م.ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر. 7- تاراۋ. كوشپەندىلەر بولمىسى: باسپانا

باسپانا مال شارۋاشىلىعىمەن بايلانىستى كوشپەندى جۇرتتىڭ كۇندەلىكتى باسپاناسى دا ەجەلدەن-اق وسى، جىلجىمالى تىرشىلىك ورايىندا قالىپتاسۋعا ءتيىس ەدى. ياعني، قۇرىلۋى دا، بۇزىلۋى دا وڭاي، جەڭىل ءارى ىڭعايلى ءۇي-جاي.

تاتارلار كيىز ۇيلەردە تۇرادى جانە وزدەرىن باقىتتى سەزىنەدى دەگەن چاڭ چۋن. شاتىر ۇيلەردە تۇرادى، قالالارى، سەلەندەرى جوق، دەيدى سيمون دە سەنت-كۆەنتين. قالادا تۇرۋدى ۇناتپايدى، وزدەرىنىڭ شاتىرلارىندا، كەڭ دالادا عۇمىر كەشكەندى ارتىق كورەدى، دەپتى گايتون. بۇل تاتارلار قالا اتاۋلىنى، ءتىپتى، كەز كەلگەن قۇرىلىستى جەك كورەدى، دەيدى ريكولدو دە مونتە-كروچە. بۇل قارا تاتارلار كۇمبەز كەيىپتى (كيىز) ۇيلەردە تۇرادى. ولاردا قورعاندى قالالار تۇرعىزىلمايدى، ىرگەلى، تۇراقتى ءۇي سالمايدى، دەپتى سيۋي تين. بۇل ۇيلەرى اربا ۇستىنە ورناتىلعان، «اربا-شاتىر» دەپ اتالادى، وندا وتىرۋعا، جاتۋعا بولادى، مۇنداي اربا-ۇيلەردى وگىز، ات جانە تۇيەلەر تارتادى، دەيدى اۋەلگى ءسوزىن ۇستەمەلەپ.

ولاردىڭ ۇيلەرى «ۇيىرگ» دەپ اتالادى، شىبىق پەن قادالاردان جاسايدى، دوڭگەلەك. جوعارىدا تەرەزەسى بار، جارىق ءتۇسۋ، ءتۇتىن شىعۋ ءۇشىن. توبەسى مەن ەسىگى كيىزدەن. ۇيلەرىنىڭ ۇلكەندىگى ءارقيلى جانە جىلجىمالى. ۇلكەن، كىشىلىگىنە قاراي، ءبىر وگىزبەن، ءۇش، نەمەسە ءتورت وگىزبەن، كەيدە ودان دا كوپ كولىكپەن الىپ جۇرەدى، دەيدى بەنەديكت پولون. بۇل كۇمبەز كەيىپتى شاتىر-ۇيلەر ىرگەسىنەن توبەسىنە دەيىن كيىزبەن جابىلعان. ەڭ ورتاسى، كۇمبەز توبەسىندە جارىق تۇسەتىن تەسىك قالدىرادى، دەيدى سيۋي تين.

كۇمبەز-ۇيلەردىڭ ەكى ءتۇرى بولادى. مۇنىڭ اۋەلگىسىنىڭ قاڭقاسى جىڭىشكە تالدان بۇرالىپ، ءيىلىپ-بۇگىلىپ جاسالعان. ىشتەن قاراعاندا قولشاتىردىڭ شاباقتارى سياقتى. ەڭ توبەسىندە كوك تەرەزە (اسپان تەرەزەسى) اتالاتىن اشىق جەر قالدىرعان. ءۇيدىڭ قاڭقاسى تۇتاستاي كيىزبەن جابىلادى. مۇنداي شاتىردى بۇزىپ، جىعىپ، كولىككە ارتىپ جۇرۋگە بولادى. ساقارادا جاسالاتىن شاتىرلاردىڭ ەندى ءبىر ءتۇرى - بۇزىلىپ، تىگىلمەيدى، تەك اربا ۇستىندە عانا بولادى. بۇلاردىڭ دا دوڭگەلەك قابىرعاسى تال شىبىقتاردان جاسالعان جانە ىىشتەن دە، سىرتتان دا قىل ارقاندارمەن بەرىك بەكىتىلگەن. ارباسىمەن بىرگە قوزعالادى، دەيدى پەن دا-يا بۇل تاراپتاعى بارلىق ءسوزدى تياناقتاپ.

