م.ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر. 7- تاراۋ. كوشپەندىلەر بولمىسى. اڭشىلىق

مال شارۋاشىلىعىنان سوڭعى ەڭ نەگىزگى، بەيبىت تىرشىلىك كاسىبى - اڭشىلىق بولدى.

چاڭ چۋن مال باعۋ مەن اڭ اۋلاۋ ءجونىن تەڭدەي اتايدى.

تاماعىنىڭ ءبىرشاما بولىگىن اڭشىلىق ارقىلى تابادى، دەيدى رۋبرۋك.

بۇلاردا قولداعى مالىنىڭ كوپتىگىنە قاراماستان، اڭ ەتى مول بولادى، دەپتى باربارو.

ولار شەبەر اڭشىلار، ەن دالادا ەشقاشان دا تاماقتان تارىقپايدى، اڭ اتىپ، قۇس الىپ جەيدى، دەگەن تاعى ءبىر ورايدا.

تاماشا اڭشىلار، دەپ جازادى ۆينسەنت دە بوۆە.

كۇندەلىكتى اڭشىلىقتىڭ كەڭىنەن تاراعان ءبىر ءتۇرى - سايات بولدى.

اڭىزداعى بودانشار بابا ءوز شاڭىراعىنان ىعىسىپ، يەنگە كەتكەننەن كەيىن سۇڭقار سالىپ تاماعىن اسىرايدى («قاستەرلى شەجىرە»، ءراشيد-ءاد-دين). كەيىنگى قازاق اڭىزىندا بۇل ساياتشى - شىڭعىس حاننىڭ ءوزى.

تاتارلار ساياتقا شەبەر، دەيدى باربارو.

بۇلاردا لاشىن، يتەلگى، بۇركىت كوپ. ساياتقا شىققاندا قۇستارىن وڭ قولعا قوندىرىپ جۇرەدى، دەيدى رۋبرۋك.

سۇڭقار قۇستار وتە كوپ. سايات كەزىندە لاشىندى ءبىر قولىنا قوندىرادى، قارى تالعاندا قولىنىڭ استىنا تياناق تۇعىر قويادى، ويتكەنى بۇل لاشىندار كادىمگى بۇركىتتەن ەكى ەسە ۇلكەن، دەيدى باربارو. ءسىرا، سۇڭقاردىڭ كەيىندە قۇرىپ كەتكەن وزگەشە ءبىر تۇقىمى.

قاسقىر، تۇلكى، ەلىك، مارال جانە باسقا دا اڭداردى الاتىن بۇركىتتەر بار. قاسقىر الاتىن بۇركىتتەر ءىرى جانە كۇشتى، دەيدى ماركو پولو.

اۋەلدە جەكە ءبىر كىسىلەردىڭ كۇنكورىس كاسىبى، نەمەسە سەيىل-سەرۋەنى بولسا، ۋاقىت وزا كەلە سايات - حان سارايىنداعى، بەك ورداسىنداعى سالتاناتتى راسىمگە اينالعانىن كورەمىز. ماركو پولو قۇبىلاي حاننىڭ ساياتقا شىققانىن، نوكەر بەكتەردىڭ ءبارىنىڭ دە قولىندا يتەلگى قۇستار بولعانىن سىپاتتاپ جازعان.

قۇستى ساداقپەن دە اتادى ەكەن. ادەتتە جاۋىنگەر جەبەمەن ەمەس، تەك قانا ساباقتى، وزگەشە وقپەن.

توبەدەن توبىمەن قاز ۇشقاندا، بۇگىلگەن قيسىق، ءارى قاۋىرسىنسىز وقتارمەن اتادى، دەيدى بۇل جاعدايدى كوزىمەن كورگەن باربارو. بۇل وقتار اۋەلدە تۋرا ۇشادى دا، اسپاندا بۇراتىلىپ، قۇستىڭ قارسى الدىنان شىعادى. ۇرىپ تيگەندە نە موينىن ۇزەدى، نە قاناتىن، ايتپەسە اياعىن سىندىرادى. كەيدە قاپتاعان قاز اسپاندى جاۋىپ كەتكەندەي بولادى، سوندا الگىندەي، جاپپاي اتقاندا، توپىرلاپ قۇلاپ جاتادى، دەيدى.

