ورازانىڭ 5 ءتۇرلى پايداسى
كۇن مەن ءتۇن دە تۇتاستاي يلاھي (قۇدايلىق) راقىمدىلىق پەن كەشىرىمدىلىككە تولىپ تاسالى. مەزعىلى بىتكەن ساتتە جۇرەكتەرگە وزىنە دەگەن قيماس سەزىم مەن ساعىنىش-سازى تۇنادى. ءبىراق ءسولبىر جۇرەكتەرى رامازانعا اينالعان جانداردى جاسىتپاي، ولاردى ءىشى قۇت- بەرەكە مەن قۋانىش- شاتتىق تولعان ايت كۇنىنە اماناتتايدى.
رامازاننان كەيىن اشتىڭ كەلۋى ءبىز ءۇشىن توسىن وقيعا بولماسا دا، بەينە ءبىر جاڭا اتقان تاڭداي جان- سارايىمىزدى نۇرعا بولەپ، سانامىزدى ساۋلەسىمەن قىتىقتال، كوكجيەكتەن كورىنەدى. رامازانمەن ىستىق ىقىلاس قۇرعان ادام بالاسى ايتتى يلاھي شاراپاتتان توگىلگەن سيقىرلى ۋاقىت سەزىنىپ، ونىڭ تەرەڭ تىلسىم- سىرىن اڭعارادى.
ونىڭ يلاھي تارتىمدىلىعى مەن سيقىرىنا مالتىپ، ۋاقىتشا بولسا دا، رامازاننان ايرىلىسقان قاسىرەت سەزىمىنەن جەڭىلدەگەنىن سەزىنىپ، الىپ راقىم ايىنىڭ قوشتاسۋى مەن تەرەڭ شاراپات كۇنىنىڭ مەيرامىن بىرگە تارتادى. ايت - دۇنيە مەن اقىرەتكە ءتان اسەمدىكتەردىڭ ءبىر- بىرىمەن ەتەنە ارالاسىپ، ادامداردىڭ رامازان بويى ءارتۇرلى عيباداتتار ارقىلى بەينە ءبىر پەرىشتەگە اينالىپ، پەرىشتەلەر دە وسى ۇقساسقا بەت بۇرىپ، سول ءبىر رۋحى ساف جاندار اراسىندا سايرانداپ، اينالا يلاھي اسەمدىك پەن سۇلۋلىققا ورانىپ، وسىناۋ عاجايىپ تىلسىم دۇنيەنى كورگەندەر، وزدەرىن ويانعىسى كەلمەيتىن ءتۇس الەمىندە دەپ ويلايتىنىن ايتۋعا ءتىل جەتپەس كۇن.
وسى مۇباراك كۇندە رامازان بولعان بارلىق جەر- ءجۇزى پەرىشتەلەر مەن رۋحاني جانداردىڭ كوكتەگى تىلسىم الەمىندەي كورىنىپ، شاتتىققا بولەنگەن رۋحاني عالاماتقا تەڭ ءبىر سىرلىلىققا ورانادى. سول ساتتەن قاسيەتتى ايت مۇسىلمانداردى وزىنە باۋراپ الىپ، ولاردى جۇرەك پەن رۋحاني ءومىرىنىڭ تۇڭعيىعىنا قاراي تارتادى.
ولارعا اي مەن كۇن ءتىپتى قۇس جولىن قامتي الاتىن كەڭىستىك دايىنداۋ «قۇپيا قازىناعا» جاپ- جارىق اينا بولۋ جولدارىن كورسەتەدى. كوڭىلدەرى الابۇرتىپ، الىپ ۇشقان اركىم ءوز دارەجەسىنە قاراي اشتىڭ كورسەتكەن جولدارىمەن ۇشۋعا دايار قۇستاي بولا قالادى. تىلسىم سىردىڭ ەسىگى اشىلا كەتكەندەي قاناتتارىن تاعاتسىز قاعادى.
