جۋرناليست ءۇشىن 7 كەڭەس

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - جۋرناليستيكا -  قىرى مەن سىرى مول، ەركىندىك پەن دارىندى تالاپ ەتەتىن شىعارماشىلىق ماماندىق. الايدا ماماندىق بولعاننان كەيىن وعان قويىلاتىن بەلگىلى ءبىر تالاپتار، شەكتەۋلەر بولادى.

جانە قۇقىقتىق ءبىلىمسىز جۋرناليستەردىڭ ءوز قىزمەتىن ويداعىداي اتقارا الماي، قيىندىقتارعا تاپ بولىپ جاتاتىندىعى تاعى بار. وسى ورايدا وقىرماندارىمىزدىڭ سۇرانىسى بويىنشا، بولاشاق جۋرناليستەرگە، جۋرناليستيكا جاعالاۋىنا جاقىنداعان جاس ماماندارعا كەڭەستەرىمىزدى ۇسىنىپ كورمەكپىز. العاشقى بولىمدە ءجۋرناليستىڭ قىزمەتكە ورنالاسۋى، ونىڭ ەرەجەلەرى، قۇقىقتارى تۋرالى اقپاراتتاردى بەرەتىن بولامىز:

1. جۋرناليست بولىپ جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ارنايى مامانداندىرىلعان ءبىلىم كەرەك پە؟

 ق ر «ەڭبەك تۋرالى» زاڭىندا قانداي جۇمىسقا (قىزمەتكە) ارنايى ءبىلىمى بار ادام كەرەك ەكەنى كورسەتىلمەگەن. ال ق ر «باق تۋرالى» زاڭىنىڭ 1-بابىنىڭ 11-تارماعىندا: «جۋرناليست (ب ا ق وكىلى) -  ەڭبەك قاتىناستارى نەگىزىندە ب ا ق ءۇشىن حابارلار مەن ماتەريالدار جيناۋ، وڭدەۋ جانە ازىرلەۋ جونىندەگى قىزمەتتى جۇزەگە اسىراتىن تۇلعا» دەپ كورسەتىلگەن. ياعني، زاڭ شىعارۋشىلار جۋرناليستىك جۇمىستى اتقارۋ ءۇشىن ارنايى ءبىلىمدى تالاپ ەتپەيدى ەكەن. الايدا ءاربىر رەداكسيا، تەلە- راديو كومپانيا باسشىسى بۇل ماسەلەنى ءوز قالاۋىنشا شەشە الادى. مىسالى، ول ءوز مەكەمەسىندە ارنايى ءبىلىمى بار مامانداردى عانا جۇمىسقا قابىلدايمىن دەگەن ەرەجە شىعارۋى مۇمكىن. ءبىراق بۇل ەرەجە تەك قىزمەتكەرلەردىڭ بەلىگىلى ءبىر كاتەگوريالارىنا قاتىستى، ماسەلەن، وپەراتورلار مەن ءبولىم رەداكتورلارى ءۇشىن.

2. جۋرناليستىڭ باسقا دا جۇمىستى قاتار اتقارۋعا قۇقىعى بار ما؟

 ءيا. ويتكەنى ق ر «ەڭبەك تۋرالى» زاڭ ءارتۇرلى ۇيىمداردا قاتار جۇمىس ىستەۋگە تىيىم سالمايدى. ەگەر جۋرناليست ەكى رەداكسيادا دا جۇمىس ىستەپ ۇلگەرىپ جاتسا، وعان ەشكىم تىيىم سالا المايدى. ال ەگەر ول ءبىر رەداكسيامەن جەش- كە وتىرسا، وندا ول سول رەداكسيانىڭ جۇمىس ءتارتىبىن ساقتاپ، ەكىنشى رەداكتسيادا جۇمىستان بوس ۋاقىتىندا بارىپ ىستەپ تۇرۋى كەرەك. ەكى جەردە جۇمىس ىستەگەن جاعدايدا، نەگىزگى ورنىڭداعى جۇمىس بەرۋشىدەن رۇقسات سۇراۋدىڭ قاجەتى جوق.