باربارو ادال قۇستى تۇزاقپەن ۇستاعانىن دا كورىپتى.

بۇل جۇرتتا بىزدە بولمايتىن باسقا دا تاسىلدەر ۇشىراسادى، دەي كەلە، ءسىرا، ىلدىرگە، قارماق ەسەبىندە جەمىستى تىكەنەك بۇتا ارقىلى دا قۇس اۋلاناتىنان ايتادى باربارو.

ساياتشىلىق - كاسىپتەن ونەرگە بەيىم. شىن مول ەت - تولىمدى، ءىرى اڭداردى اۋلاۋ ارقىلى كەلمەك.

ولار قويان، بۇعى، قابان، سۋىر، جابايى قوي (ياعني ارقار)، قاراقۇيرىق، ەسەككە ۇقسايتىن جابايى جىلقى (ياعني قۇلان) اتىپ جەيدى، دەگەن پەن دا-يا.

قويان، بۇعى، قابان اتىپ جەيدى، دەپتى چجاو حۋڭ.

كوشپەندىلەر شوشقانى بىلمەدى، دەدىك جوعارىدا. ءبىراق جابايى قابان ەتىنەن جەرىمەپتى. كەيىندە عانا قاتاردان شىققان.

ەندىگى، مۇسىلمان دىنىنە بايلانىستى تاركى بولعان تاعى ءبىر اڭ - سۋىر.

وندا سۋىر دەگەن اڭ بار. وتە كوپ. ءبىر شۇڭقىرعا (ۇيالى ىنگە) جيىرما-وتىزى قاباتىنان جينالىپ، قىستىڭ التى ايىندا ۇيىقتاپ جاتادى. وسى سۋىردى تاتارلار توبىمەن ۇستايدى، دەگەن رۋبرۋك. ءتۇپنۇسقا ماتىندە «سۋىر» («سوگۋر») دەپ جازىلعان، تۇرىكشە اتاۋ؛ موڭعولدار «تارباعان» دەيدى جانە ءوزگەشە بىر اسى. مۇسىلمان دىنىنەن سىرت قالعان تىبا مەن التاي-تۇرىكتەرى دە ءالى كۇنگە جەيدى. ءبىز بۇل ارادا رۋبرۋك بارعان جەر - ەجەلگى تۇرىك مەكەنى، ارالاسقان ورتاسى - بايىرعى تۇرىك ءتىلدى قاۋىم ەكەنىن تاعى ءبىر رەت ەسكەرتىپ قانا وتپەكپىز.

جەۋگە جارامدى، وزدەرى اجىراتىپ تانيتىن باسقا دا ۇساق اڭدار بار. بۇعى ۇشىراسپادى، قاراقۇيرىق قالىڭ. جابايى ەسەكتى (قۇلان) كوپ كوردىم، قاشىرعا ۇقساس ەكەن. ارقال (ارقار) دەگەن وزگەشە اڭ كوردىم، دەنەسى قوي سياقتى، ءمۇيىزى قوشقاردىكىندەي يىر، ءبىراق ودان الدەقايدا ۇلكەن؛ ءبىر قولىممەن قوس ءمۇيىزدى ارەڭ كوتەردىم، دەيدى رۋبرۋك.

ساقارادا «قۇلام» (قۇلان) دەپ اتالاتىن جابايى ەسەكتەردى كوپتەپ ۇشىراتتىق، كەرەمەت جۇيرىك ەكەن، دەيدى تاعى دا رۋبرۋك.

