م.ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر. 7 - تاراۋ. كوشپەندىلەر بولمىسى: كوش، قونىس، تۇراق. تۇرمىستىق بۇيىمدار

رۋبرۋك ايتىپتى: تاتارلار دۋنايدان قيىر كۇنشىعىسقا دەيىنگى سكيفيا جەرىن قونىستانعان. تۇراقتاپ، ءبىر ارادا وتىرمايدى.

باسشىلارى قاراۋىنداعى جۇرتىنىڭ از، كوپتىگىنە بايلانىستى، بولىسكەن جەرىنىڭ شەگىندە مالىن باعىپ، كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. قىسقا قاراي اۋا رايى جىلىراق وڭتۇستىك وڭىرگە ويىسادى، جازدا سالقىن سولتۇستىككە كوتەرىلەدى. قىستىگۇنى سۋى جوق، ءبىراق وتى مول، مالعا قولايلى جەرلەردە، قار سۋىن پايدالانىپ وتىرا بەرەدى، دەيدى.

ادەتتە، قىس كۇندەرى جازاڭعا شىعادى، ال جازدا جايىلىمى مول تاۋلاردى ساعالايدى، دەگەن ۆينسەنت دە بوۆە.

قىستا تاتارلار ويدا، ەتەكتە، مالعا ءورىس، ءشوبى مول، جىلى جەرلەردە وتىرادى، ال جازدا قوڭىرجاي، قىراتتى، تاۋلى، ورماندى، سۋى مول، جايىلىمدىق جەرلەرگە شىعادى، دەگەن ماركو پولو. كوبىنە قونىستى توقال توبە، شاعىن قىرقا-بەلەستى جەردەن تاڭدايدى، دەگەن پەن دا-يا. بۇل جۇرت مال باعاتىن وت پەن سۋدىڭ ورايىنا قاراي، قىرعا شىعىپ، ويعا ءتۇسىپ، قونىستان قونىسقا كوشىپ جۇرە بەرەدى، دەيدى چاڭ چۋن. جاز كۇندەرى عانا ەمەس، قىسقى قىراۋدا دا (رۋبرۋك). بۇلار جاڭا ءشوپ پەن سۋ ىزدەپ، ۇنەمى كوشىپ جۇرەدى، ەشقاشان دا ورنىعىپ، ءبىر جەردە وتىرمايدى، دەپتى كونتاريني.

ءبىر قونىستىڭ ءشوبى ءبىتىپ، جەرى توزعان كەزدە باسقا ءبىر اراعا بارىپ ورنىعادى. كوش پەن قوزعالىستىڭ الدىن الا بەلگىلەنگەن مەرزىمدى كۇنى بولمايدى، دەيدى پەن دا-يا. تۇراقتى جول سورابى جانە جوق، دەپ ۇستەيدى تاعى ءبىر سوزىندە.

البەتتە، بەت-بەتىمەن ەمەس، كەسىمدى باعداردا. جانە، بىردەن بايقالاتىنداي، اركىم وزىنە تيەسىلى قونىس، جايلاۋعا.

تۇرىكتەر تاڭمەن تالاسا تۇرىپ، جولعا شىعادى دا، ەرتەمەن ەرۋ جاسايدى، كۇن ەڭكەيگەندە قايتادان قوزعالىپ، كەشكە قاراي قونالقاعا توقتايدى، دەگەن ءيبن باتتۋتا.

