م.ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر. 7- تاراۋ. كوشپەندىلەر بولمىسى: ءتىل؛ جيناقتى ءسوز

ءتىل شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا جانە قۋاتتى، بايتاق يمپەريا قۇرىلعاننان سوڭعى كەزەڭدە ۇلى دالانىڭ بايىرعى جۇرتى قاي تىلدە سويلەدى؟

موڭعول تىلىندە دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان. ويتكەنى، نەگىزگى، بيلەۋشى حالىق جانە باسىم كوپشىلىك، ءتىپتى، تۇگەلگە جۋىق جۇرتى - موڭعول بولدى، مەملەكەت اتاۋى دا سونداي - ەكە موڭعول ۇلىسى دەسەدى.

جالعىز-اق تۇزەتۋ - موعۇل حالقى، سوعان وراي ەكە موعۇل ۇلىسى. شىن مانىسىندە، «موعۇل» - ەتنيكالىق ەمەس، ساياسي بىرلىك اتاۋى دەدىك. ال ۇلى دالانىڭ ەجەلگى، تۇراقتى حالقى - عۇن ءداۋىرىن ايتپاعاندا، ۇلى تۇرىك قاعاناتى زامانىنان باستاپ، تۇرىك تەكتى رۋ-تايپالار بولاتىن. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگى جانە ورتالىق قۇرىلىمدار - كەرەي، نايمان، مەركىت، جالايىر، قوڭىرات... وسى ارادا ايالداي تۇرايىق.

شىڭعىس حان يمپەرياسى تۇتاسىمەن موڭعول ۇلەسىنە تيەسىلى دەپ تانىلعاننان سوڭ، ۇلى دالانى باعزىدان جايلاعان اتاقتى تايپالار تۇگەلدەي (قاراسىنى شەكتەۋلى وڭعىتتان باسقاسى) موڭعول دەپ جاريالاندى. سول ۇعىممەن ءبىر ءجۇز، ەكى ءجۇز جىل ءوتىپتى. البەتتە، باسىنان-اق اقيقاتىن ايتقان عۇلامالار بولماي قالعان جوق. ماسەلەن، اعىلشىن وقىمىستىسى گەنري حوۆورس شىڭعىس حان زامانىندا ۇلى دالادا سالتانات قۇرعان نەگىزگى رۋ-تايپالاردىڭ بارلىعى دا تۇرىك تەكتى بولاتىن دەپ جازادى (1876). ودان سوڭ، «ءوزىمىزدىڭ» دەپ ايتايىق، ن. اريستوۆ - 1896 ج. جانە بارىنەن بۇرىن ن. بەرەزين - 1863 ج. ءبىراق ەۋروپا جانە ورىس عىلىمىندا وسىعان كەرەعار بايلام قالىپتاستى.

بەلگىلى، دۇنيە ءبىر ورىندا تۇرمايدى. 20 - عاسىردا اقيقات پەردەسى اشىلا ءتۇستى. اۋەلدە ەسكىلىككە جەتىك، تەك قانا ءتۇپنۇسقا دەرەكتەر نەگىزىندە جۇمىس جاساعان قىتاي تاريحشىلارى (تۋ سزي، كە شاومين، ۆان گوۆەي)، وعان جالعاس جاپون بىلگىرلەرى (ك. سيراتوري، م. موري) تەكسەرىس، تانىم ايماعىن مەيلىنشە كەڭەيتەدى. بۇلاردىڭ سوڭىن الا باتىس عالىمدارىنىڭ ءبىرازى (پ. راتچنەۆسكي، ل. حارتوگ، ر. گرۋسسە) شىنتۋايتقا بەت بۇرادى. شىڭعىس حان ءداۋىرى - 13- عاسىردا ۇلى دالانى مەكەندەگەن نەگىزگى تايپالار تۇگەلدەي دەرلىك تۇرىك بولىپ شىقتى. وعان ەسكىلىكتى، ناقتى دەرەك، بۇلتارتپاس دالەلدەر تابىلدى. سول زاماندا ىرگەلى پاتشالىقتار ۇيتقىسى بولعان، سانى مول، قۋاتى زور نايمان، كەرەي تايپالارى جانە شاعىن بولسا دا سالماقتى وڭعىت - ەشقانداي كۇمانسىز، تۇرىك ناسىلىنەن ەكەن. كوپ ۇزاماي، ازعانا «كىلتيپانى» بار قوڭىرات پەن جالايىر دا وسى توپقا جاتقىزىلدى. ايعاق، دالەل، كۋالىك اتاۋلىنى تۇگەندەمەي، جيناقتاپ ايتقاندا. كەرەي، نايمان، قوڭىرات، مەركىت، جالايىر... ەندى نە قالدى؟ قالىپتى.

اۋەلگى، تەرىس قازىقتان ارقان ءۇزىپ كەتە الماعان عىلىمي جۇرتشىلىق ەندى باسقاشا جال تابادى. كەرەي، نايمان، مەركىتتىڭ باعزىداعى تۇرىك تەگى راس، ءبىراق Х-ХІ عاسىرلار - قيدان وكتەمدىگىنە بايلانىستى موڭعولدانۋعا ءماجبۇر بولعان. دالالىق كوشپەندىلەردىڭ ەكى ءجۇز جىل بويى لاۋو يمپەرياسىنىڭ زورلىق-زومبىلىعىن مويىنداماي، ۇنەمى سوعىس جاعدايىندا بولعانى، باز-بازىندا وتارشىلدان ىرگەسىن بولەكتەپ، تاۋەلسىز كۇن كەشكەنى قاپەرگە الىنبايدى. ءتىپتى، بوداندىق احۋالدىڭ وزىندە تەك الىم، البان تولەۋمەن شەكتەلىپ، ءوز قونىسىندا، ءوز بەتىمەن، بولەك وتىرعانى، ساقارا جۇرتىنىڭ ۇستىنەن قيدان تاسقىنى قاپتاماعانى، ءتىپتى، بىرمە-بىرگە كەلگەندە، تەرىستىك قىتايدى بيلەپ، سول تاراپتا، شالعاي جاتقان قيدان جۇرتىنىڭ ۇزىن سانى كوشپەندى تۇرىك قاۋىمىنان كەم بولماسا، ارتىق ەمەسى ەشقانداي ەسەپكە جاتپايدى. موڭعول تەكتى قيدان بيلەپ وتىر، - ءبىتتى.

ياعني، 10 جانە ودان بۇرىنعى ىقىلىمداردا تۇرىك، ەندى، قيدان ىقپال-اسەرىمەن ءتىلىن ۇمىتىپ، ادەت-عۇرىپ، ءداستۇر-سالتىن، ءتىپتى، تەگىن دە وزگەرتىپ، شىڭعىس حان زامانىنا كادىمگى موڭعول بولىپ جەتكەن. تەك وسى الپاۋىت ءۇش تايپا عانا ەمەس، جالايىر مەن قوڭىرات، ۇراڭقاي جانە تاعى قانشاما قاۋىم. اۋەلدە تۇرىك، ودان سوڭ موڭعول. ارى قاراي، ارى ەمەس، بەرى قاراي جىلجىپ، كەيىنگى قازاق جۇرتىنداعى اسا ءىرى تايپالار بولىپ تابىلاتىن اتتاس قۇرىلىمدار جانە كۇنى كەشەگى باشقۇرت، وزبەك، نوعاي، قاراقالپاق ءھام باسقا دا تۋىستاس حالىقتار قۇرامىنداعى ەسىمدەس رۋلار مەن سۇيەكتەر نەگە تۇرىك تەكتى جانە تۇرىك ءتىلدى دەسەك، ونىڭ دا الگىندەي وزگەشە قيسىنى بار ەكەن. تاريحي جاعداي جانە قورشاعان ورتا اسەرىمەن ماناعى، تۇرىكتەن موڭعول شىققان قانشاما حالىق ەندى قايتادان تۇرىكتەنەدى. ءبارى دە وپ-وڭاي. پارىقسىز دولبار ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بىزدەن ءجۇز ەلۋ جىل بۇرىن ي. بەرەزين ايعاقتاپ كەتكەن.