وزەننىڭ ەكى قاباعىنا قالىڭ، بيىك تال ءوسىپتى، كيىز ۇيلەردىڭ سۇيەگى وسى اعاشتاردان جاسالادى ەكەن، دەپ جازىلعان چاڭ چۋننىڭ ساياحات كىتابىندا. ولاردىڭ ۇيلەرى دوڭگەلەك شاتىر كەيپىندە، تۇرعى-تۇعىرى تالدان جاسالادى، توبەسىندە جارىق تۇسەتىن جانە ءتۇتىن شىعاتىن شەڭبەر تەرەزە، ورتادا (وشاقتا) وت جاعادى. شاتىردىڭ قابىرعاسى مەن توبەسى كيىزبەن جابىلعان، ەسىگى دە كيىز. يەسىنىڭ تۇرمىس-احۋالىنا بايلانىستى، ءۇيدىڭ ۇلكەنى بار، شاعىنى بار. كەيبىرى اجىراتىلىپ، كولىككە ارتىلادى، ەندى بىرەۋلەرى جىعىلمايدى، اربا ۇستىندە. اربالى ۇيلەردىڭ كىشكەنتايلارىن تارتۋعا ءبىر وگىز جەكسە، ءۇش، ءتورت، ودان دا كوپ كولىك قوساتىن ايدىكتەرى بار. ولار اربالى ۇيلەرىن سوعىس كۇندەرى، جورىق كەزىندە دە، جاي ۋاقىتتا دا وزدەرىمەن بىرگە الىپ جۇرەدى، دەيدى كارپيني.

كيىز ءۇيدىڭ وسى، اتالمىش ەكى تۇرىنەن باسقا دا، يەسىنىڭ تۇرمىس جاعدايىنا، اسىعىس كوش ورايى، نەمەسە اتتانىس، شەگىنىس، جورىق جولىندا كادەگە جاراتاتىن كۇركە (ءراشيد-ءاد-دين)، قوس («قاستەرلى شەجىرە»)، ءتىپتى، اربانىڭ دارتەسى، نەمەسە تاياق، قۇرىققا كوتەرە سالاتىن بۇركەنشىك، جاپپا شاتىرلار (ءراشيد-ءاد-دين) بولعان. بۇلاردىڭ شاتىرلارى كيىزدەن جانە تەرىدەن، دەپ ايتقان، باتىس ەۋروپادا، جورىق-مايداندا جۇرگەن اسكەرگە قاتىستى سوزىندە فوما سپليت. تاتارلاردىڭ ۇيلەرى اعاشتان جاسالعان، كيىزبەن جاۋىپ، ارقانمەن تارتىپ قويادى؛ دوڭگەلەك؛ ۇنەمى وزدەرىمەن بىرگە الىپ جۇرەدى: بەرىك بايلانىسقان قاڭقا اعاشتارى جەڭىل، جىعۋ دا، تىگۋ دە وڭاي، كوشى-قونعا ىڭعايلى، دەيدى ماركو پولو. تاعى دا: ولاردىڭ اربالى ۇيلەرى قارا كيىزبەن قاپتالعان، جاقسىلىعى سونداي، كۇنۇزاق جاڭبىر جاۋسا دا سۋ وتپەيدى؛ بۇلارعا وگىز، تۇيە جەگىپ، بالالارى مەن ايەلدەرىن الىپ جۇرەدى، دەپتى.