قۇلانمەن قاتار، جىلقى تەكتى تارپاڭ، تاعى دەگەن جابايى جانۋارلار بولعان. ايرىقشا كۇشتى، جۇيرىك، جانە اساۋ-تەنتەك. كەيىندە مۇلدە قۇرىپ كەتكەن تارپاڭ ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك-شىعىس ەۋروپا دالالارىندا XVIII عاسىردىڭ وزىندە كەزدەسىپتى، الايدا شىڭعىس حان زامانىنا قاتىستى جازبا نۇسقالاردان دەرەگى تابىلمادى. ال تاعىنىڭ تۇقىمى تۇگەسىلمەپتى. بۇگىندە، داپ سونىڭ ءوزى جاراتقانداي-اق، «پرجەۆالسكي جىلقىسى» اتالادى. قازاق ەجەلدەن «تاعى» دەگەن. (ماحامبەتتىڭ: «تاعىداي ءتۇن تۇرە قاراعان، - تارپاڭداي تىزەسىن بۇگىپ سۋ ىشكەن...» - دەگەنى بار. ال اباي: «تاعىنى جەتىپ قايىرعان...» - دەيدى، جۇيرىكتىڭ جۇيرىگى ماعىناسىندا. حالحا-موڭعولدار كۇنى بۇگىندە «تاحى» دەيدى.) وسى تاعىنى دا ارقار، قۇلان، بۇعى قاتارلى اۋلاعان. اتپەن قۋىپ جەتە المايدى، ايرىقشا مەرگەندىك كەرەك ەكەن («قاستەرلى شەجىرە»، ءراشيد-ءاد-دين).

ءىرى، قوڭىر اڭداردى الۋدىڭ ەڭ قاراپايىم، جانە وڭاي ءتاسىلى - ساداقپەن اتۋ (رۋبرۋك، باربارو، ءراشيد-ءاد-دين، ت.ب.). البەتتە جەكەلەگەن اڭشىلىق جاعدايىندا.

سونىمەن قاتار، ءىرى اڭداردى كەڭ دالادا كوپتەپ ۇستاۋدىڭ تەك تۇرىك حالىقتارىنا عانا ءتان، وزگەشە ءبىر تاسىلى بولدى. «اۋ»، «اۋ-اۋا» دەپ اتالادى. تاراتىپ ايتساق، قاۋمالاپ، قورشالاپ اۋلاۋ. بۇگىنگى تىلدە «قاماجاۋ اڭشىلىق» دەپ ايعاقتار ەدىك.

ولار اڭ اۋلاعاندا كوپ بولىپ جينالادى دا، اڭى مول بەلگىلى ءبىر جەردى الىستان قورشالاپ الادى، ءوزارا جاقىنداي كەلە، اڭ اتاۋلىنى سىعىمداپ، شەڭبەر ىشىنە تۇسىرەدى، سودان سوڭ ساداق تارتىپ، اتا باستايدى، دەيدى رۋبرۋك.

تاتارلار اڭعا بار قارۋىمەن، بار جابدىعىمەن شىعادى. اڭداردى قۋىپ ءجۇرىپ، قاۋمالاي قورشاپ الادى دا، ساداقپەن اتىپ ولتىرەدى جانە باستارىن كەسەدى، دەپ تۇيىندەگەن ۆينسەنت دە بوۆە.

قاماجاۋ اڭشىلىق كەزىندە مىندەتتى تۇردە وتە كوپ جۇرت جينالادى. شۇڭقىر قازىپ، قانشاما قادا ورناتادى. ولارىن ارقان تارتىپ، ءوزارا جالعاستىرىپ قويادى، ال ارقانعا جاپىراقتاعان كيىز، قۇس قاۋىرسىندارىن ىلەدى. بۇل ارقان قورشاۋ شەڭبەرلەنىپ، 100-200 لي (شامامەن 50-100 ك م.) جەرگە سوزىلادى، بايلانعان سالپىنشاقتارى جەلمەن تەربەلىپ تۇرعان سوڭ، اڭ بىتكەن قورقادى دا، قاشىپ وتە المايدى. بۇدان سوڭ ادامدار قورشالعان اۋماقتى ءبىرجولا قۇرساپ الادى دا، اڭداردى ورتاعا ىعىستىرادى، اقىرىندا اتىپ، ۇرىپ الا بەرەدى، دەگەن سيۋي تين.