اتالمىش التى رۋعا ەشقانداي تالاس بولماسا كەرەك. وڭعىتتىڭ اۋەلدەن-اق بەتى اشىق. قاراسىنى قالىڭ، ايبىندى تاتار دا تۇرىك تەكتى دەپ دالەلدەنگەن. بۇلاردىڭ قاي تىلدە سويلەگەنى، كىسى ەسىمدەرى، جەر اتاۋلارىن بىلاي قويعاندا، ءراشيد-ءاد-دين تاريحىنان انىق اڭدالىپ تۇر. سونىمەن - كەرەي، نايمان، مەركىت، قوڭىرات، جالايىر، ۇراڭقاي، وڭعىت ءهام تاتار. ءبارى دە تۇرىك. ءالميساقتان شىڭعىس حان زامانىنا دەيىن. الدىڭعى قاتارلى تاريح عىلىمىندا باياعىدا شەشىلگەن اقيقات ماسەلەنى قايتادان شيىرعا سالماي، وسى تۇيىنگە توقتايىق.

ەندى ەكىنشى قاتارداعى رۋ-تايپالار بار. ولاردىڭ تۇرىكتىگىنە اۋەل باستان-اق ەشقانداي كۇمان بولماعان. اتاپ ايتقاندا، نەگىزىنەن بايقال توڭىرەگىن، ەنيسەي اڭعارى، بارعۇجىن-توقىم ايماعىن مەكەندەگەن جۇرت: تەلەس، تولەڭگىت، توقاس، بارعۇت، تۇمات، بايىس، بايجىگىت، تاز، قۇرىقان... ەكە ۇلىسقا وسىلارعا جالعاسا قوسىلعان قىرعىز بەن ۇيعىر، قارلۇقتى ايتپاي-اق قويايىق. ماڭعىت پەن قاتاعان ماسەلەسى دە ونشالىق قيىن ءتۇيىن ەمەس. ەسىمدەر تىزبەسى، قاناتتاس رۋلارمەن ءوزارا قارىم-قاتىناسى بۇلاردىڭ دا تۇرىك تەگىنە ءدۇدامال قالدىرمايدى. قوڭىراتتىڭ ءبىر تارماعى بولىپ ەسەپتەلەتىن قورالاس تا وسى توپتا.

سوندا... تازا، انىق موڭعول - ول زاماندا ەشبىر ەسەپتە جوق، ءتىپتى، اتى دا اتالمايتىن حالحا جانە قيىر شەتتە جاتقان ورمان جۇرتى: قورى، بۋريات جانە تاعى بىرنەشە، ارعى تاريحتا اتاعى، كەيىنگى تاريحتا دەرەگى جوق ۇساق رۋلار عانا قالادى. دەسە دە، سانى شەكتەۋلى، دارمەنسىز قاۋىم ەمەس. ورماندى دالا القابىن قونىستانعان، قاراسىنى مول، جاۋىنگەر ويراتتى ايتپاعاندا، ىلكىدە عانا ۇلى يمپەريا قۇرعان، ءالى دە قۋاتى زور، ۇزىن سانى 750 مىڭنان اسىپ جىعىلاتىن قيدان جۇرتى بار. ءبىراق بۇلاردىڭ ءبارى دە ۇلى دالادان تىسقارى ايماق. ال شىڭعىس حاننىڭ اتا جۇرتى دا، اۋەلگى بيلىككە جەتكەن، حاندىق ۇلىس ۇيىستىرعان مەكەنى دە وسى ۇلان-بايتاق، ورتالىق ساقارا بولعانى ءمالىم. ال بۇل كىسىمىز قيات رۋىنان شىققانى بەلگىلى. سوندا قيات كىم؟

قيات بۇرىن دا، كەيىن جانە كۇنى بۇگىن دە موڭعول ەسەبىندە. ءتىپتى، «قيات» ەتنوميمى كولەڭكەدە قالىپ، ونىڭ ورنىنا «موڭعول» دەپ قانا جازىلاتىنى بار. قايتكەندە دە، قيات رۋى موڭعول اتانادى. ويتكەنى... شىڭعىس حانىڭ ءوزى موڭعول. جۇمىرتقا ءبىرىنشى مە، تاۋىق ءبىرىنشى مە دەگەندەي، شىڭعىس حان موڭعول بولعان سوڭ قيات تا موڭعول بولا ما، كەرىسىنشە، قيات - موڭعول بولعاندىقتان شىڭعىس حان دا موڭعول بولا ما؟ ەكەۋى تىعىز بىرلىكتە سياقتى.ءتۇبىن قازا كەلسەك، كۇمان ەمەس، تۇمانعا جولىعادى ەكەنبىز. قيات نەگە ەشقانداي ءدۇدامالسىز موڭعول دەپ بەكىتىلۋى كەرەك؟ تەك بۇرىن بايلانىپ كەتكەندىكتەن عانا ما؟ وندا نايمان مەن مەركىت، كەرەي مەن قوڭىرات... جانە باسقالارى نەگە سول «موڭعول» قالىبىنان اينىپ، تۇرىككە شىعىپ كەتتى؟ باجايلاپ قاراساڭىز، ءداپ سونداي تاعدىر - بولمىستان ەمەس، جاڭىلىستان قالىپتاسقان قاتەگە كوز جەتەدى. ەندى قاراڭىز.

قيات رۋىنىڭ شىعۋ تەگى - ءبورى ءناسىلى جانە ەرگەنە-قوڭ وقيعاسى - ەجەلگى تۇرىك ءاپساناسىنىڭ ءبىر تارماعى بولىپ تابىلادى. شىڭعىس حان ۇستانعان ءتاڭىرى ءدىنى - تۇرىك تايپالارىنىڭ باعزى، ءداستۇرلى ءدىنى. ارعى زامانداعى موڭعول تەكتى جابايى شيۆەيلەردىڭ، بەرگى تاريحتاعى تاڭباسى مول قيدانداردىڭ ءتاڭىرى ءدىنىن تۇتىنعانى جونىندە ەشقانداي كۋالىك جوق. ءبورى ناسىلىنەن جارالعان، كوك تاڭىرىنە تابىنعان شىڭعىس حاننىڭ اتا-بابالارىنىڭ ءبارىنىڭ دە ەسىمدەرى ەسكىلىكتى، تازا تۇرىك نەگىزدى. شىڭعىس حاننىڭ اۋلەتى «التىن ۇرىق» اتانادى. بوگدە جۇرت - «جاد»، ياعني «جات». اعايىنداس تۋىستار قاشاندا ناقتى تۇرىكشە، «اعا-ءىنى» دەپ بەلگىلەنسە، وتباسىنداعى كەنجە ۇلدىڭ وزگەشە تالايى بار - جالپى تۇرىك قاۋىمى، ونىڭ ىشىندە كەشەگى ءهام بۇگىنگى قازاق راسىمىندە قالىپتاسقانداي، قارا شاڭىراق يەسى، ياعني نەگىزگى مۇراگەر.