جابىق اربالاردىڭ ەڭ شاعىنى ەكى دوڭعالاقتى، ال ۇلكەندەرى - كولەمى ءارقيلى كيىز ۇيلەر ورناتىلعان اربالار - ءتورت دوڭعالاقتى بولعان («قاستەرلى شەجىرە»، باربارو، ءيبن باتتۋتا، ت.ب.). بۇل حالىق پايدالاناتىن، بىزدىكىنەن بيىك، قوس دوڭعالاقتى اربادا قيساپ جوق. ولاردىڭ ۇستىنە قامىس، شي جابىلىپ، كيىز جايىلعان، ال داۋلەتتى كىسىلەر ماتا توسەيدى. كەيبىر (ءسىرا، ءتورت دوڭعالاقتى، - م.م.) اربالاردىڭ ۇستىنە ءۇي ورناتىلعان؛ مۇنداي كۇيمەلەردى بىلاي جاسايدى ەكەن: ديامەترى ءبىر جارىم قادامداي اعاش شەڭبەر قۇرادى دا، وعان جارتىلاي شەڭبەرشە بىرنەشە شىبىق بەكىتىلەدى، سودان سوڭ، جاعدايىنا قاراي، كيىزبەن، نەمەسە ماتامەن قاپتايدى. ايالعا، قونالقاعا توقتاعان جەرلەرىندە بۇل ۇيلەرىن اربادان ءتۇسىرىپ الىپ، جەرگە ورناتادى دا، سوندا جاتىپ-تۇرادى، دەيدى باربارو. بۇل شالقار ساقاراداعى دالالىق جۇرتتىڭ باسپاناسى - «كوتەرمە» دەپ اتالادى، بۇزىلمايتىن، ءبىرتۇتاس شاتىر، قوزعالىستا، كوشكەن كەزدە، اربانىڭ ۇستىنە ورناتادى، ايال، قونالقا كەزىندە سول قالپىندا ءتۇسىرىپ الىپ، جەرگە تىگەدى، دەيدى شاراف ءاد-دين يازدي. اربادان الىناتىن ۇيلەر دە بولادى، دەگەن رۋبرۋك.

اربالار ءتورت دوڭعالاقتى. ەكى كولىك جەگىلەتىنى بار، ودان كوبىرەك جەگىلەتىنى بار. اربانىڭ اۋىر، جەڭىلىنە بايلانىستى. ارباكەش الدىڭعى كولىككە وتىرادى، قولىندا ايدايتىن قامشى جانە كولىگىن بۇرىپ وتىراتىن ۇزىن تاياق (ياعني قۇرىق) بولادى، دەيدى ساقارادا كەڭىنەن ساياحاتتاعان يبن باتتۋتا. بۇدان ءارى اربا ۇستىندەگى كيىز ءۇيدىڭ سىپاتىن بايىپتاعان. اربا ۇستىنە تال بۇتاقتارىنان يىلگەن، كۇمبەز كەيىپتى قۇرساۋ ورناتىلىپ، ولار جىڭىشكە، تەرى تاسپالارمەن بەكىتىلگەن (كەرەگە جانە ونىڭ كوگى، - م.م.). بۇل قۇرساۋ-كۇمبەز جەڭىل بولادى، ۇستىنە تەرى، نەمەسە باسقاداي جابۋ جابىلادى. تورلى تەرەزەسى بار، ىشتە وتىرعان كىسى سىرتتى كورىپ وتىرادى، سىرتتاعىلار ونى كورمەيدى. ىشتەگى ادام ەركىن جايعاسادى، ۇيىقتايدى، تاماق ىشەدى، ءارقيلى شارۋاسىن جاساي بەرەدى، دەپتى. «كوتەرمە» - اربا ۇستىندەگى، شاعىن كولەمدى كيىز ءۇي. ال ءدال وسىنداي، ءبىراق الدەقايدا ۇلكەن، سۇيەگى اۋىر اربا-ۇيلەر «كوك كۇيمە»، ياعني اسپاني كۇيمە اتانعان (رۋزبيحان).