سالقار كوش كورىنىسىنە ايرىقشا تاڭىرقاعان اعىلشىن داۆيد ەشبي قوزعالىستىڭ العاشقى كەزەڭىن باجايلاپ سىپاتتاعان: جاڭا قونىسقا كوشەتىن كۇنى، ءتۇن ورتاسىنان اۋعاندا، مىندەتتەلىپ قويعان كىسى قاتتى ۇرعىلاپ، دابىل قاعادى. تاڭ قالارلىق جاعداي، بىرەر لە (ءتورت شاقىرىم شاماسى، - م.م.) توڭىرەكتەگى مال اتاۋلىعا دەيىن بۇل دىبىستى تانىپ-بىلەدى ەكەن. ۇيقىدان ويانعان ۇلكەن-كىشى تەگىس اتتارىن اكەلىپ، ەرتتەپ قويادى. اجەپتاۋىر ۋاقىتتان سوڭ ەكىنشى مارتە دابىل قاعىلادى. ەندى جالپى جۇرت شاتىرلارىن بۇزىپ، بايلاپ-ءتۇيىپ، جولعا دايىن بولادى؛ بۇدان سوڭ اسكەر جيناقتالىپ، ساپ تۇزەيدى: ەڭ العى لەكتە - ورداعا شەتكەرى جاساق، بۇدان سوڭ قالعاندارى، ەڭ سوڭىندا، نەمەسە ورتا تۇسىندا باسشى كوسەم، ورداسى قاي شامادا تۇرعانىنا بايلانىستى. مىنە، ءۇشىنشى رەت دابىل ۇرىلدى: العى لەك قوزعالا باستايدى، ونىڭ ارتىنان باسقالارى جىلجيدى جانە بارى دە اسا ۇجىمدى، تولىق تارتىپپەن. جول بويىندا ات تۇياعىنىڭ توپىرىنان باسقا ەشقانداي دىبىس - ايقاي-ۇيقاي، دابىر-ءدۇبىر ەستىلمەيدى، بىرەۋدىڭ الدىنا بىرەۋ شىعىپ، قالىپتى شەرۋدى بۇزبايدى. سونىمەن قاتار، ىلگەرىندى-كەيىندى شاپقىلاعان ارنايى كىسىلەر بولادى، ولار مال ايدايدى، ۇمىت قالعان مۇلىك، ساياق شىققان جاندىقتاردى جيناستىرىپ، ارتىنان مىندەتتى تۇردە تيەسىلى قوجايىندارعا تابىستايدى، دەپتى.

كوش بىرنەشە كۇنگە جالعاسۋى مۇمكىن.

وگىز، تۇيە جەگىلگەن اربا-ۇيلەردى ءبىرىنىڭ ارتىنا ءبىرىن تىركەپ قويادى، كەز كەلگەن ناشار ايەل جيىرما-وتىز اربانى باستاپ جۇرە الادى، جەتەكشى اربادا وتىرعان قالپى، كولىكتى قۋزاپ قويسا بولعانى، قالعاندارى سوڭىنان شۇبىتىلىپ ەرە بەرەدى. ءجۇرىس وتە باياۋ، وگىز اياڭ، قوزى قادام، دەيدى رۋبرۋك.

كوش الدىنا قاشاندا بارلاۋ جاسالعان. اۋەلدە ساناۋلى كىسى، حابارگەر، ۋاقىت وتە - قاراۋىل، جاساقتى اسكەر. كوش سۋرەتىن ءوز كوزىمەن كورىپ، تالاي رەت تاماشالاعان باربارو ايتادى: كوشتەن كوپ بۇرىن شالعىنشى اسكەر، جورتۋىل جاساعى كەلەدى. وڭ مەن سولدى، ىلگەرى مەن كەيىندى بايقاستاپ، قاۋىپ-قاتەر، تۇتقيىل جاۋدىڭ اڭىسىن اڭدايدى. كەلىپ قانا كەتپەيدى، قايتا اينالىپ سوعادى، كۇن سايىن دەرلىك كوزەپ، باقىلاپ وتىرادى، دەيدى.