كەيدە ايتتىڭ كەلۋىمەن، كوكىرەك كوزى وياۋ جانداردى ۇلى جاراتۋشى جاقتان ەسكەن «يلاھي سامال» باۋراپ الادى. سول ساتتە ولار جاي ادامداردىڭ تاماشا ەتكەن الەمىنىڭ ارعى جاعىن كورگەندەي عاجايىپ كۇيگە ەنىپ، بەينە ءبىر ەكى الەمنىڭ ورتاسىندا تۇرعانداي سەزىلەدى. تاقۋالىقگان جۇرەكتەرى ءدىرىل قاعىپ، وزدەرىن «قورقۋ- ءۇمىت» اياسىنان تابادى. كەيدە ادام ايتتا بارلىق نارسەنى بولمىسىنان باسقاشا سەزىنىپ، وزگەشە باعالايدى. ءتىپتى ول ءوزىن باۋراعان كەيبىر سەزىم يىرىمدەرى ارقىلى كوكتەر مەن جەردى ءبىر-بىرىمەن بىرىگىپ كەتكەندەي كورىپ، جەردەن ۇزاپ، كوككە ۇشىپ، پەرىشتەلەردىڭ اراسىنا كىرىپ، ولاردىڭ الەمىندە جۇرگەندەي سەزىنىپ، اشىلىپ، كەڭەيىپ «مەكەنسىز» كۇي كەتەدى.
سوندا ول ءوزىن بەينە ءبىر ءتۇپسىز تەرەڭدىككە بويلاي، شەكسىزدىككە جەتكەندەي سەزىنەدى. ايتتا سەزىمدەر وتە جۇمسال، ادام جانى قاتتى جەڭىلدەيدى دە، اقىل مەن جۇرەك ءبىر- بىرىمەن قوسىلىپ كەتەدى.
2) ورازا جاماندىقتان ساقتايدى. ورازا ادام جايىن تازارتىل جامان قىلىقتاردان ساقتايدى. قۇراندا اللاھ تاعالا بىلاي دەيدى. «ەي، يمان ەتكەندەرى كۇنالاردان ساقتانىپ، تاقۋالىققا جەتۋلەرىڭ ءۇشىن سەندەرگە بۇرىنعىلارعا پارىز ەتىلگەندەي ورازا پارىز ەتىلدى» («باقارا»، 185-ايات). بۇل اياتتا اشىلعانداي ورازانىڭ ماقساتى - مۇسىلماندى تازارتىپ، تاقۋالىق دارەجەگە جەتكىزۋ. وسىنى اۋەلى ۇعىنىپ، تۇتىنىل الايىق.
تاقۋا - ساقتانۋ، قورقۋ، سىيىنۋ، ۇلى جاراتۋشىنىڭ قورعانىش كىرۋ. تاقۋالىقتىڭ ءۇش دارەجەسى بار:
1) ماڭگىلىك ولىمنەن ساقتانۋ. ياعني، ءوزىن جاراتقان اللاھ تاعالاعا سەنۋ، يمان ەتۋ. ۇلى جاراتۋشىعا يمان ەتپەگەن ادامنىڭ باسىنا باق، قولىنا قۇس قونعانمەن قاشان دا جان- سارايى قاراڭعى بولماق. ويتكەنى ەرتەڭگى كۇن ولىمگە باسى تىگىلگەلى تۇرعان جاننىڭ بۇگىنگى تاتقان بالى دا ۋ بولىپ كەلەدى. ەندەشە بۇگىنى جوقتىڭ ەرتەڭى دە جوق. الايدا ءتىلىن كاليماعا كەلتىرىپ، اللاھ تاعالاعا يمان ەتىپ، مويىن ۇسىنعان جان ماڭگىلىك جاھاننام وتىنان قۇتىلىپ، ماڭگىلىك باقىتتىلىق سارايى ءجانناتقا قاراي قادام باسادى. ياعني، يمان ەتكەن ءوزىن ماڭگىلىك ولىمعە دەگەن سوقىر- سەنىم مەن كۇپىرلىكتەن ساقتايدى.
2) ۇلى جاراتۋشىعا قارسى كەلۋدەن ساقتانۋ. اللاھ تاعالانىڭ كوپتەگەن بۇيرىقتارى بار. وسى امىرلەردى ورىنداۋ - پارىز جانە كوپتەگەن تىيىمدارىنان ءارى الىس تۇرۋ - پارىز. ونىڭ تىيىم سالعاندارىنا قول سۇققان - وعان قارسى كەلۋ دەگەن ءسوز.