مۇنداي كوك كۇيمەلەردىڭ ەڭ تولىق، ناقتى، ءارى ەڭ تاماشا سىپاتتاماسى رۋبرۋك جازبالارىندا ساقتالىپتى. «تاتارلار جاتاتىن، ۇيىقتايتىن ۇيلەرىن اربا ۇستىنە ورناتادى. بۇل ۇيلەر تال-شىبىقتان قۇرساۋلانعان. ۇستىڭگى جاعى ءيىلىپ كەلىپ، شاعىن دوڭگەلەكپەن كۇرگەيلەنەدى، وسى شەڭبەردەن پەشتىڭ مۇرجاسى كەيىپتى مويناق شىعادى؛ ءۇيدى كيىزبەن جابادى. جابىلعان كيىز اپپاق بولىپ تۇرۋى ءۇشىن اكپەن، اق كىرىشپەن، سۇيەك ۇنتاعىمەن قانىقتىرىپ، سىلاپ قويادى. كەيدە ۇستىڭگى مويناقتى اينالدىرا قارا كيىز دە تۇتادى. جوعارىعا جابىلعان كيىز ءارقيلى اسەم سۋرەتتەرمەن ورنەكتەلەدى. كىرەر ەسىك تە كيىز، ول دا ءارتۇستى ماتامەن اشەكەيلەنگەن. اتاپ ايتقاندا، ءۇيدى كوركەمدەيتىن ورنەكتەر ءتۇستى كيىز، نەمەسە باسقاداي نارسەلەردەن قيىلىپ جاپسىرىلعان، ءجۇزىم شىرماۋىعى، نەمەسە اعاش بۇتاعى، ايتپەسە اڭ، قۇس سۋرەتتەرى تۇرىندە كەلەدى»، دەيدى.

بۇدان سوڭ رۋبرۋك بىزشە كوك كۇيمە اتالاتىن اربا-ءۇيدىڭ سىرتقى سىپاتتاماسىن جاساپتى. كەيدە مۇنداي اربالى ۇيلەر وتە ۇلكەن بولادى، ەنى وتىز فۋتقا دەيىن (9 مەتردەن استام، - م.م.) جەتۋى مۇمكىن. بىردە وسىنداي اربا-ءۇيدىڭ دوڭعالاق ىزدەرىنىڭ اراسىن ولشەپ كوردىم، تۋرا جيىرما فۋت شىقتى (6 مەتردىڭ ۇستىندە، - م.م.)، ال ارباعا قونعان ءۇيدىڭ ىرگەسى دوڭعالاق تۇسىنان ەكى قاپتالدا كەمى بەس فۋتتان ارتىق جەر الادى. ەندى بىردە، وسىنداي ءۇيدى تارتىپ كەلە جاتقان وگىزدەردى ساناعاندا، جيىرما ەكى بولىپ شىقتى، ون ءبىر، ون بىردەن ەكى قاتارعا جەگىلگەن. اربا-ۇيلەرگە كەيدە تۇيە دە جەگىلەدى، دەيدى. دوڭعالاقتار سىپاتى بەرىلمەيدى. ارينە، وتە ۇلكەن، ءارى سوم.

ال اربانىڭ ارىس اعاشى جەلكەندى كەمەنىڭ ماچتاسىنداي دەرلىك. ءۇيدىڭ الدىڭعى جاعىنان ەسىك شىعارىلعان جانە اربانىڭ ەكى قاناتىنا جەتكەرە سوزىلعان، بوس ورىن بار، ۇستىندە كيىز جابىلعان، سۋ وتكىزبەيتىن ماڭدايشا قالقان بولادى. كولىك ايداۋشى وسى جەردە، ەسىك الدىندا تۇرادى، دەپتى.