وسى كەنجە ۇل ءوزىنىڭ تۋاسى ەسىمىمەن قوسا، «وتشىگەن» دەپ اتالادى. بۇل - شىڭعىس حاننىڭ ارعى بابالارىنان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان ءراسىم ەكەنى كورىنەدى. ماسەلەن، قابۇل حاننىڭ التىنشى (كەيبىر دەرەكتە جەتىنشى) ، كەنجە ۇلى - تاۋدان-وتشىگەن. ەكىنشى ۇل بارتان-باحادۇردان تۋعان ەسۋگەيدىڭ ءىنىسى - دارىتاي-وتشىگەن. ال تەمۋجىننىڭ ءوزىنىڭ ەڭ كىشى ءىنىسى - تەمۋگە-وتشىگەن. بۇل تەمۋگە شىڭعىس حان بيلىككە جەتكەننەن سوڭعى زاماندا مۇلدە كۇشەيىپ، ەندى ءوز ەسىمىمەن ەمەس، اۋلەتتەگى ايرىقشا قۇقىعى بويىنشا وتشىگەن اتاعىمەن تاريحقا ەنەدى.

«وتشىگەن» اتاۋىنىڭ ەتيمولوگياسىنا قاتىستى ورنىقتى پىكىر بار. شىعىس پەن باتىس زەرتتەۋشىلەرى عانا ەمەس، بۇگىنگى موڭعول وقىمىستىلارى دا ءبىر اۋىزدان ماقۇلداعان. تۇرىكشە «وت» جانە «تەگىن» دەيتىن ەكى سوزدەن قۇرالعان، كادىمگى، جاناتىن وت ءهام تەگىن - حانزادا، ياعني وت (وشاق) يەسى پاتشازادا. قۇدىرەتتى شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ اۋلەتىندە وسىلاي ەكەن. موڭعول تىلىندە «مۇراگەر حانزادا» ماعىناسىنداعى «تەگىن» دەيتىن ءسوز جوق، ال وت - «گال». سوندا، موڭعول شىڭعىس حاننىڭ ارعى اتالارى، بەرگى جۇراعاتى كەنجە ۇلدىڭ مارتەبەسىن ايعاقتايتىن اتاۋدى نەگە تۇرىك تىلىنەن العان؟ بۇل جاعىنا ەشكىم باس اۋىرتپايدى.

شىڭعىس حان سارتاۋىل سوعىسى كەزىندە، بۇحاراعا كەلىپ كىرگەندە، الەمدىك شاحاردىڭ باستى ادامدارىن، عۇلامالار مەن باي-باعلانىن جيناپ، حان مەشىتىنىڭ مىنبەرىنەن ءسوز سويلەيدى (جۋۆايني، ءراشيد-ءاد-دين). قاي تىلدە؟ بۇحارا جۇرتى تۇگەل تۇرىك، ونداعى سارت-ساۋان دا تۇرىكشە جاقسى بىلەدى. ال شىڭعىس حان موڭعول... جانە جيحانگەردىڭ ءوزىنىڭ تۋما تىلىنەن باسقا ءتىل بىلمەگەنى تاريحي جازبالاردا ناقتى تاڭبالانعان. چجاو حۋڭ ايتادى. وكەتەي قاعاننىڭ اۋزىمەن جۋۆايني كۋالاندىرادى. ەندەشە، شىڭعىس حانىڭ بۇحارا مەشىتىندە ءسوز سويلەۋى شىندىققا كەلمەيدى دەپ شەشەدى باتىس بىلگىرلەرى. ال شىعىستا، سول كەزدە جانە ودان كەيىنگى زاماندا ەشكىم كۇماندانباعان. جازبا، تاريحي دەرەكتەر ءوز الدىنا، وسى ەرەكشە كورىنىستى بەينەلەيتىن قانشاما اسەم سۋرەت سالىنعان. ياعني، ومىردە بولعان، ناقتى وقيعا سانالادى.

شىڭعىس حان بۇحارادا، باس مەشىتتە سويلەگەن. ياعني، بۇحارا جۇرتىنا دا ۇعىنىقتى تۇرىك تىلىندە. (البەتتە، شىعىستاعى تۇرىك تايپالارى مەن باتىستاعى تۇرىك قاۋىمىنىڭ تىلىندە وزىندىك ديالەكتىلىك ايىرما بار. ءبىراق ءتىلدىڭ نەگىزگى سوزدىك قورى بىردەي، سويلەمنىڭ قۇرىلىم جۇيەسى ورتاق. ەسەبى، ەكى تاراپ ءۇشىن دە ءوزارا تۇسىنىكتى. ءتىپتى، تۋىستاس لۇعاتتار اراسى بۇرىنعىدان الدەقايدا الىستاپ، تايپا ەمەس، حالىق تىلدەرى قالىپتاسقان كۇنى كەشەگى - 20- عاسىردىڭ باس كەزىنە دەيىن وسىلاي بولىپ كەلدى. بۇل سىپات بۇگىن دە ءبىرجولا جويىلىپ كەتكەن جوق، قازاق پەن تاتار، قىرعىز بەن وزبەك ارالىق كوپىرسىز-اق ەركىن ۇعىسادى.)

ەگەر شىڭعىس حان تەمۋجىن كەزىنەن باستاپ، كەرەي وڭ حاننىڭ عۇزىرىندا بولسا، وڭ حاننىڭ كومەك، قولداۋىمەن قورلىقتان قۇتىلىپ، اۋەلگى مارتەبەسىنە جەتسە، قۇدىرەتتى وكىل اكەسىمەن قاي تىلدە سويلەسكەن؟ بۇدان سوڭ تەك كەرەي عانا ەمەس، نايمان، قورالاس، وڭعىت، ۇراڭقاي جانە باسقا دا تۇرىك تايپالارىمەن كەلىسىپ، جاۋلاسىپ، بىرلەسىپ جاتسا، ولاردىڭ باسشى، قوسشى، ەلشىلەرىمەن قاي تىلدە قاتىناس جاساماق؟ تۋعان اناسى وگىلەن - قوڭىرات، باس بايبىشەسى بورتە تاعى دا قوڭىرات ەكەنىن اراعا تارتپاعاندا. ال شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ انا تىلىنەن باسقا ءتىل بىلمەگەنى تۋرالى ايتتىق.

ءبارىن جيناپ قويعاندا، بۇكىل ۇلى دالانى عۇزىرىنا كەلتىرگەن شىڭعىس حان قاراۋىنداعى قانشاما حالىق - ۇلىستىڭ، بۇگىندە ماعلۇم بولىپ، ناقتى دالەلدەنگەندەي، تۇگەلگە جۋىق دەمەسەك تە، باسىم كوپشىلىگىن قۇراپ وتىرعان تۇرىك تەكتى جۇرتىمەن، ولاردىڭ باسشى، قوسشى كوسەمدەرىمەن، مىڭ سان اسكەردى ۇيىرگەن باحادۇر، نوياندارىمەن قاي تىلدە سويلەسىپ، قالاي ۇعىنىسپاق، قالاي پاتشالىق قۇرىپ، قايتىپ قول باستاماق؟ جۇمباقتىڭ شەشۋى وپ-وڭاي. تۇرىكشە سويلەسەدى، تۇرىك تىلىندە باسقارادى. ءوزىنىڭ انا تىلىندە.