كوش اۋىل-اۋىل، كۇرەن-كۇرەن، جەكەلەي ەمەس، توپ-شوعىرىمەن قازعالعان. اۋىل (ايىل) - ادەتتە ون-جيىرما شاڭىراق. اۋىل كوشى - بەيبىت، تىنىشتىق كۇندەردە عانا مۇمكىن جاعداي. كوبىنە الدەنەشە اۋىلدان قۇرالعان كۇرەن بولىپ كوشەدى. الدەنەشە ءجۇز، بىرەر مىڭ ءتۇتىن، ودان دا استام قالىڭ ەل. «كۇرەن» ءوزىنىڭ تۇپكى ماعىناسى - «شەڭبەر» دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. ەسكى زاماندا، كوش جولىنداعى رۋلى ەل ايالعا توقتاعاندا، ادامدارىن ورتادا قالدىرىپ، اربالاردى دوڭگەلەتە قۇراتىن بولعان. كۇنى بۇگىنگە دەيىن، قونىس-تۇراقتى، كولدەنەڭ شاپقىندا جاۋ ىشكە ءوتىپ كەتپەس ءۇشىن وسىلايشا شەڭبەر قۇرىپ ورنالاسادى، دەيدى ءراشيد-ءاد-دين. بۇل قورعانىس، قاۋىپسىزدىك ءتاسىلى كەيىنگى زامانعا جالعاسقان. قازاقتار سوعىس جاعدايىندا، بالا-شاعاسىن، ايەلدەرىن ىشتە قالدىرىپ، شەڭبەر قۇرىپ ۇلگەرسە، قايتپاي شايقاسادى، مۇندايدا ولاردى جەڭىپ الۋ مۇمكىن ەمەس، دەپ جازعان رۋزبيحان.

ماۋسىمدىق ۇلكەن كوش كوبىنە الدەنەشە كۇرەن، اسا اۋقىمدى، كوپ جۇرت بولعان. كەيدە رۋلى ەل، بۇكىل وردا جاپپاي قوزعالعان. «قاستەرلى شەجىرەدەگى» نايمان كوشى، شىڭعىس حان مەن جامۇقانىڭ بىرىككەن كوشى، باسقا ءبىر دەرەكتەردەگى باسقا دا كوشتەر وسىنداي. جاپپاي، سالقار كوش كەزىندە بۇكىل دالا، قارا جەردىڭ ءوزى جىلجىپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى ەكەن.

ۆەنەسيالىق باربارو سونداي ەجەلگى كوشتىڭ وزگەشە ءبىر سۋرەتىن تاڭبالاپ قالدىرعان. بىلاي دەيدى: اۋەلى كوپ جىلقى، ءۇيىر-ۇيىرىمەن، سودان سوڭ توپ-توپ، قوستى-قوسىمەن، قاپتاي ءوتتى. بۇعان جالعاس كەلەلى تۇيە، ونىڭ ارتىنان تابىن-تابىن سيىر، ودان كەيىن وتار-وتار قوي-ەشكى كەلەدى.

ايدالعان مالدان سوڭ، كوش باسىندا ءامىرشى بەك، قولباسىلار، ەڭ ەلەۋلى باي-باعلاندار، قوسشى قاراۋىل جاساق وتەدى. ولاردىڭ ارتىنان كوشتىڭ مارتەبەلى بولىگى - ءامىرشىنىڭ ورداسى، بالالارى، قاتىندارى مەن قىزمەتشىلەرىنىڭ كۇيمەلەرى. وعان جالعاس تاعى دا كوپ اسكەر. اسكەر سوڭىنان نەگىزگى توپ - اتتىلى، كۇيمەلى جالپى جۇرت.

كوش كەرۋەنى تۋرا التى كۇنگە سوزىلدى، دەيدى باربارو. ءبىز قامال (تاڭ وزەنىنىڭ ازاۋ تەڭىزىنە قۇيار تۇسىنداعى ۆەنەسيالىق تانا قالاسى، - م.م.) قاقپاسىن بەرىك جاۋىپ، قابىرعا ۇستىنەن كۇنۇزاق تاماشالاپ تۇراتىن ەدىك. كەش باتقانشا قاراي-قاراي كوزىمىز تالىپ، ابدەن شارشايتىن ەدىك. سونشاما جۇرت پەن قيساپسىز مال كوشىپ جاتقان جازىق القاپتىڭ كولدەنەڭى 120 ميلدەي (200 شاقىرىمعا جۋىق، - م.م.) بولاتىن. كوشتىڭ كورىنىسى عالامات ەدى، دەيدى.