قاماجاۋ توعىزىنشى ايدا (قىركۇيەكتىڭ ەكىنشى جارتىسى، قازاننىڭ ءبىرىنشى جارتىسى، - م.م.) باستالىپ، ەكىنشى ايعا (قاڭتار-ناۋرىز) دەيىن سوزىلادى، دەگەن تاعى دا سول سيۋي تين.

ارقان كەرۋ - قاماجاۋ اڭشىلىق ءۇشىن مىندەتتەرى شارت ەمەس. اۋعا تارتىلعان كىسى كوپ بولسا، جىلجىمالى، ءتىرى شەڭبەر بەرىك قۇرىلادى جانە اۋماعى ەلۋ-ءجۇز شاقىرىم ەمەس، ودان الدەقايدا ۇلكەن بولۋى دا مۇمكىن. ەكىنشى ءبىر جاعداي - اۋ-اۋا اڭ اتاۋلى ابدەن قوڭدانعان، جاڭا ءتولى جەتىلگەن كۇز ايلارىندا عانا ەمەس، جاز ورتاسىندا، ءتىپتى، قىراۋلى قىس كەزىندە دە بولا بەرۋى مۇمكىن. جانە بەس-التى اي قاتارىنان ەمەس، دۇركىن-دۇركىنىمەن، بەس-ون، جيىرما كۇنگە، ءبىر-ەكى ايعا سوزىلىپ.

ۋاقىت وزعان، ۇلىس ىرگەلەنگەن سايىن قاماجاۋ اڭشىلىق تا اۋقىمدانىپ، كەڭ كولەمدى سىپات الادى.

مۇنداي كەڭ كولەمدى اڭشىلىققا قاتىستى ءارقيلى ماعلۇمات اۋەلگى «جيناقتى تاۋاريح» پەن «قاستەرلى شەجىرە»، «اۋليە جيحانگەردە»، كەيىنگى التىن وردا، اقساق تەمىر تاريحتارىندا كوپتەپ ۇشىراسادى. الايدا، ساقارا جۇرتىنا عانا ءتان ورەلى، وزگەشە اڭشىلىق تۋراسىنداعى ەگجەيلى، تولىق بايان اتا-مالىك جۋاينيدە.