بەرىگە تارتساق، شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى، قىتايدى ءبىرجولا قاراتقان، الەمگە ايگى قۇبىلاي حان دا جالعىز-اق تىلگە جەتىك ەكەن. انا ءتىلى - تۋعان اناسى، كەرەي قىزى سۇرعاقتاننىڭ ءتىلى. «تۇرىك-تاتار ءتىلى» دەپ ايعاقتاعان ماركو پولو. قۇبىلايدان بۇرىن التىن وردا تاعىنا وتىرعان بەركە حان مىسىر-ماملۇك سۇلتانى بەيبارىستىڭ مەملەكەتتىك اراب لۇعاتىمەن جازىلعان جولداما-حاتىن «تۇرىكشە»، ارنايى اۋدارما نۇسقاسى بويىنشا، ءوز قۇلاعىمەن تىڭدايدى جانە ورداداعى ۇلىقتاردىڭ ءبارى دە بۇل جاعدايعا، ياعني جولدامانىڭ تۇرىك-قىپشاق تىلىندە وقىلۋىنا ۇلكەن ريزاشىلىق بىلدىرەدى (ابد-ءاز-زاحير، ءال-مۇفاددال - تيزەنگاۋزەن بويىنشا). ال قۇبىلاي دا، بەركە دە ورتاق اتالارى شىڭعىس حاننىڭ كوزى تىرىسىندە دۇنيەگە كەلىپ، ەرجەتكەن تۇلعالار. قوسالقى دەرەكتەرگە قاراعاندا، بۇلاردان جاسى ۇلكەن، قوڭىرات قىزى ۇكىدەن تۋعان باتۋ حاننىڭ دا انا ءتىلى تۇركي بولعانى كۇمان تۋعىزبايدى. وكەتەيدان سوڭعى كۇيىك قاعان دا ولگەن، ۇلىستىڭ الماعايىپ كەزەڭىندە سۇرعاقتان-قاتىننىڭ جانە باسقا دا «التىن ۇرىق» وكىلدەرىنىڭ اتىنان بارعان جاۋشىلارمەن اراداعى اڭگىمەدەن اڭعارامىز. ال كارپينيدى قابىلداعان كەزىندە ارالىق ءتىلماش - قۇمان، ياعني قىپشاق ەكەن. الىستان كەلگەن ەلشىمەن قىپشاق ءتىلى ارقىلى ۇعىسادى.

قاراقورىمعا، ۇلى قاعاننىڭ دارگەيىنە باس ۇرۋعا كەلگەن بودان جۇرت امىرلەرى، ءارقيلى ديپلوماتيالىق ماقساتتا الىس ولكەگە اتتانعان باتىس ەلشىلەرى وزدەرىنىڭ بار شارۋاسىن ارنايى ءتىلماشتار كومەگىمەن اتقارعانىن كورەمىز. موڭعول ەمەس، تۇرىك ءتىلدى اۋدارماشىلار. ماسەلەن، ورىس كنازى ياروسلاۆتىڭ قاسىندا تەمەر (تەمىر) دەگەن قىپشاق ءتىلماش-قوسشىسى بولادى. بۇل قىپشاق، ارينە، قيىرداعى حالحا ءتىلىن قايدان ءبىلسىن، قىپشاق تىلىندە سويلەيدى. تەمىر سول ساپارىندا قاراقورىمعا كەلىپ جاتقان ريم پاپاسىنىڭ ەلشىلەرىنە دە كوپ كومەك جاسايدى. پلانو كارپينيدىڭ مەملەكەتتىك حاتشى شىڭقاي جانە باسقا دا ۇلىقتارمەن اراداعى كەلىسسوزىندە، اقىر سوڭىندا كۇيىك قاعاننىڭ قابىلداۋىندا تىكەلەي ءتىلماش قىزمەتىن اتقارادى. البەتتە، ميسسييا قۇرامىنداعى، تاتار (موڭعول ەمەس!)، ياعني بۇل رەتتە قىپشاق-تۇرىك ءتىلىن ءبىرشاما بىلەتىن بەنەديكت پولون مەن تاتار-تۇرىك تىلىندە سويلەيتىن عۇزىرلى تۇلعالار اراسىنداعى قوسىمشا دانەكەر رەتىندە. كارپيني كەلەر جولدا دا، قايتار جولدا دا وسىنداي، قىپشاق ءتىلدى اۋدارماشىلار ارقىلى بار قاجەتىن تاۋىپ وتىرعان.

ال رۋبرۋك باتۋ حاننىڭ ۇلى سارتاقتىڭ ورداسىندا «تۇرىكشە جانە ارابشا بىلەتىن» ارميان ءدىندارلارىن كورەدى ءهام بۇرنادا كيپردە جولىققان، «سيريا، تۇرىك، اراب تىلدەرىن بىلەتىن» الدەبىر تانىسىمەن ۇشىراسادى. ريم پاپاسىنىڭ ماربەلى جولداۋىنىڭ اراب جانە سيريا تىلدەرىنە كوشىرىلگەن ءتارجىما نۇسقالارى بار ەكەن. ەندى قوياق دەگەن ۇلىق تيەسىلى حاتشىلارىن اكەلىپ، جاڭاعى كىسىلەردىڭ كومەگىمەن اۋدارما جاساتىپ الادى. البەتتە، ەسكى تانىس پەن ارمياندار جاقسى بىلەتىن تۇرىك تىلىنە. سارتاققا تاپسىرۋ ءۇشىن. جانە رۋبرۋك اتالمىش ارمياندار سارتاقپەن ارادا دانەكەر بولعانىن تاعى ءبىر تۇستا ەسكە تۇسىرەدى. ويتكەنى، اۋەلدەن-اق بايقالىپ قالعانداي، رۋبرۋكتىڭ ءوزىنىڭ ەلدەن (ءسىرا، كونستانتينوپولدەن) ەرتىپ العان، ارينە، تۇماندى تۇكپىردەگى موڭعول ءتىلىن ەمەس، اشىق ىرگەدەگى قىپشاق ءتىلىن بىلەدى دەپ سەنگەن، ءوزى ايتقانداي، قۇداي جولىنداعى ارنايى ءتىلماشى ءتىپتى شورقاق ەكەن. قاراقورىمدا، موڭكە قاعاننىڭ الدىندا، بارلىق ءسوزىن جەتكىزە الماي، اجەپتاۋىر قيىندىق كورگەنىمەن، كوپ ۇزاماي-اق رۋبرۋك وسىندا ءدىني ساپارمەن يەرۋساليمنەن كەلگەن، ءارقيلى امالمەن ارمەنيادان كەلگەن، جەرگىلىكتى تىلگە جەتىك موناحتار ارقىلى ىزدەگەن ماعلۇمات، دەرەكتەرىن تۇگەل تابادى. تەك ءدىني كىسىلەر عانا ەمەس. باتۋ حاننىڭ باتىس جورىقتارى كەزىندە تۇتقىن بولىپ كەلىپ، ونەرىمەن، ءىستىڭ ساتىمەن جاقسى ورنالاسقان نەمىس، فرانسۋز، ماجار، ورىس شەبەرلەرىمەن دە ەتەنە ارالاسادى. ولاردىڭ كەيبىرى تۋراسىندا «قۇمان ءتىلىن جاقسى بىلەدى» دەپ ەسكەرتىپ وتىراتىنى بار. شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ شەگىنە ەنگەننەن بەرگى ۇزاق كۇندەر مەن قانشاما ايلار بويى ءوزى دە ءتىل سىندىرىپ قالعان رۋبرۋك قىپشاق-تۇرىك ديالەكتىسى مەن تاتار-تۇرىك ديالەكتىسىنىڭ اراسىندا بوتەندىك بار دەپ بىلمەگەنى، ءبارىن ءبىر ءتىل ساناعانى كورىنىپ تۇر.