3) تىكەلەي اللاھ تاعالانىڭ قورعانىش كىرىپ، ودان وزگەنى جۇرەككە الماۋ. تاقۋالىق - يماندى، كوركەم مىنەزدى، پاراساتتى جان بولىپ، اللاھ تاعالاعا مويىنۇسىنىپ، «تولىق ادام» شىڭىنا قاراي «نۇرلى اقىلدى» شىراق، «جىلى جۇرەكتى» پىراق ەتىپ، ىجداھاتتىلىقپەن قادام باسىپ قايراتتانۋ. ورازانىڭ ماقساتى - جاندى رۋحاني كىردەن تازارتىپ، كوركەم مىنەزگە تاربيەلەۋ، ناپسىگە اۋىزدىق سالىپ، تىزگىندى قولعا الۋ. ويشىل يبن رۋشد بىلاي دەيدى: «ەگەر كىمدە- كىم ەركى مەن ناپسىسىنە يە بولسا، وندا ول ءوزىن الەمنىڭ ەڭ، باقىتتى ادامىمىن دەپ ساناسىن» . ادام بالاسىنىڭ تولىق ادام شىڭىنا جەتۋى مەن كوركەم مىنەزدى بولۋىنىڭ نەگىزى ناپسىگە يە بولۋىندا جاتىر. ءناپسى - بويداعى قۇمارلىق سەزىم.
ول وزىنە حوش كەلەتىن بارلىق نارسەگە قول سۇققىسى، تاتقىسى كەلەدى. ونىڭ ولشەمىندە شەك جوق. بۇگىنىن، ءتىپتى ءبىر ساتتىك ءلاززاتىن ەرتەڭى مەن ماڭگىلىك باقىتىنا ايىرباستال، ياكي ساتىپ جىبەرۋگە قاشان دا قۇمبىل تۇرادى. اسىلىندا، ول ءۇشىن ەرتەڭ جوق. مىنە، وسى كەزدە اقىل ءرول ويناي باستايدى. اقىل - جاقسى مەن جاماندىقتى ايىرا بىلەتىن ادامنىڭ نەگىزگى قۇرالى. ءبىراق سول اقىلدىڭ دا ولشەمى شەكتەۋلى.
ونىڭ بۇگىنگى جاقسى دەگەنى، ەرتەڭ جامان، جامان دەگەنى، جاقسى بولۋى ابدەن ىقتيمال. مىنە، وسى كەزدە اقىلعا بۇگىنى مەن ەرتەڭىندە جاڭىلىسپايتىن ولشەم قاجەت. بۇل - يلاھي ولشەم. ەگەر ادام بالاسى ناپسىسىنە يە بولا الماسا، ءناپسى ادامنىڭ ەركىن قاداعان جاعىنا باعىتتاي الادى. كەي كەزدە يلاھي ولشەمدى بىلگەن اقىلدى تۇتقىنداپ تاستاپ، ەرىكسىز وزىنە مويىن ۇسىندىرىپ تىيىم سالعان نارسەگە قول سۇقتىرادى.
سوندىقتان اقىل جۇرەكپەن بىرىگىپ، اللاھ تاعالانىڭ بۇيرىعىن ورىندال، اۋىز بەكىتەدى. ءناپسىنىڭ بارلىق كۇش- قۋاتى وسى اۋىز ارقىلى كەتەدى. ءناپسى قانشاما اقىل مەن ەرىكتى اۋىز اشۋعا زورلاسا دا، ول ەكەۋى ۇلى جاراتۋشىنىڭ بۇيرىعىنان اسا المايدى. اشىققان ءناپسىنىڭ قۇمارلىق سەزىم- قولى السىرەپ، دەڭگەيى تومەندەپ كەتەدى. وسى ساتتە ادام بويىنا رۋحاني قارعىن جۇرە باستايدى دا، جۇرەكتىڭ تۇپكىرىندە، ءناپسىنىڭ قالتارىسىندا قالعان ار- وجدان كۇللى ادامگەرشىلىك سەزىمدەردى وياتىپ، تۋرالىققا باستايدى. ياعني، نەگىزگى ءرول مەن تىزگىندى ار- وجدان قولعا الىپ، ادام جانى رۋحاني ءلاززاتقا شومىلا باستايدى.
بالكىم ول سوندا عانا قۇمارلىق سەزىمدەردىڭ تاتقان ءلاززاتىنان، رۋحاني سەزىمدەردىڭ العان ءلاززاتتارى الدەقايدا باسىم ەكەنىن اڭعارىپ، ونىڭ بۇدان كەيىنگى بار ارمان- تىلەگى - تولىق ادام شىڭى بولا باستايدى. تولىق ادام شىڭى - ادامنىڭ ۇلى جاراتۋشىنىڭ مىنەزىنە ۇقساۋى. ورازانىڭ وسىنداي حيكمەتتەرى بار.