ەرتەدەن كەشكە دەيىن، كوز جەتەر جەر - بۇكىل دالا ادامدار مەن جان-جانۋارلارعا تولىپ كەتتى، بىرەۋلەرى ءوتىپ جاتىر، ەندى بىرەۋلەرى كەلە جاتىر. بۇل - جالپى كوشتىڭ ءبىر شالعايى عانا ەكەن. ورتالىق لەكتەگى جۇرتتىڭ قاراسىنى قانشالىق بولعانىن وسىدان-اق اڭداي بەرىڭىز، دەيدى. كوشكەن جۇرتتىڭ كوپتىگى - قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي، دەيدى.

باربارو ۇلكەن كوشكە قاتىستى تاعى ءبىر سۋرەت جاساپتى. كوش جولىنان ىعىسا قاشقان اڭ مەن قۇستا قيساپ بولمادى، دەيدى. بۇعى جانە باسقا دا اياقتى اڭدار قامال قابىرعاسىنان اۋلاققا توڭكەرىلە جوسىدى. ال قاناتى تالعان كەكىلىك پەن شاراسىز قىرعاۋىلدى سىرتقا شىققان بالالار قولمەن ۇستاسا، ۇلكەندەر توپىرلاتىپ، تورمەن جينادى، دەيدى.

بۇل - وردالى جۇرتتىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگىنىڭ جاپپاي قوزعالىسى. ادەپكى سالقار كوشتەردىڭ ءوزى وسىعان جەتە-قابىل بولعان. قاجەتتى ءۇردىس قانا ەمەس، قاستەرلى ءراسىم، ايدىن مەن ءسان-سالتانات.

تاتاردىڭ ءامىرى ەلىمەن بىرگە كوشەدى. ونىڭ سوڭىنان بارلىق ۇلىق، قىزمەتكەرلەر قوسا كوشەدى، بۇل - «جۇرت كوتەرۋ» دەپ اتالادى. كوش كەزىندە كۇيمەلەر ءبىر قاتاردا بەس-بەستەن جۇرەدى. قۇمىرسقانىڭ شۇبىرعانىنداي، ارقاننىڭ ورىمىندەي سوزىلىپ، قاتارلاسا قاپتاپ، وڭ مەن سولدا بەس ليگە (1 لي - ادەتتە 500 مەتر شاماسى، - م.م.) دەيىن سوزىلادى. جايىلا جازىلىپ، جارىمى سۋعا جەتكەندە كوش تە توقتايدى، بۇل - «جۇرتقا قونۋ» دەپ اتالادى. ءامىرشىنىڭ شاتىرى ءبارىنىڭ الدىندا، ەسىگى تۇستىككە قاراتا تىگىلەدى. ونىڭ ارتىندا - قاتىندار مەن قۇمالاردىڭ شاتىرلارى، ودان ءارى نوكەرلەر مەن ساقشى، قىزمەتكەر مەن قىزمەتشىلەردىڭ شاتىرلارى. ءامىرشىنىڭ شاتىرى ورناعان جەر - «وردا» دەپ اتالادى، دەيدى پەن دا-يا.

حان مەن حانزادالاردىڭ تۇراعى تاتارشا «وردا» دەپ اتالادى. توقتاپ، تۇراقتاعان جەرلەرى قالا سياقتى بولىپ كورىنەدى، دەيدى بەنەديكت پولون.

كوش ايالداعان، جايلانعان كەزدە تۇتاس ءبىر قالا ورناعانداي كورىنەدى، دەگەن رۋبرۋك.

وردا كوشىپ كەلە جاتىر ەكەن. ءبىز تۇتاسا جىلجىپ كەلە جاتقان ۇلكەن قالانى كوردىك. جاپىرلاعان ۋ-دۋىمەن، اۋادا شۇباتىلعان تۇتىنىمەن. كوشە سىرعىعان سانسىز كۇيمە ۇستىندە وتتارىن جاعىپ، اس-سۋلارىن دايىنداي بەرەدى ەكەن. ەرۋلى جەرىنە جەتكەن كەزدە شاتىرلار اربا ۇستىنەن وڭاي الىنىپ، سول، بۇزىلماعان قالپىندا جەرگە ورنىعادى، دەپ جازادى يبن باتتۋتا.

