەشتى كۇرەس ەشبىر تولاس تاپپايدى. ۇلى قىتاي نەشە رەت بولشەكتەنىپ، نەشە رەت بىرىگەدى، ۇلى دالا قانشاما رەت تۋ كوتەرىپ، سونشاما رەت قايتا ىدىرايدى، ءبىراق عاسىرلار بويعى قايشىلىق جويىلمايدى. ءباز ءبىر زامانداردا، شەكارالىق ايماق، سولتۇستىك قىتايدا وردا كوتەرگەن، بيلەۋشىسى تۇرىك، نەمەسە موڭعول تەكتى، بودان جۇرتىنىڭ باسىم بولىگى قىتاي ءناسىلدى، ۇلكەن-كىشى، ءارقيلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ءوزى زاتى بولەك ەكى قاۋىمنىڭ ءتۇسىنىستى، ىنتىماقتاس بولاشىعىنا جول اشا الماعانىن كورەمىز.

الماعايىپ تايتالاس زاماندا ەكى جۇرت ۇستانعان تۇپكى ماقسات-مۇرات تا كەرەعار ەكەن: كوشپەندىلەر قىتايدىڭ زارىن قايتارىپ، ەل ىرگەسىن بەكىتۋ، اسسا قوسىمشا ولجا تابۋدى عانا كوزدەسە، ويسىراتا جەڭىپ تۇرعان كەزدەرىنىڭ وزىندە جات جۇرتتى باسىپ الۋ - قاجەتسىز، بوداندىققا ءتۇسىرۋ ءتيىمسىز دەپ تانىسا، قىتاي - كوشپەندى قاۋىمدى ءتۇپ تۇقيانىمەن، ءبىرجولا قۇرتۋدى عانا ويلايدى. مىڭ جىلدىق سوعىس ناتيجەسىندە ۇستانىمى بەرىك، نيزامى قاتال، جەرى جايلى، حالقى قيساپسىز قىتاي بىرتە-بىرتە دەندەي بەرىپتى. عۇن يمپەرياسى مەن تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءداۋىرى دەمەسەك، كوبىنە-كوپ قىتاي تارابى باسىمدىق تانىتىپ وتىرعانىن كورەمىز. ال شىڭعىس حان اتقا مىنگەن كەزدە ۇلى دالانىڭ تىنىسى مۇلدە تارىلعان. باعزىداعى الپاۋىت ۇلىستار ورنىندا بىرنەشە دەربەس حاندىق، جەكەلەگەن رۋ، تايپالار عانا بار، ولاردىڭ ءوزى التى باقان الاۋىز، جانە كوبىنە-كوپ جات جۇرت ىقپالىندا. راس، بۇل كەزدە حان داۋىرىندەگى، تاڭ داۋىرىندەگى قىتاي دا جوق، ءبىرى اتاۋلى، ءبىرى اتاۋسىز ەكى پاتشالىق بولىپ وتىر، الايدا قۋات-كۇشى جەتىپ ارتىلادى، ءارى ەجەلگى ساياساتى وزگەرمەگەن، ءتىپتى، ورىستەي تۇسكەن. كەرەك دەسەڭىز، ءدال ىرگەدەگى، كوشپەندىلەردىڭ بارلىق سىرىنا قانىق جاڭا جۇرتى بۇرىنعىلاردان گورى قاۋىپتىرەك بولىپ شىقتى. ارعى قاۋىمى جەر شالعايلىعىنان عانا بەيبىت وتىر. بۇل ەكەۋىنە قوسا، تەگى بوتەن تاعى ءبىر جات پاتشالىق بار. جيناقتاپ ايتقاندا، ءۇش الىپ يمپەريا: شۇرجەن، سۇڭ، تاڭعۇت. بىرمە-ءبىردىڭ وزىندە بىتىراپ جاتقان ۇلى دالادان الدەقايدا كۇشتى. سوندىقتان دا كوشپەندى جۇرتتى جەلكەسىنەن باسىپ ۇستاپ وتىر. مىنە، تۋرا ەكى جارىم عاسىردان وزىپتى.