ءناپسىنى تاربيەلەن، جولعا سالۋدا اشتىق پەن ءشول وتە ۇلكەن ءرول وينايدى. ءبىراق بۇل اللاھ تاعالا ءۇشىن بولۋى كەرەك. كىسى وزدىگىنەن اش قالىپ، دىتتەگەن ماقساتىنا جەتە المايدى. ويتكەنى ورازا - اللاھ تاعالاعا جاسالاتىن عيبادات. تولىق ادام بولۋ جولىنداعى بارلىق قادام ۇلى جاراتۋشى ءۇشىن ارنالۋى كەرەك. قاسيەتتى (قۋدسي) حاديستە اللاھ تاعالا: «اۋزى بەرىك ادام ءىشىپ- جەۋىن مەن ءۇشىن دوعاردى. ورازا - مەنى مەن قۇلىمنىڭ اراسىنداعى عيبادات. وعان بەرىلەتىن سىيدى مەن عانا ولشەپ، مەن بەرەمىن. اۋزى بەرىك كۇلىمنىڭ اشتىق پەن سۋساعاندىقتان شىققان اۋىز ءيسى مەن ءۇشىن ميسك اتىرىنەن دە تاماشا»، - دەيدى.
3) قوعامدىق پايداسى. ورازانىڭ اۋزى بەرىك ادامعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قوعامدىق پايدالارى بار. ورازا - ەلدەگى داۋلەتتى ادام مەن جوق- جىتىك اراسىندا بايلانىس جاسايدى. كوبىنەسە اۋقاتتى ادام جاسىنان ءومىردىڭ اۋىر تىرشىلىگىن كورىپ، تاۋقىمەتىن ارقالاماي وسكەندىكتەن، جاناشىرلىق سەزىمنەن ماقرۇم قالادى. كەيدە ادام بايلىققا باتقان سوڭ، اينالاسىن ۇمىتا باستايدى. وسى ساتتە ونىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى وزگەرەدى.
ءناپسىسى بويداعى جاناشىرلىق سەزىمىن تۇنشىقتىرىل تاستايدى. ءبىر مەملەكەتتە ءومىر سۇرسە دە، باي باسقا الەمدە، تۇرمىسى ناشار حالىق باسقا ءبىر الەمدە جۇرەدى. مۇنداي قوعام اۋىر دەرتكە دۋشار بولىپ، ەلدە جۇيە بۇزىلادى. اۋقاتتى ادامدار قول استىنداعى جۇمىس ىستەگەن ادامدارىنا توبەدەي قارايدى. ادام ورازا ۇستاپ، سارەسىدەن كەشكە دەيىن اش قالعاندا عانا اينالاسىنا باسقاشا قاراي باستايدى. اش ادامنىڭ بويىندا تاسىعان ءناپسى بىرتە- بىرتە السىرەيدى دە، جۇرەكتىڭ تەرەڭىندەگى مەيىرىم- شاپاعات سەزىمى ويانادى.
ول سوندا عانا اشتىقتىڭ قانداي ەكەنىن اڭعارادى. ءوزىنىڭ دە جاي عانا پەندە ەكەنىن سەزىنەدى. ال ويانعان مەيىرىم- شاپاعات جالپى ادامزاتقا، ءتىپتى الەمگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى وزىمەن بىرگە الا كەلەدى. رامازان ايىنىڭ - راقىم ايى بولۋىنىڭ سىرى وسىندا جاتىر. ادام مەن ادامنىڭ، ادام مەن الەمنىڭ اراسىندا دوستىق، ماحاببات بايلانىسى قۇرىلادى. ادامنىڭ بويىندا مەيىرىم- شاپاعات تۋىپ، ونى اينالاسىنا نۇرلى شاشۋ ەتۋى - ۇلى جاراتۋشىعا ارناعان ناعىز شۇكىرى.