اۋ باستالماستان بۇرىن ارنايى شالعىنشىلار جەر ىڭعايىن تانىپ، اڭ مولشەرىن ايقىندايدى. سودان سوڭ قاجەتتى مولشەردەگى قالىڭ جۇرت اتقا قونادى. باسشى، قوسشىسىمەن، ءۇي-جايى، قاتىن-بالاسى، قازان-وشاق، اس-سۋىمەن. جۇمىس ەمەس، مەرەكە. جاي عانا مەرەكە ەمەس، ۇلىستىڭ ۇجىمىن كورسەتەتىن، الاماننىڭ الىمىن سىنايتىن توتەنشە جورىق. قاماجاۋ شەڭبەرى بىرنەشە اپتادا ارەڭ بىتىگۋى مۇمكىن. ەندى ەشبىر اڭ قاپەلىمدە سىرتقا شىعىپ كەتپەۋگە ءتيىس. قۇرساۋ كۇن وزعان سايىن تارىلا بەرەدى، ءتىپتى، ءبىر اي، ەكى ايعا سوزىلۋى مۇمكىن. وڭ مەن سول جانە ورتالىق توپتىڭ باسشىلارى حانعا (امىرگە، سۇلتانعا) قورشاۋدىڭ جاي-جاپسارى، اڭ قاشقان باعىت تۋراسىندا كۇندەلىكتى جەدەل اقپار كەلتىرىپ تۇرماق. اقىرى، قورشاۋ تارىلىپ، كوز كورىمگە جەتتى. ارىستان مەن قۇلان، قاسقىر مەن قويان، تاعى قانشاما، ءارقيلى اڭ اتاۋلى تۇمسىق تۇيىستىرە كورىسىپ، سۇيكەنە ارالاسۋعا ءماجبۇر بولادى، دەپ سىپاتتاعان جۋۆايني. مىنە، وسى كەزدە شەڭبەر سىرتىنان ارقان تارتىلادى، ارقان ۇستىنە كيىز جابىلىپ، كورنەكى بوگەسىن تۇرعىزىلادى. قاماجاۋ سۇرگىن اياقتالدى. ەندى، اڭشىلىقتىڭ ەڭ سوڭعى، ءتۇيىندى شارۋاسى باستالاردا حان (سۇلتان، ءامىر، بەك - ايتەۋىر وسى جولعى ەڭ ۇلكەن ۇلىق) ساناۋلى نوكەرلەرىمەن شەڭبەردىڭ ىشىنە كىرىپ، الداعى جويقىن اڭشىلىق كورىنىسىن ايقىن اڭداپ وتىراتىن بيىكتەۋ جەردە اتتان تۇسەدى، بۇدان سوڭ ونىڭ توڭىرەگىنە حانزادا، حانىم، باسقا دا عۇزىرلى بەك، اسكەرباسىلار كەلىپ وتىرادى. قىزىل قىرعىن وسىدان سوڭ عانا باستالادى ەكەن. قورشاۋداعى اڭدى جىعۋ ءبىر، ەكى، ءتىپتى بىرنەشە كۇنگە سوزىلۋى ىقتيمال. قايتكەندە دە اقىر تۇبىنە دەيىن ەمەس. قاساپ اياقتالۋعا تاقاعاندا، قورشاۋ قالتادا ساناۋلى عانا اڭ قالعان كەزدە اقساقالدى، بىلىكتى قاريالاردىڭ ءبىر توبى حان الدىنا كەلىپ، دۇعا وقىپ، ءوتىنىش-تىلەك ايتادى، ءتىرى قالعان ازدى-كوپتى جان-جانۋارعا كەڭشىلىك، راقىم جاسالۋىن سۇرايدى. بۇل دا قالىپتى ءراسىم. حان قاشاندا ۇلكەندەردىڭ تىلەگىن قابىل كورمەك. ەڭ اقىرىندا، الىنعان اڭدى جيناستىرىپ، ۇزىن سانىن شىعارىپ، جالپى جۇرتقا ۇلەستىرەدى. ادەتتە ۇلكەن اۋدان سوڭ حاراپ بولعان ءارقيلى اڭنىڭ ناقتى سانىنا جەتۋ قيىن، مۇندايدا تەك قۇلان مەن ءىرى جىرتقىشتاردىڭ عانا ەسەبىن الاتىن، دەپ جازادى جۋايني.

اۋ-اۋا - قولداعى مالدان تىس، قوسىمشا ازىق-تۇلىك مولشىلىعى جولىنداعى ايرىقشا كاسىپ. كوبىنە قىسقى سوعىم ەسەبىندە. سونىمەن قاتار، جاز بولار، قىس بولار، ۇزاق جورىق، اتتانىس كەزەڭدەرىندە قاجەتتى تاماق قورىن جاساۋ ءتاسىلى.

سونىمەن قاتار، قاماجاۋ اڭشىلىق - تەك اس-اۋقات تابۋ ورايىنداعى ارەكەت قانا ەمەس. اسكەري جاتتىعۋ. سوعىس ونەرىنىڭ ءبىر تارماعى، الىس-جاقىن جورىققا، ۇرىس، مايدانعا دايارلىق ەسەبىندەگى قاجەتتى شارا. اسكەردىڭ ۇجىمى، بىرلىگى، سەرپىمدى قيمىلى مەن قالىپتى ماشىعى شىڭدالماق. سوعىس كەزىندەگىدەي قاتاڭ جۇيە، تەمىر ءتارتىپ ساقتالعان. قورشاۋدى بەرىك ۇستاماعان، الدىنداعى اڭنان الدەقالاي ايرىلىپ قالعان توباياق، جاۋتىكتەر اۋىر جازاعا تارتىلعان.