كوپ ۇزاماي، بۇكىل باتىس ەۋروپا ءۇشىن تاقاۋداعى التىن وردا عانا ەمەس، قيىرداعى قىتايمەن، ياعني يمپەريا ورتالىعىمەن ارالىقتاعى ءارقيلى قاتىناس - ادەپكى جاعدايعا اينالادى، جىبەك جولىنىڭ شەگىندەگى ەكى-جاقتى ساۋدا-ساتتىق، ەركىن ءجۇرىس ۇيرەنشىكتى قالىپقا تۇسەدى. بۇل رەتتە قىرىم، ازاۋ ايماعىندا سۋداق، كافا، تانا سياقتى تىرەك شاهارلارى بار گەنۋيا مەن ۆەنەسيا جۇرتشىلىعى ۇلكەن ۇتىسقا شىعادى. باسقا ەۋروپالىقتار دا وسى قالالار ارقىلى شىعىسقا جول اشادى. سوعان وراي تۇرىك (تۇرىك-قىپشاق، تۇرىك-تاتار) ءتىلىنىڭ ءمان-ماڭىزى ايرىقشا كوتەرىلەدى. تۇرىك تىلىنە جەتىك اعايىنداس ءۇش پولونىڭ قۇبىلاي ورداسىندا ۇلكەن سىي-قۇرمەت كورگەنى، ۇلىستىڭ اكىمشىلىك قىزمەتىنە دەيىن ارالاسىپ، قاجەتتى ساۋداسى ورگە باسقانى بەلگىلى. باتىستان شىققان جانكەشتى جيهانكەز، ءدىندار ۋاعىزشى، پايداگەر كوپەستەر تۇرىك ءتىلىن ۇيرەنىپ، تانۋعا تىرىسادى، قاجەتتى شارۋاسىنا وراي ءتىلماش جالدايدى. بۇل رەتتە فلورەنسيالىق فرانچەسكو پەگولوتتي ارنايى جولباسشى كىتاپ تا جازعان ەكەن (1338). كافاعا تۇسسەڭىز، ودان ءارى قىتايعا جەتۋ ءۇشىن 279 كۇن كەرەك، دەيدى. جولدىڭ ەرەكشەلىگى مەن قيىندىعى، قاجەتتى جاراق-جابدىق، اس-سۋ جايىن ايتا كەلە، ەڭ ماڭىزدى ماسەلە - جاقسى ءتىلماش جايىنا نازار اۋدارادى. بۇل ءتىلماش جانە باسقا دا قىزمەتشىلەر قۇمان، ياعني قىپشاق ءتىلىن جەتىك ءبىلۋى شارت، دەپتى. ەسەبى، قىرىمنان تارتىپ، قىتايعا جەتكەنشە - بۇكىل شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ شەگىندە تۇرىك-قىپشاق ءتىلى كەڭىنەن قولدانىستا بولعان، قىتايدىڭ ءوز ىشىندە دە، ءتىپتى، حان سارايىنا دەيىن، وسى لۇعات ارقىلى بار قاجەتىڭىزدى وتەپ، بار شارۋاڭىزدى بىتىرەسىز.

بەرىدەگى موڭكە مەن باتۋ، سارتاق، قۇبىلاي مەن كۇيىك، بەركە، ارىداعى شىڭعىس حاننىڭ وزىنە قاتىستى قانشاما كۋالىك، ناقتى، تاريحي دەرەكتەر ۇلى دالادان وربىگەن جالپى جۇرت قانا ەمەس، بيلەۋشى اۋلەت - قيات ءناسىلى دە تۇرىك ءتىلدى بولعانىن ايعاقتايدى. تۇرىك ءتىلدى عانا ەمەس، تۇرىك تەكتى. ءتورت تاراپتى بىردەي قاپتاعان تۇرىك رۋلارىنىڭ قاق ورتاسىندا وتىرعان، جالايىرمەن ەجەلدەن ارالاس، قوڭىراتپەن عاسىرلار بويى قۇداندالى، كەيىنگى زاماندا كەرەيگە وداقتاس-بودان بولعان قياتتىڭ باسقاشا تۋمىسى مۇمكىن دە ەمەس. قالعانى ءوز الدىنا. وسى ورايدا، قياتتىڭ موڭعول تەگىنە قاتىستى العاش رەت كۇمان بىلدىرگەن - زاكي ۋاليدي توعان بولاتىن. ءبىراق وسىنداي تۇرىكشىل تاريحشىنىڭ ءوزى قالىپتاسقان ۇعىمدى تولىعىمەن ءمانسۇقتاي الماپتى. ءسىرا، قيات - موڭعولدانعان تۇرىك تايپاسى بولسا كەرەك دەپ قانا توقتايدى.

قياتتىڭ، ياعني شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ موڭعول تەگىنە قاتىستى كۋالىك-دەرەكتەردىڭ كەيبىرى موڭعولشىل بىلگىرلەردى تىعىرىققا تىرەگەن جاعدايلارى بار. ماسەلەن، نايمان تايان حاننىڭ ءموردارى ۇيعىر تاتاتۇڭعانىڭ جايى. تۇتقىنعا ءتۇسىپ، كەڭشىلىك العاننان سوڭ تاتاتۇڭعا شىڭعىس حاننىڭ بالالارىن وقىتادى. ءوزى ۇيعىر-تۇرىك، سوندا قاي تىلدە؟ ارينە، موڭعولشا، ويتكەنى تاتاتۇڭعا نايمان-موڭعول قىزمەتىندە بولعان، سوندىقتان موڭعول ءتىلىن جاقسى بىلگەن دەپ بەكىتىپ ەدى. ال اقىر تۇبىندە نايمانىڭىز موڭعول ەمەس، تۇرىك بولىپ شىقتى. سوندا تاتاتۇڭعا موڭعول شىڭعىس حاننىڭ موڭعول بالالارىن قالاي وقىتپاق؟ ەندى بۇعان دا كەرەمەت قيسىن تابىلادى. نايمان حاندىعى شۇرجەن يمپەرياسىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستا بولدى عوي، ال ءشۇرشىت قاراۋىنداعى ءبىراز جۇرت، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەر دە موڭعول تەكتى قيدان، ءوزى دە بيىك مانساپتى تاتاتۇڭعا موڭعول ءتىلىن وسى، ارالىقتا جۇرەتىن ەلشى، كەلگىنشى قيدانداردان ۇيرەنگەن دەپ، قابىرعالاي تارتىپ، اۋەلگى قاتە تۇجىرىمدى قايىرا بەكىتەدى. ناقتى جازبا، دەرەكتى تاريحي نۇسقالاردا تاتاتۇڭعانىڭ اۋەلى قاسارمەن، ودان سوڭ شىڭعىس حاننىڭ وزىمەن تىكەلەي، اۋىزبا-اۋىز سويلەسكەنى ەسەپ ەمەس. بۇل - ءبىر عانا مىسال.