باسپانانىڭ اربا ۇستىنە ورناتىلۋى - ەۋرازياداعى كوشپەندى جۇرت تىم ەرتەدە قالىپتاستىرعان سالت. سكيفتەردىڭ ۇيلەرى - اربا ۇستىندە، دەپ جازعان گەرودوت. كوشپەندىلەردىڭ باسپاناسى كيىزدەن جاسالىپ، اربا ۇستىنە ورناتىلادى، دەگەن سترابون. بايكول توڭىرەگىندە، قازىرگى حالحا-موڭعول دالاسىندا ميلاديگە دەيىنگى I مىڭ جىلدىقتىڭ ەكىنشى جارىمىنا سايكەس پەتروگليفتەر اراسىندا ءارقيلى كۇيمەلەر سۋرەتى دە ۇشىراسقان. التايداعى، سول زامانعا تيەسىلى، اتاقتى پازىرىق قورىمىنان ءتورت دوڭعالاقتى، جابىق اربانىڭ قاڭقاسى تابىلعانى بەلگىلى. ارىداعى عۇن، وعان جالعاس سانبي، كەيىنگى تۇرىك، قيداندار تۇسىندا دا اربالى ۇيلەر كەڭىنەن تاراعان. ءبىراق بۇلاردىڭ بارلىعى دا شاعىن كولەمدى باسپانالار ەكەنى بايقالادى. ال اۋقىمى زور كوك كۇيمەلەر بۇلاردان سوڭعى كەرەي، نايمان پاتشالىقتارى تۇسىندا قولدانىسقا ەنگەنىن كورەمىز (ءراشيد-ءاد-دين). قايتكەندە دە، ناقتى جازبا دەرەكتەردە تاڭبالانعان كوك كۇيمەلەر سۇلباسى 12- عاسىر مەن 13- عاسىردىڭ باسىنا سايكەسەدى. ال شىڭعىس حان زامانىندا، وعان جالعاس ەكە ۇلىس كەزەڭىندە جاپپاي قولدانىسقا ەنگەن سياقتى. البەتتە، شارۋاشىلىقتىڭ دامۋى، تۇرمىستىق مادەنيەتتىڭ ۇلكەن ورەگە جەتۋىنىڭ ناتيجەسى، كوشپەندى ءومىردىڭ ايشىقتى ءبىر كورىنىسى، وزگەشە سالتاناتى.

ەرەكشە بىر جاعداي، بۇرىنعى تاتار دالاسى، كەيىنگى حالحا-موڭعول ايماعىندا كوك كۇيمەگە قاتىستى دەرەكتەر 13- عاسىرمەن شەكتەلەدى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر (بارتولد، ۆلاديميرسوۆ، ت.ب.) بۇدان سوڭعى كەزەڭدە اۋقىمدى اربا-ۇيلەر مۇلدە قولدانىستان شىقتى، جويىلدى، ساقتالمادى دەپ ەسەپتەيدى. قاجەتتىلىك بولماعاندىقتان، دەپ جازادى ل.ۆيكتوروۆا. اتالمىش جانە باسقا دا موڭعولتانۋشىلاردىڭ بايىبىنشا، بۇل جاعداي - ءىيمپەرييادان سوڭعى زامانداعى شارۋاشىلىقتىڭ كۇيزەلۋى، ەڭ باستىسى - كوشى-قون ءورىسىنىڭ قىسقارۋىنا بايلانىستى ەكەن. شىن مانىسىندە، حالحاداعى كوش ءورىسى ەكە ۇلىستان كەيىن دە قىسقارعان جوق، كەرىسىنشە، موڭكەدەن سوڭعى ەلۋ جىلدىق ازامات سوعىسىنىڭ ناتيجەسىندە بۇل تاراپتاعى تۇرىك رۋلارى ءتۇپ كوتەرىلىپ، ءداشتى-قىپشاققا اۋدى، نەگىزگى، تۇپكىلىكتى جۇرتىنان ايرىلعان بايتاق دالا، ەندى جىلجىپ قونعان، اۋەلگى قاراسىنى ءتىپتى ازعانا، ارادا ءبىر عاسىر وتكەندە ۇزىن سانى نەبارى ون مىڭ شاڭىراققا ارەڭ تولعان حالحا-موڭعولدىڭ يەلىگىندە قالدى. ال قىتايمەن شەكتەس، جانە قىتاي جاعىنا باعىنىشتى، كەيىندە ىشكى موڭعوليا اتانعان ولكە ايتارلىقتاي كۇيزەلمەگەن بولاتىن، تيەسىلى قونىسى دا جەتىپ ارتىلادى. ماسەلەنىڭ ءبىر عانا سەبەبى بار. ول - اۋەل باستان-اق كوك كۇيمە، ياعني اۋقىمدى اربا-ۇيلەردىڭ موڭعول تەكتى تايپالاردىڭ اراسىندا قولدانىستا بولماۋى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، اۋەل باستا ورماندى، تاۋلى، قىرقا-بەلەستى ايماقتا ىرگە تەپكەن موڭعول جۇرتى ءۇشىن مۇنداي الىپ اربالارمەن كوشىپ-قونۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس ەدى.