الىستا ادام تۇراعى كورىندى، قارا اربا جانە اق ۇيلەردەن قۇرالعان. ۇلى بەك وگيننىڭ (وتشىگەن - شىڭعىس حاننىڭ ءىنىسى، - م.م.) ورداسى ەكەن. توي بولىپ جاتىر. كورشى قونىستىڭ ۇلىقتارى اۋماعى 500 لي توڭىرەكتەن قىمىز كەلتىرىپتى. الدەنەشە مىڭ قارا اربالى كيىز ۇيلەر نەشە قاتار بولىپ تۇر، دەپ سىپاتتايدى چاڭ چۋن.

وتشىگەننىڭ جانە شىڭعىس حان قاتىندارىنىڭ ءبىرىنىڭ قابىلداۋىندا بولعان چاڭ چۋن: كۇيمەلەر مەن كيىز ۇيلەردەن قۇرالعان وردانىڭ كەسكىن-كەيپى اسقاق، ءساندى، سالتاناتتى، دەپتى.

كۇيىك قاعاننىڭ كارپيني كورگەن، ءبىر وتىرىستا ىشىنە ەكى مىڭ كىسى سياتىن ۇلكەن شاتىرى، موڭكە قاعان تۇسىنداعى، رۋبرۋك سىپاتتاعان ايدىندى كوك كۇيمەلەر، كەيىنگى وزبەك حاننىڭ يبن باتتۋتا تاماشالاعان التىن ورداسى - باعزى ءبىر زامانداعى تۇرىك قاعاندارىنىڭ، قازىنالى ۆيزانتيا ەلشىسى زەمارحتىڭ ءوزىن سۇقتاندىرعان كيىز تۋىرلىقتى وردالارىنىڭ جالعاسى بولاتىن. زامان وزعاندا كەلگەن جاڭالىق - الىپ كيىز ءۇيدىڭ اربا ۇستىنە ورناتىلۋى.

مۇنداي ءسان-سالتانات كونە زامانداعى عۇن شاڭعۇيلارىنىڭ وزىندە بولعان جوق، دەيدى چاڭ چۋن مەيلىنشە قايران قالىپ.

تۇرمىستىق بۇيىمدار

كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاجەتتى جابدىق، ءارقيلى بۇيىمدارعا قاتىستى تاريحي جازبا ماعلۇمات تىم تاپشى. سول ازعانا باردى تۇگەندەي كەتەلىك.

ولار اس دايىنداۋعا «ءشوپ كومىرىن» (ياعني سيىر جاپاسى مەن جىلقى تەزەگىن) پايدالانادى، دەپتى پەن دا-يا.

قوي مايىمەن بىلتەلى شىراعدان جاعادى، دەيدى سودان سوڭ.

ماركو پولو ەت قايناتاتىن قىش قازان (شوڭكە) تۋرالى ايتقان.

ءراشيد-ءاد-دين شەجىرەسىندە ءبىر قوي ەتىن تۇتاسىمەن اسقان قازاننىڭ جارىلىپ سىنعانى (جامانشىلىق جورالعىسى) تۋرالى ايتىلادى، ءسىرا، بۇل ۇلكەن قازان دا قىشتان جاسالسا كەرەك.

سيۋي تين ەت پىسىرەتىن قازان ءۇش اياقتى دەپ كۋالاندىرعان. زادى، قولا، نەمەسە شويىن قازان.

ەت تارتاتىن، قىمىز قۇياتىن ۇلكەن اعاش تەگەنەلەر، قىمىز ساقتايتىن قىش كوزە، شاماسى، اعاشتان ويىلعان شاعىن اياقتار بولىپتى (ءراشيد-ءاد-دين، باربارو).