ەپيكالىق «قاستەرلى شەجىرە» عانا ەمەس، جۋاينيدىڭ، ءراشيد-ءاد-ديننىڭ تاۋاريحتارىندا، باسقا دا جادىگەر-جازبالاردا شىڭعىس حاننىڭ كەرەي، نايمان، مەركىت، جالايىر، قوڭىرات، ۇراڭقاي، قورالاس جانە باسقا دا رۋ-تايپا وكىلدەرىمەن اۋدارما، ءتىلماش ارقىلى سويلەسكەنى تۋراسىندا ەشقانداي تۇسپال جوق. جانە، ەكى مارتە قايتالادىق، شىڭعىس حان پوليگلوت بولماعان. قابىلەتى جەتپەگەننەن، نەمەسە ۋاقىت تارلىعىنان ەمەس. توڭىرەگى تۇگەل تۇرىك، ەشقانداي قاجەتتىلىك بولماعان. البەتتە، كەيىنگى زاماندا ۇلىستىڭ ىرگەسى ۇلعايدى، يمپەريا كوپ ۇلتتى قۇرىلىمعا اينالدى. بۇل كەزدەگى جاعداي باسقاشا. اراعا اۋدارماشى، ءتىلماشتار كىرىگەدى. ماسەلەن، چاڭ چۋنمەن كەزدەسۋ. ونىڭ دا ناقتى دەرەگى بار. دانەكەرشى ءتىلماش - كەڭەسشى ۇلىق، قىتاي تىلىنە جەتىك احاي (اقاي) دەگەن كىسى بولادى.

ءبىز ىلكىدە، «شىڭعىس حاننىڭ ءمور-تامعاسى» اتتى تاراۋدا ەكە ۇلىستىڭ مەملەكەتتىك ءمورىنىڭ بەتىندەگى جازۋ - تۇرىك ءتىلدى، دەمەك، مەملەكەتتىك ءتىل دە تۇرىك (البەتتە، بۇگىنگى انادولى تۇرىگى ەمەس، ەجەلگى تۇرىك) ءتىلى بولدى دەدىك. ديپلوماتيالىق قاتىناس قاعازدارى جانە جارلىق، نۇسقاۋلار دا اۋەلدە تۇرىك تىلىندە دايىندالىپ، سودان سوڭ عانا، قاجەتتى جاعدايىنا بايلانىستى باسقا تىلدەرگە اۋدارىلىپ، كۋالاندىرىلعان. وسى ورايدا، ارينە، ۇلىس ىشىندەگى قاتىناس تا تۇرىك تىلىندە بولدى. باسقاشا مۇمكىن دە ەمەس. ەل بيلەۋشىلەردىڭ انا ءتىلى جانە مەملەكەت قۇرۋشى نەگىزگى حالىقتىڭ، جالپى جۇرتقا تۇسىنىكتى، نەگىزگى ءتىلى. بۇرىنعى سوقىر تۇيسىكتەن ايىعىپ، ءراشيد-ءاد-دين، جۋۆايني تاۋاريحتارىن باجايلاپ وقىعان كىسىنىڭ بۇعان كوز جەتكىزۋى قيىن ەمەس. شىڭعىس حان زامانىنىڭ ءتۇپنۇسقا شەجىرەسىن قالىپتاعان، پارسى تىلىندە جازعان ەكى عۇلاما دا حالىقتار قاتىناسى، ادامدار ارالاسى، رەسمي جانە ادەپكى وقيعالارعا بايلانىستى تۇرىك ءتىلدى اتاۋلار مەن تىركەس، ۇعىمدارعا وتە كوپ ورىن بەرگەن. ىرىكتەۋ، سارالاۋ ناتيجەسى ەمەس، سول كەزدەگى اقيقات جاعدايدىڭ ناقتى تاڭباسى.

وسى رەتتە ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر گاپ بار. تۇرىك، موڭعول تىلدەرى عىلىمدا التاي توبىنا جاتقىزىلادى. ياعني، ارعى ءتۇبى تۋىس دەگەن ءسوز. شىن مانىسىندە، تۋىستىق - كوبىنە-كوپ الماسۋ ناتيجەسىندە قالىپتاسقانىن كورەمىز. ماسەلەن، موڭعول حالىقتارى اۋەل باستا تەك قانا اڭشى، تەرىمشى بولعان. زامان وزا كەلە، جاناستىق، ارالاستىق ناتيجەسىندە مال شارۋاشىلىعىن تۇرىك قاۋىمىنان ۇيرەنگەن. شارۋاشىلىق قانا ەمەس، مال اتاۋلارىنا قاتىستى لەكسيكانى دا تۇرىكتەردەن الادى. ياعني بۇل جەردە ءتىلدىڭ تۋىستىعى ەمەس، الماسۋ ءۇردىسى كورىنىس بەرەدى. الەۋمەتتىك جانە كۇندەلىكتى ءومىردىڭ ءارقيلى سالاسىندا مۇنداي اۋىس-كۇيىس عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ جاتقان. جانە نەگىزىنەن ءبىر باعىتتا - قوعامدىق دامۋدىڭ جوعارىراق ساتىسىندا تۇرعان تۇرىكتەن - تۇرمىس-تىرشىلىگى جونتەك موڭعولعا قاراي. ماسەلەن، ءتاڭىرى ءدىنى جانە ءتاڭىرى ۇعىمى. ۇيىمداسقان مەملەكەتتىك قۇرىلىم رەتىندەگى «ۇلىس» ءسوزى. جانە باسقا دا ۇعىمدار. ءبىز بۇل جەردە، تيەسىلى ورايىنا قاراي، موڭعول تىلدەرىنە ەنبەگەن، تەك تۇرىك تەكتى جانە كوبىنە-كوپ قازىرگى تۇرىك تىلدەرىندە ساقتالىپ تۇرعان كەيبىر ءماندى سوزدەرگە عانا توقتالامىز. ەسكىلىكتى جازبالار مەن قۇجاتتار - جۋايني، ءراشيد-ءاد-دين، «قاستەرلى شەجىرە»، تيزەنگاۋزەن جيناعى، قىتاي ديپلوماتتارىنىڭ جازبالارى نەگىزىندە عانا.

اۋەلى ساياسي ءومىر، اكىمشىلىك قاتىناسقا بايلانىستى ۇعىمدار.

حاننىڭ، ءامىرشىنىڭ قونىپ وتىرعان ورنى، توقتاعان تۇراعى - «وردا» دەپ اتالادى (پەن دا-يا، جۋايني، ت.ت.)، «ۋرگا»، «حۋرە» ەمەس. ۇلىس باسشىلارىنىڭ ەڭ ۇلكەن جيىنى - «قۇرىلتاي» (جۋايني، ءراشيد-ءاد-دين، «قاستەرلى شەجىرە»، ت.ب. بارلىق دەرەكتە)، «حۋرال» ەمەس؛ بۇل، ەسكىلىكتى ەشبىر دەرەكتە ۇشىراسپايتىن «حۋرالدىڭ» تۇركي «قۇرىلتايدان» شىققانى تاعى كورىنىپ تۇر.