 3. جۋرناليست قانداي تارتىپپەن جۇمىسقا الىنادى؟ جۋرناليستىڭ جەكە ەڭبەك شارتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟ ق ر «ەڭبەك تۋرالى» زاڭىنىڭ 12-بابىنا سايكەس قىزمەتكەردى جۇمىسقا قابىلداعان كەزدە مىندەتتى تۇردە جازباشا ەكى دانا جەكە ەڭبەك شارتى جاسالادى. سودان كەيىن ونىڭ ءبىر داناسى قىزمەتكەرگە بەرىلەدى. ج ە ش جاسالعان سوڭ جۇمىس بەرۋشى قىزمەتكەردى جۇمىسقا قابىلداعانى تۋرالى بۇيرىق شىعاردى دا، ونىمەن تانىسقانى جونىندە قىزمەتكەردىڭ قولىن قويدىرىپ الادى. ج ە ش- كە وتىرۋ كۇنى مەن بۇيرىق شىققان كۇن سايكەس كەلمەۋى مۇمكىن، ءبىراق بۇيرىقتا ءسىز جۇمىسقا شىعاتىن كۇن مەن ج ە ش- تە كورسەتىلگەن كۇنمەن سايكەس كەلۋى كەرەك. جۇمىسقا قابىلداۋدىڭ وسى ەرەجەسى جۋرناليستەرگە، وپەراتورلارعا، تىلشىلەرگە دە ساقتالادى. تەك جۋرناليستەر ءۇشىن ءبىر ەرەكشەلىگى -  ول ايىنا(اپتاسىنا) قانشا ماتەريال وتكىزەتىنى، ونىڭ باعاسى، قالاماقىنىڭ كولەمى كورسەتىلۋى مۇمكىن. ءبىراق بۇل ەكى جاقتىڭ -  جۇمىس بەرۋشى مەن جۋرناليستىڭ قالاي ءوزارا كەلىسەتىنىنە بايلانىستى.

 4. جۋرناليستى قانداي سەبەپتەرمەن جۇمىسقا الماۋى مۇمكىن؟ ادامدى جۇمىس (ماماندىق) ستاجىڭ جوق دەپ جۇمىسقا الماۋى -  زاڭسىز. ق ر كونستيتۋتسياسىنىڭ 24-بابى اركىمنىڭ ەڭبەك ەتۋ قۇقىعىنا كەپىلدىك بەرەدى. ال ق ر «ەڭبەك تۋرالى» زاڭىنىڭ 4-بابى 1-تارماعىندا «اركىم ءوزىنىڭ ەڭبەك قۇقىعىن جۇزەگە اسىرعاندا بىردەي مۇمكىندىككە يە» دەپ جازىلعان. ونىڭ ۇستىنە جۇمىس بەرۋشىنىڭ سودان كەيىن دە جۇمىسشىنى ونىڭ كاسىبي قابىلەتى مەن ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىنە قاراپ باعالاۋعا مۇمكىندىگى بار. جانە دە كاسىبي تاجىريبەسى جوق دەگەن -  ونىڭ ىسكەرلىك قابىلەتى جوق نەمەسە ەڭبەك ناتيجەسى مىندەتتى تۇردە جامان بولادى دەگەندى استە بىلدىرمەيدى. سوندىقتان دا ق ر «ەڭبەك تۋرالى» زاڭنىڭ 15-بابى جاڭادان جۇمىسقا كىرگەن قىزمەتكەرگە سىناق مەرزىمىن بەلگىلەپ وتىر. سىناق مەرزىمى ءۇش ايدان ارتىق سوزىلمايدى. ءۇش اي مەرزىم جۇمىس بەرۋشىگە جاڭا ادامنىڭ قىزمەتكە قانشالىقتى سايكەس كەلەتىنىن، سونداي- اق جاس مامان دا ۇسىنىلعان شارتتاردىڭ وزىنە قانشالىقتى ءتيىمدى ەكەنىن باعالاۋعا تولىق جەتەدى دەپ ويلايمىز.

 5. رەداكسيادا كىم باسشى -  باس رەداكتور ما، الدە باس ديرەكتور ما؟

باس رەداكتورى دا، باس ديرەكتورى دا بار رەداكسيالاردا قارجى جاعىنان باس ديرەكتور باسقارادى. جانە رەداكتسيا بويىنشا بارلىق بۇيرىقتار سونىڭ «قولىمەن» شىعادى، قىزمەتكەرمەن جەكە ەڭبەك شارتتى دا سول جاسايدى.