باتىستىڭ، ورىستىڭ، قازىرگى حالحا-موڭعولدىڭ بۇرىنعى-سوڭعى بارلىق بىلگىرى 13- عاسىردان اسپادى دەپ ۇكىم شىعارىپ قويعان كوك كۇيمە، ياعني ءساندى، سالتاناتتى، الىپ اربا-ۇيلەر كەيىنگى XVI عاسىردىڭ وزىندە بۇرىنعى شىعىس ءداشتى، ەندىگى قازاق دالاسىندا قاپتاي كوشىپ جۇرگەنىن كورەمىز. ناقتى جازبا كۋالىك قالدىرۋشى - ءماشهۇر شايباني حاننىڭ قازاق ورداسىنا قارسى جورىقتارىنىڭ شىنايى شەجىرەسىن تاڭبالاعان فازلاللاح ءيبن رۋزبيحان ءيسفاحاني. «ميحمان-ناما-يي بۋحارا» - «بۇحارا مەيمانىنىڭ جازبالارى» اتتى كولەمدى ەڭبەگىندە (1509).

پارسى تىلىندە جازعان رۋزبيحان (رۋزبەحان) اۋقىمدى اربا-ۇيلەردى «اۋا كەڭىستىگىندە اسقاقتاعان شاتىر»، «اسپان سارايى»، «اسپان-كوك اياسىنداعى كۇيمە»، ياعني ءبىزدىڭ بۇرىنعى جانە بۇگىنگى تىلدە قايتا قالىپتاساق، «كوك كۇيمەسى» دەپ اتاعان. العاش كورگەندە بۇل ۇيلەردىڭ وزگەشە قۇرىلىمىنا ايرىقشا تاڭ قالدىم، دەيدى. اربا ۇستىنە ورناتىلعان ايدىك شاتىر! اعاشتان جاسالىپ، كيىزبەن جابىلعان، كوككە باققان، زاڭعار قازاق ۇيلەرىنىڭ ءارقايسىسى ءبىر قامال كەيىپتى، دەيدى. ءۇيدىڭ قاڭقاسى قايىڭنان اسا بەرىك جاسالادى، ءۇي ىشىندەگى ءارقيلى مۇكامال دا اعاشتان. ءتۇرلى ءتۇستى كيىزدەر (ياعني تەكەمەت، سىرماق) وزگەشە ويۋلارمەن بەزەندىرىلگەن، تارتپا تاسپالار (ياعني باسقۇر) سۇلۋ ءارى اسەم. ءۇيدىڭ تەرەزەلەرى بار، ايقىشتى، ادەمى كيىز پەردەلەرمەن جابىلعان، دەيدى. ال اربا-ءۇيدىڭ ىشىندە وتاعاسىنىڭ ايەلدەرى، بالا-شاعاسىمەن بىرگە جاتىپ، تۇرادى. اتاۋلى كىسىلەر مەن سۇلتانداردىڭ كوك كۇيمەلەرى ايرىقشا زور، ءارى عاجايىپ كوركەم. ءارقايسىنىڭ ىشىنە جيىرما، ءتىپتى ودان دا كوپ كىسى ەركىن جايعاسادى. مۇنداي ايدىك ۇيلەردى تارتۋعا الدەنەشە تۇيە جەگىلەدى، دەپتى. باعزىدا رۋبرۋك كەيىپتەگەن اربا-ۇيلەرمەن قارايلاس بولعانى. مۇنداي عاجايىپ كوك كۇيمەلەرگە قاراپ تۇرعاندا ساناڭ تولقىنادى، شەبەرلىك، سۇلۋلىق جانە اسەمدىك قۇدىرەتىنەن باسىڭ اينالادى، دەپتى ءوز زامانىنىڭ عۇلاماسى، پارسى پاتشالىعىنىڭ دا، ءامىر تەمىر ۇلىسى، شايباني حاندىعىنىڭ دا بارلىق ءسان-سالتاناتىن ءوز كوزىمەن كورگەن رۋزبيحان.