ۇلىستىڭ ەكىنشى ءبىر اتاۋى - «ەل». ەكى ەل، ەكى توپ، ەكى اسكەر اراسىندا كەلىسسوزگە شىققان وكىل - «ەلشى«ءىس جۇرگىزۋشى حاتشى -»بىتىكشى«(بيتيكچي)، باس حاتشى - «ۇلۇع بىتىكشى». تورەشى سوت - «جارعىشى» (يارعۋچي). زاڭ، نيزام - «جارعى». ادەت-عۇرىپ - «جوسىن» (يۋسۋن). شىڭعىس حاننىڭ دانالىق سوزدەرى - «بىلىك«. اقىلدى، كەمەڭگەر كىسى -»بىلگە«. كوشى-قون ماسەلەسىنە جاۋاپتى ۇلىق -»جۇرتشى«(يۋرتچي). سايات بەگى -»قۇسشى«.

ءارقيلى اسكەر بولىمدەرى -»جاساق«،»قاراۋىل«،»تۇتقاۋىل«،»جاساۋىل«،»شىعاۋىل«،»كەپتەۋىل«،»قورشى«،»تورعاۋىت«،»تۇرعاق«،»قارۇقشى«... - تۇرىك ءتىلدى، تۇرىك نەگىزدى اتاۋلار.

جۋاينيدە، اسىرەسە ءراشيد-ءاد-ديندە، پارسى ءماتىنىنىڭ ىشىندە تۇرىك ءتىلدى، ەلدىڭ تىرشىلىك-تىنىسىنا، كۇندەلىكتى ءومىر، تۇرمىس كەبىنە قاتىستى، سول قالپىندا الىنعان اتاۋ سوزدەر كوپتەپ كەزدەسەدى. سولاردىڭ كەيبىرى:

جالاۋ، بايراق -»تۋ«،»تۋع«؛ بۇلىك -»بۇلعاق«،»ىلاڭ«؛ مەرەكە -»توي«، ازالى، ەسكە الۋ داستارقانى -»اس«؛ اتاۋلى،كولدەنەڭگە جابىق ورىن-جاي -»قورىق«، جازدىق قونىس -»يايلاق«، قىستىق قونىس -»قىشلاق«؛ بەرەكە، باقىت --قۇت-، سىي-سياپات -»ساۋعا«، بالاعا، تۋىسقا بەرىلەتىن مەنشىكتى ۇلەس -»ەنشى«(يندجۋ)؛ نەكەسىز، توسەك-ايەل -»قۇما«، ءمايىت -»ولىك«، ءناسىل -»ۇرىق«، ءماجىلىس -»كەڭەس«(كانكاچ).

تىزە بەرسەك، پارسى ءتىلدى، اراب ءتىلدى جادىگەر-جازبا بەتتەرىنەن ساياسي،تۇرمىستىق، نەمەسە ءارقيلى زاتتىق اتاۋ: امانات، ازىق، ايعاق، ىلاۋ، ارقان (ارعام)، شىلبىر، كەكىل، كەبەنەك، جاقى، كۇركە، بۇقا، بۇعى، ايعىر، ءبورى، قۇلان، كول، ءشول، ساي... دەگەن ءتارىزدى ونداعان، تەرىپ تۇگەندەسەڭىز، الدەنەشە ءجۇز تۇركي ءسوز ۇشىراسادى. بۇلاردىڭ كەيبىرىن پارسىعا جەتىك مامان اۋدارماشىلاردىڭ مۇلدە قاتە ءتۇسىنىپ جاتاتىن جاعدايلارى دا بار. ماسەلەن، «اسكەر سايعا ءتۇستى» دەگەن اقپار - «وكوپ قازدى» بولىپ كەتكەنىن كوردىك. «قاستەرلى شەجىرە» مەن «التىن توپشىداعى» تۇرىك نەگىزدى، بۇگىندە جاڭساق اۋدارىلعان سوزدەر جايى ءوز الدىنا ءبىر توبە. سونداي-اق، بىلگىر وقىمىستىلاردىڭ ءوزى كوشپەندى تۇرىك حالىقتارىنىڭ عۇرىپ-سالتىنا قاتىستى كەيبىر تەرميندەردى قاتە تالداعان رەتتەرى ۇشىراسادى، ماسەلەن، «شىرالعى»، «ەنشى» مەن «ساۋعا» ءداستۇرىنىڭ ءمان-ماعناسى دەگەندەي. موڭعول تانۋشى عۇلامالار اۋىر جۇمىس اراسىندا تىم قۇرسا تۇرىك ءتىلدى، ونىڭ ىشىندە قازاقشا ادەپكى سوزدىكتەرگە قارايلاسا، مۇنداي سوراقىدان تىس بولار ەدى.

جۋايني تاريحىندا، اسىرەسە ءراشيد-ءاد-دين شەجىرەسىندە ءارقيلى وقيعا ورايىنداعى بايانداۋ بارىسىندا تۇركي اتاۋلار عانا ەمەس، تۇتاس تىركەستەر قولدانىلادى.ال ءراشيد-ءاد-ديننىڭ تۇركي ەتىستىككە پارسى نەگىزدى «-ي» جۇرناعىن جانە انىقتاۋىش ءسوز قوساتىن تۇستارى ءجيى ۇشىراسادى. ماسەلەن، [اسكەر} باستادى - «باشلاميشي كاردە»، جانە ءبىر ەمەس، الدەنەشە رەت وسى تۇركي ەتىستىككە جۇگىنىپتى. سونداي-اق: «يايلاميشي ميكۋناند»، «قيشلاميشي كارد» - جايلاۋدا وتىردى، قىستادى. «قۋشلاميشي كاردە»، «قۋشلاميشي ميكاردە» - قۇس سالدى، قۇس اۋلادى. «تۋقرا ياعلاميشي كارد» - تۋعا [ماي[ جاقتى. جانە: «تامادجيميشي» - ارازداسۋ، تالاسۋ، داۋلاسۋ، «يسيراميشي» - ەسىركەمەك، «قاقيميشي» - قاقىماق، ياعني اشۋلانباق، «دجيلاميشي» - جىلاپ-سىقتاماق، «قانيميشي» - قانباق، «دجيرعاميشي» - جىرعانباق، راقاتتانباق، «ياساميشي» - جاساماق، «چيداميشي» - شىداماق، «كينكاميشي» - كەڭەسپەك... وسىلاي كەتە بەرەدى.

بۇرنادا، «دەرەكناما» تاراۋىندا ايتقانىمىزداي، «جيناقتى تاۋاريحقا» ءتۇپنۇسقا بولعان تۇرىك ءتىلدى «التىن داپتەردىڭ» اسەرى، تۇرىك-دۇرمەن رۋىنان شىققان شەجىرەشى ۇلىق بولات-اكانىڭ تىكەلەي اڭگىمەسىنىڭ ناقتى تاڭباسى، سونىمەن قاتار، وسى زاماندا ۇستەمدىك قۇرىپ وتىرعان ۇلى يمپەريانىڭ نەگىزگى قاتىناس قۇرالى بولعان، باي، قۋاتتى، ماعىنالى تۇرىك ءتىلىنىڭ ىقپالى.