 6. جۋرناليستەردى جۇمىس ۋاقىتىنان تىس، دەمالىس، مەيرام كۇندەرى جۇمىس ىستەتۋگە بولا ما؟

 جالپى ەرەجە بويىنشا، مەرەكە كۇندەرى ۇزدىكسىز وندىرىستەن باسقا ەش جەر جۇمىس ىستەمەيدى (ق ر «ەڭبەك تۋرالى» زاڭىنىڭ 58-بابى) . ال رەداكسيا ۇزدىكسىز ءوندىرىس ورنىنا جاتپايدى. ەگەر رەداكسيا باسشىلىعى مەرەكە كۇنى جۇمىس ىستەتكىسى ەلسە، وندا ول بۇل تۋرالى بۇيرىق شىعارىپ، سول جەردە مەرەكە كۇنگى ەڭبەكاقى قانداي كولەمدە تولەنەتىنى تۋرالى ايتىلۋى كەرەك. ق ر «ەڭبەك تۋرالى» زاڭىنىڭ 73-بابىندا جازىلعان ەرەجەلەرگە سايكەس: مەرەكە كۇندەرى جۇمىس جاي كۇندەرى تولەنەتىن ەڭبەكاقىدان كەمىندە ەكى ەسەدەن جوعارى بولۋى كەرەك. جۇمىسقا شىعار الدىندا جۋرناليستەردى سول بۇيرىقپەن قول قويدىرىپ تانىستىرۋ كەرەك. الايدا كەز كەلگەن جۋرناليست مەرەكە كۇندەرى جۇمىس ىستەۋدەن باس تارتۋىنا بولادى.

 7. جۋرناليستىڭ ماتەريالدىق جاۋاپكەرشىلىگى قالاي انىقتالادى (ب ا ق- تىڭ اپپاراتۋراسى مەن مۇلكىنە زيان كەلتىرگەن جاعدايدا)؟

جۇمىسشىنىڭ كىناسىنەن جۇمىس بەرۋشىگە (مۇلكىنە) زيان كەلتىرىلسە، ول ءۇشىن جۇمىسشى ماتەريالدىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى. جوعارىدا اتالعان زاڭنىڭ 91-بابىندا سونداي ماتەريالدىق جاۋاپكەرشىلىكتىڭ تولىق ءتىزىمى كەلتىرىلگەن: جۇمىسشى وعان تاپسىرىلىپ بەرگەن مۇلىك پەن باسقا دا قۇندىلىقتار ءۇشىن ماتەريالدىق جاۋاپكەرشىلىكتى تولىق ءوز موينىنا الاتىنى جونىندە شارتقا قول قويعاندا؛ ەڭبەك زاڭدارىنا سايكەس جۇمىسشى قىزمەت مىندەتتەرىن اتقارۋ بارىسىندا جۇمىس بەرۋشىگە زيان كەلتىرگەنى ءۇشىن تولىق ماتەريالدى جاۋاپتى؛ جۇمىسشى اراق ءىشىپ نەمەسە ەسىرتكىگە، يا بولماسا، توكسيكومانيالىق تۇردە ماس بولىپ زيان تيگىزسە؛ جۇمىسشىعا قىزمەت بابىمەن پايدالانۋعا بەرىلگەن ماتەريالداردىڭ، جارتىلاي فابريكاتتاردىڭ، ونىمدەردىڭ، سونداي- اق قۇرالداردىڭ، ولشەۋ پريبورلارىنىڭ، ارنايى كيىمدەر مەن باسقا دا زاتتاردىڭ جەتىسپەۋى نەمەسە ادەيىلەپ جوعالتىپ جىبەرۋى، بولماسا ولاردى دايىنداپ جاتقاندا ادەيى ءبۇلدىرۋى، زيان تيگىزگەندە؛ كوممەرتسيالىق قۇپيانى اشىپ قويعاندا؛ قىلمىستىق جازالاۋعا جاتاتىن ءىس- ارەكەتتىڭ كەسىرىنەن كەلتىرگەن زيان؛ ءبىراق ەڭ باستىسى -  تولىق نەمەسە جارتىلاي جاۋاپكەرشىلىك جۇمىسشىنىڭ كىناسىنە قاراپ انىقتالادى. ماتەريالدى دايىنداۋ بارىسىندا "ءجۇز جاعداي - ءجۇز كەڭەس" جيناعى پايدالانىلدى.

Massaget.kz