قۇرت سالاتىن قاپ (ءسىرا، الاشادان قۇرالعان) جانە تورتاسىنان ايىرىلعان ماي سالاتىن تەرى قاپشىقتار، «قاپتارعاق» اتالاتىن شاعىن تەرى دوربا اتالادى (رۋبرۋك).

قىمىز اشىتاتىن سابا، ۇلكەندى-كىشىلى تورسىق، كون قۇتى بار (ءراشيد-ءاد-دين، رۋبرۋك، ماركو پولو، «قاستەرلى شەجىرە»).

قىمىز اشىتاتىن تورسىق، سابالار تۇتىنگە ىستالعان ءىرى قارا مال تەرىسىنەن تىگىلەدى (رۋبرۋك).

ادەپكى، كيىمگە، نەمەسە شارۋاشىلىققا قاجەتتى تەرىنى قويدىڭ اشىعان، قويۋ ءسۇتىنىڭ كومەگىمەن يلەيدى (رۋبرۋك).

مالدىڭ ءسىڭىرىن تارامداپ، سودان سوڭ ءورىپ، ۇزىنشاق ءجىپ جاسايدى، دەپتى رۋبرۋك. وسى جىپتەرمەن تەرى (ياعني، تون، تورسىق، سابا قاتارلى بۇيىمدار، - م.م.) تىگىلەدى، ساندال، كەبىس، باسقا دا كيىم-كەشەك تىگىلەدى دەيدى. بۇل، ارينە، كەشەگى قازاقتىڭ تارامىسى.

سيۋي تين جابايى قويدىڭ، ياعني ارقاردىڭ ومىرتقا سۇيەكتەرىنەن قاسىق جاسالاتىنىن ايتقان. البەتتە، قاسىق اتاۋلى تەك سۇيەكتەن عانا ويىلماسا كەرەك.

رۋبرۋك ءارقيلى مۇكامال سالۋعا جانە ساقتاۋعا ارنالعان ۇلكەن ساندىقتار تۋرالى ايتادى. ارقان، جىپپەن ارباعا بايلانادى ەكەن.

بۇل، ءۇي تىگۋگە، كوشكە جانە باسقا دا قاجەتكە جاراتىلاتىن ارقان، جىپتەر قوي جۇنىنەن، ءۇشتىڭ بىرىنە جىلقى قىلى قوسىلىپ ەسىلەدى دەيدى رۋبرۋك.

اڭشىلىققا، شارۋاعا اسا قاجەتتى ارقان ورىلەتىن قىل ءۇشىن جىلقىلاردىڭ جالىن كۇزەيدى، دەپ جازعان سيۋي تين.

بارلىق دەرەكتەردە [قوي جۇنىنەن باسىلاتىن] كيىز تۋرالى ايتىلادى. تال-شارباقتان جاسالعان باسپانالارىن جابادى، سۋ وتكىزبەيدى، جازدا سايا، قىستا جىلى دەسەدى.

ايتپاقشى، جايىلىمداعى بوس جىلقىنى ۇشىندا سالبىراعان ىلمەك ءجىبى بار ۇزىن تاياق، ياعني كادىمگى قۇرىق ارقىلى ۇستايتىنى وزگەشە ءتاسىل رەتىندە تاڭبالانىپتى. (باربارو، ءيبن باتتۋتا). بۇل قۇرىق مال ۇستاۋمەن قاتار، كەيدە قارۋ رەتىندە دە كادەگە اسقان («قاستەرلى شەجىرە»).

ات ابزەلدەرى، ونىڭ سىر-سىپاتى تۋرالى ناقتى ماعلۇمات جوققا ءتان. تەك ۇزەڭگى عانا ارناي اتالادى. جانە ەر-تۇرمان. ساقاراداعى جۇرتتىڭ اتقا سالاتىن ەرتوقىمدارى جەڭىل ءارى اسەم، وتە شەبەر جاسالعان، دەپتى چجاو حۋڭ. ەردىڭ قاسى اعاشتان قيىلادى، دەپ ارناپ ايتقان.