بۇل - ءداشتى-قىپشاق، مۇسىلمان الەمى، العى ازيادا ءبىر كۇندە بولا قالعان جاعداي ەمەس. تۇرىك ءتىلى ҮІ - ҮІІ عاسىرلاردىڭ وزىندە جىبەك جولى - باتىس پەن شىعىس اراسىنداعى نەگىزگى قاتىناس قۇرالى، حالىقارالىق تىلگە اينالعان ەدى. تۇرىك حالىقتارىنىڭ جالپاعىنان جايىلعان جاعىراپيالىق ورنى عانا ەمەس، بۇكىل الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياسي بەدەلى، اسكەري قۋاتىنا سايكەس قالىپتاسقان ءۇردىس. ال تۇرىك تايپالارى باعزىدان مەكەندەگەن وردالى ۇيىقتاردىڭ ءبىرى ۇلى دالا تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندە ءبىرجولا تۇرىكتەنەدى جانە بۇدان سوڭعى كەزەڭ - زوبالاڭ 11-12- عاسىرلاردىڭ وزىندە ەجەلگى داستۇرىنەن اينىماعان. بۇل زامانداعى قيدان ءوكتەمدىگى، شۇرجەن زابىرى حالىققا اۋىر سالماق تۇسىرگەنىمەن، ونىڭ تۇرىكتىك سىپاتىن وزگەرتە المادى، ءتىلىن، ءداستۇر-سالتىن جويا المادى.

قىتاي دەرەكتەرىندە «سزۋبۋ» اتالاتىن تايپالار وداعى - سانى مول، جاۋىنگەر كەرەي رۋى باستاعان جاڭا قاعاناتتىڭ جانكەشتى كۇرەسى ناتيجەسىندە ۇلى دالا ەجەلگى تۇرىك جۇرتىنىڭ اينىماس مەكەن-جايى بولىپ قالا بەرگەنى كورىنەدى. بۇل بايتاق ولكەدەگى جەرگىلىكتى، كوشپەندى قاۋىم سىرت ەلدەردىڭ تانىمىندا بۇرىنعىشا تۇرىك ەسىمىمەن، سونىمەن قاتار، كەيىنگى كەزەڭدە بويى وزىپ، ۇستەم شىققان ءبىر تايپا - اتاق-داڭقى اسقان تاتار اتاۋىمەن ماعلۇم بولادى. ناقتىلاپ ايتساق، شىعىس تۇرىكتەرى. يبن ءال-اسيردىڭ جازعانى بار. «يسلام ەلدەرىنىڭ شەگىنە باسىپ كىرگەن تاتارلار - قىتايمەن ىرگەلەس تامعاش تاۋلارىن مەكەندەگەن اسا ۇلكەن تۇرىك تايپاسى»، - دەپ. ەندى بىردە: «تۇرىك تارابىنان حورەزمگە قالىڭ جاۋ شاپتى»، - دەيدى. شىڭعىس حاننىڭ جويقىن سوعىسى «تاتار شاپقىنى» دەپ اتالادى. حورەزم مايدانىنا جالعاس حوراسان، مازاندەران، گۋر ايماقتارىن جاۋلاۋ، جەبە-نويان مەن سۇبىتاي-باحادۇردىڭ اتاقتى جورىعىنا قاتىستى تەك قانا «تاتار» اتاۋى قولدانىلعان جانە وسى جولى بۇلارعا تاۋ ساعالاعان تۇرىك تەكتى ءبىرتالاي جۇرتتىڭ «تۋىستىق جونىمەن» قوسىلىپ كەتكەنى، بۇدان سوڭعى ءبىر كەزەڭدە وسى تاتارلاردىڭ «سەندەر مەن ءبىز - ءبىر تايپا، ءبىر حالىقپىز...» دەپ، قىپشاقتارمەن دە ءتىل تابىسقانى ايتىلادى.

تاعى ءبىر تۇستا، سامارقاند شاهارىن قورعاۋعا بولىنگەن قالىڭ اسكەر قۇرامىنداعى الپىس مىڭدىق تۇرىك جاساعى: ءبىزدىڭ رۋ-تەگىمىز ءبىر، زارار قىلماۋعا ءتيىس دەپ، جاۋ جاعىنا شىعىپ كەتكەنى بار. بۇل - شەتىن جاعداي ەمەس. كوپ جەردە، كوپ رەتتە ءداپ وسىلاي بولعان. جالەل-ءاد-ديننىڭ عۇمىربايانىن جازعان ناساۋي: «حورەزم پاديشاحتارى تۇرىكتەردىڭ كومەگىمەن ءدال سول تايپاعا جاتاتىن ماجۋسيلەرگە قارسى كۇرەسپەك بولىپ، ۇلكەن قاتە جاسادى»، - دەپ كەسىپ ايتقان. ياعني، قىپشاق-تۇرىكتەر جانە تاتار-تۇرىكتەر. ناساۋي قاپىسىز شەشىپتى. كەيىنگى تاريحشىلار ايتاتىنداي، قىپشاقتار الماعايىپ كەزەڭدە حورەزمشاحتى ساتىپ كەتكەن جوق، زورلىقشىل، جات جۇرتتى تارىك ەتىپ، وزدەرىنىڭ قانداس، تايپالاس تۋىستارىنا قوسىلدى. ويتكەنى، شىڭعىس حان قۇرعان ەكە موعۇل ۇلىسى - تۇرىك ءتىلدى ءهام تۇرىك تەكتى حالىقتاردىڭ الەمدىك جاڭا يمپەرياسى بولاتىن.

جيناقتى ءسوز

كوشپەندىلەر بولمىسى تۋراسىنداعى بارلىق ەسكىلىكتى، ناقتى دەرەك اتاۋلىنى، بارلىق تولعام، بايىپ، باعا اتاۋلىنى شامدا تۋىپ، سامارقاندا جەتىلىپ، تاعدىر تالعامىمەن بۇكىل شاعاتاي ۇلىسى جانە التىن وردانى قاپىسىز تانىعان، اقىرى ءوز جۇرتى مىسىردا دۇنيەدەن وتكەن مۇسىلمان تاريحشىسى يبن ارابشاحتىڭ (1388-1450) ءداشتى-قىپشاق جۇرتى تۋراسىندا ايتقان جۇرەكجاردى سوزىمەن تۇيىندەۋگە بولار ەدى:

«ءداشتى - تۇرىك تايپالارى جايلاعان، مالى قيساپسىز، جەرى قۇنارلى ءارى بايتاق، اۋاسى كەڭ، سۋى تازا، اڭى مەن قۇسى مول، ءتورت تارابى بەرىك، وزگەشە ولكە. بۇل تۇرىكتەردىڭ ءتىلى - باي، شەشەن، ءومىرى - مەيلىنشە ىزگى، تۇلعالارى - كەلىستى، سىندارلى، تۇرلەرى - شىرايلى، ايرىقشا سۇلۋ. ايەلدەرى - كۇن كەيىپتى، ەرلەرى - اي كەيىپتى، پاتشالارى - باستى، بەكتەرى - كەۋدەلى. اسكەرى - قايتپاس جاۋجۇرەك، عالامات ساداقشى. بۇل جۇرتتىڭ اراسىندا وتىرىك جوق، الدامشى ايارلىق جوق، ارامدىق، قۋلىق-سۇمدىق جانە جوق. ەركىن كوشىپ-قونۋدى اتا سالتىنا اينالدىرعان، وزىنە سەنىمدى، ەشتەڭەدەن جاسقانىپ، قورىقپايتىن ءبىر حالىق»، - دەپتى.