قازاقتار قولداناتىن اسپان كۇيمەسىنىڭ قيساپسىز كوپتىگىنە قايران قالدىم، دەگەن. قازاقتىڭ ءسان-سالتاناتىمەن قوسا، ەلدىك تۇرعىسىن، ەرلىك ءداستۇرىن دە اتاپ كورسەتەدى. «قازاقتار - كۇش-قۋاتى جانە قايتپاس قاهارماندىعىمەن بۇكىل الەمگە ايگىلى»، - دەيدى. وسىعان جالعاس: «قازاق اسكەرى باعزىدا، شىڭعىس حان تاۋاريح تورىنە شىققان كەزدە «تاتار اسكەرى» دەپ اتالعان بولاتىن، بۇل تۋراسىندا ارابتار مەن پارسىلار جازىپ كەتكەن»، - دەگەنى بار. بۇدان بۇرىن، اۋەلگى ءبىر كەلىسىم، ىنتىماق كەزەڭىندە شايباني قازاقتىڭ قاسىم حانىن ارىداعى ورتاق بابا «شىڭعىس حاننىڭ ءتاجى مەن تاعىنىڭ مۇراگەرى» دەپ ۇلىقتاعان ەكەن. ال مۇحامەد-حايدار دۋلات وسى قاسىم بيلەگەن قازاق حاندىعىن باياعى جوشى ۇلىسىنىڭ ساباقتاس جالعاسى دەپ ساناعانى ءمالىم.

شايباني حاننىڭ 1508-1509- جىلعى قىسقى جورىعىندا، تۇتقيىل شابۋىل كۇتپەگەن قازاقتار كۇش توپتاپ ۇلگەرمەيدى، ءۇش جەردەگى، ءوزارا جالعاس ءۇش ۇرىستا دا، قايتپاي قارجىسقانىنا قاراماستان، وزدەرىنەن سانى الدەقايدا باسىم جاۋدان جەڭىلىپ، جانى قىرعىنعا، مال-مۇلكى تالاۋعا ۇشىرايدى. اۋەلگى ۇرىستان سوڭ ون مىڭ كوك كۇيمە قولعا ءتۇستى، دەپ جازادى رۋزبيحان.

كەيىنگى ەكى مايداندا تاعى دا ون، ون مىڭنان، جيىنى وتىز مىڭ كوك كۇيمە ولجاعا ءتۇسىپتى. «بارلىق سوعىستاردا شاپقىنشى جاق مال-مۇلىك، قازىنا يەلەنۋشى ەدى، بۇل جولى جەڭىمپاز ءامىرشى جاۋدىڭ ءۇي-جايىنا دەيىن وزىمەن بىرگە كوشىرىپ اكەتتى»، - دەپ جازادى قازاقتاردىڭ ەرلىگى مەن ءسان-سالتاناتىن ماداقتاي وتىرا، شايباني حاندى دارىپتەگەن رۋزبيحان (الايدا، كەلەسى، 1510- جىلعا قاراعان قىسقى، جاڭا جورىق شايباني حاننىڭ قيراپ جەڭىلۋىمەن، مۇنىڭ اقىرى، اسكەرى ازايىپ، قۋاتى قايتقان اتاقتى جيحانگەردىڭ سول جىلدىڭ اقىرىنا جەتپەي، كۇتپەگەن، تۋ سىرتتان شىققان جاڭا جاۋ - يران شاحى يسمايىلمەن سوعىستا باسىن جويعانى بەلگىلى.)