4) ورازا ىرىس- بەرەكەنىڭ ءقادىرىن بىلدىرەدى. نەگىزى ادام بالاسى وزىنە بەرىلگەن نىگمەت پەن ىرىس- بەرەكەنىڭ ءقادىرىن بىلە بەرمەيدى. سىي- سياپات ەتىپ بەرىلگەن ىرىس- بەرەكەنى بەينە ءبىر تەگىن دۇنيەدەي توگىپ شاشادى. ءار ءتۇرلى ءتاتتى تاعامداردى دا بەيپىل جەي بەرگەن سوڭ، اۋىزدان ءدامى كەتىپ، بال بال بولۋدان قالادى. مۇنداي كۇيگە تۇسكەن كىسى ەشۋاقىتتا تاماقتان ءقادىرىن سەزە المايدى.
ال ادام بالاسى اۋىز بەكىتىل، كۇنى بويى اش قالعاندا، تاعامنىڭ ۇلى جاراتۋشىنىڭ قۇنىنا جايعان داستارقانىنداعى ۇلكەن ىرىس- بەرەكەسى ەكەنىن اڭعارادى. ول كۇنى بويى اش قالىپ، كەشقۇرىم اۋىز اشقاندا، اۋزىنا سالعان قاتقان ناننىڭ دا قانشالىقتى قادىرلى ەكەنىن سەزەدى. توق ادامنىڭ ءدال سولاي سەزۋى استە مۇمكىن ەمەس. مۇنداي قوعامنىڭ ەكونوميكاسى دا وڭايلىقپەن قۇلدىرامايدى.
5) ورازا، سابىرلىلىق پەن توزىمدىلىككە ۇيرەتەدى. اي بويى اش قالىپ، كۇندىز اۋزىن اشپاۋعا بەكىنىپ، ابدەن داعدىلانعان ادامنىڭ بويىندا سابىرلىلىق پەن شىدامدىلىق سەزىمى كۇشەيىپ، وركەن جايادى. اشتىق پەن قۇمارلىق سەزىمگە سابىر قىلعان، وزگەگە دە سابىر ەتە الادى. بويداعى اشۋ مەن جەڭىلدىگىنە سابىر-ءتىزعىنىن سالىپ، جانارىندا ويلىلىق پايدا بولا باستايدى. بۇل عۇمىردا ناعىز سابىر - ءوز ءناپسىسىن جەڭە ءبىلىپ، اللاھ تاعالانىڭ اق جولىندا جۇرۋگە بەل بايلاۋ. اقىرەت الەمىندەگى اسقاق تىڭنان كوز ايىرماۋ. ورازاعا توزە بىلگەن وزگە عيباداتتارعا دا شىدامدىلىق تانىتا الادى. سابىرلىلىق كۇشىنە يە بولعان جان عانا، دىتتەگەن ماقساتىنا جەتە الادى. قۇراندا جەتپىسكە جۋىق اياتتا سابىر ماداقتالعان.
مىسالى: «اللاھ سابىر ەتكەندەرمەن بىرگە»، - دەيدى. «اسىر» سۇرەسىندە دە اللاھ تاعالا: «زامانعا انت ەتەيىن. شىنىندا ادام بالاسى ءسوزسىز قاسىرەتتە. ءبىراق يمان ەتىپ، ىزگى ءىس ىستەگەندەر، ءبىر- بىرىنە اقيقاتتىايقىنداپ، سابىرلىقتى ناسيحاتتاعاندار ونداي كۇيگە دۋشار بولمايدى»، - دەپ بايان ەتەدى.
زامانىنىڭ ۇلكەن ويشىلى يمام عازالي ورازانىڭ ءۇش ءتۇرى بار ەكەندىگىن ايتادى:
1. جالپىعا ءتان ورازا ياعني، ءىشىپ-جەۋدەن، جىنىستىق قاتىناستان اۋلاق تۇرۋ.
2. اللاھ باعالانىپ ەلدەن ەرەك قۇلدارىنا ءتان ورازا. بۇل - كوز بەن قۇلاعىن، اياق- قولى مەن وزگە دە مۇشەلەرىن كۇنادان ساقتاۋى.
3. اللاھ تاعالاعا جاقىن ادامداردىڭ ورازاسى. جۇرەگى مەن وي-سانا ادەمى اللاھ تاعالادان وزگە نارسەدەن پاك بولۋى. وسىلاي ورازا ۇستاعانعا اللاھ پەن اقىرەتتەن وزگە وي كەلسە، ورازاسى بۇزىلادى. ءبىراق ءدىننىڭ بايراعىن جەلبىرەتىپ، كوككە قاداۋ ءۇشىن، دۇنيەنى ويلاسا بولادى. بۇل - تولىق ادامنىڭ بەينەسى.