سونىمەن، باتىس پەن شىعىستىڭ، حالحا مەن قىتايدىڭ بۇرىنعى-سوڭعى بارلىق موڭعولتانۋشى عالىمدارى 13- عاسىردا جوعالتىپ العان ايدىك اربا-ۇيلەر شىڭعىس حان دۇنيەدەن وتكەننەن سوڭ ءۇش ءجۇز جىلدان كەيىن قازاق ورداسىنان تابىلدى. بۇل جاعدايدى سىرتتان بايقاعان جالعىز ادام - موڭعول وقىمىستىسى مايدار بولاتىن. مەزگىلسىز، جۇمباق جاعداي، قىرشىن جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن قازاق تاريحشىسى سابىر يبراگيموۆتىڭ، ول كەزدە ءالى ەۋروپا تىلدەرىنە اۋدارىلماعان رۋزبيحان جازبالارى تۋرالى زەرتتەۋ ماقالاسىنا سۇيەنە وتىرىپ، 13- عاسىردا رۋبرۋك سۋرەتتەگەن ايدىك اربا-ءۇيدىڭ كەيىنگى 16- عاسىرداعى قازاقتار اراسىندا ساقتالىپ تۇرعانىن ايتادى. الايدا، ەسكى زامانداعى وزگەشە، جىلجىمالى باسپانانىڭ شىڭعىس حاننان سوڭعى حالحادا ەشقانداي ەلەس بەرمەي، ءۇش عاسىردان كەيىنگى قازاق ورداسىندا كەڭىنەن تارالۋىنا، ارينە، ەشقانداي تۇسىنىك بەرمەيدى، بەرە دە المايتىن ەدى.

كوك كۇيمەنىڭ بۇدان سوڭعى تاعدىرىن تارازىلاساق، بىزگە ماعلۇم 16- عاسىردان ءوتتى، وتپەدى - كەيىنگى 18- عاسىرعا جەتپەۋى انىق. تەك ەپوس جىرىندا عانا ساقتالعان. «قىز جىبەكتەگى» تولەگەن قالىڭدىق تاڭدايتىن ايگىلى كوش - كوك كۇيمەلەر كەرۋەنى. ياعني، ەجەلگى تاريحي جازبادان سوڭ، اڭىزدا، ەلەستە عانا قالعان.

قاتاردان شىعۋى - شارۋاشىلىق كۇيزەلىسىنە دە، جەر جاعدايى، كوشى-قون ورايىنا دا بايلانىستى ەمەس. جاۋگەرشىلىك، تىنىمسىز شاپقىنعا بايلانىستى. كوك كۇيمەنىڭ قوزعالىسى باياۋ، ورالىمى قيىن ەدى. 17- عاسىردىڭ ءۇشىنشى شيرەگىنەن باستاپ، ءدۇربىن-ويراتپەن اراداعى ەكى ءجۇز جىلدىق سوعىستىڭ قازاقتار ءۇشىن ەڭ اۋىر كەزەڭى تۋادى. اۋەلگى جەڭىستەر كەيىنگى تەپە-تەڭدىككە اينالىپ، اقىرى باسىمدىق قالماق جاعىنا قاراي اۋادى. ەجەلگى كوش اتاۋلى بايسالدىقتان، ءسان-سالتاناتىنان ايرىلىپ، قيمىل-قوزعالىستىڭ جەدەلىرەك ءتۇرى ءتيىمدى شىعادى. كوك كۇيمە عانا ەمەس، اربالى كوتەرمە، اربالى قوس، كۇركەنىڭ ءوزى ءجۇرىسى جەڭىل تۇيەگە اۋىسادى. تۇپتەپ ايتقاندا، ەۋروپانىڭ ءزاۋلىم عيماراتتارىن كورگەن رۋبرۋكتى، يران مەن تۋراننىڭ اسەم-ءساندى سارايلارىن كورگەن رۋزبيحاندى تاڭ قالدىرعان كوك كۇيمە قازاقتىڭ سالتاناتىمەن، كۇش-قۋات، قۇدىرەتىمەن بىرگە كەتىپتى. استىنداعى ارباسىنان ايرىلىپ، ۇلكەن بە، كىشى مە، اۋەلگى، جەر باسقان كيىز ءۇي قالپىنا تۇسەدى.