الەمدى وزگەرتكەن 5 پەداگوگ-ايەل

 استانا. قازاقپارات - سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا پەداگوگ رەتىندە الەمدىك تانىمالدىققا يە بولعان بەس ايەلدىڭ تاريحىن ۇسىنامىز.

ولاردىڭ كوبى ءوز ماماندىقتارىن جاڭاشىل باعىتتا ۇستانىپ، بارلىعى دەرلىك تاريحقا ەنگەن.

بۇل ايەلدەردىڭ ەرلىگى، رۋحاني كۇشى مەن قايسارلىعى ۇمىتىلماق ەمەس. بۇل بەس تاريحتىڭ ءاربىرى جىگەرلەندىرىپ، شابىتتاندىرادى.

1. Anne Sullivan، ەنن سالليۆان (1866-1936)

 

بارلىعىن باسىنان باستاۋدان جانە ساتسىزدىكتەن قورىقپاڭىز. جولىڭىز بولماي قالعان كەزدەرى ءبارىن باسىنان باستاڭىز دا، دىتتەگەن، باس كەزىندە الدىڭىزعا قويعاننان باسقا بولىپ شىعۋى مۇمكىن، ءبىراق ەسكە تۇسكەندە قۋانىش سيلايتىن ماقساتىڭىزعا جەتكەنشە جىگەرىڭىزدى شىڭداي بەرىڭىز.

جەتىستىكتەرى: ارنايى پەداگوگيكادا ءدۇمپۋ جاسادى.

ونىڭ تاريحى: امەريكالىق پەداگوگ، ارنايى پەداگوگيكا سالاسى. بۇكىل الەمگە اتاقتى حەلەن كەللەردىڭ ءمۇعالىمى اتاعىمەن تانىلعان. ەنن سالليۆاننىڭ تاريحى شابىتتاندىرادى جانە تاڭ قالدىرادى. ول امەريكادا يرلاندىق ەميگرانتتار وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ەنن كەدەيشىلىكتە جانە ماسكۇنەم اكەسىنىڭ قاسكويلىگىنە شىداپ وسكەن. 8 جاسىندا اناسىنان ايرىلعان.

قىزدىڭ باسىنا تۇسكەن سىناقتار قاتارىن ونىڭ كوز جانارىنان ايىرعان اۋىر دەرت تولىقتىردى. اناسى قازا بولعاننان سوڭ، ءبىر جىلدان كەيىن اكەسى ەنن مەن ونىڭ ىنىسىنەن باس تارتتى، ولاردى بالالار ۇيىنە ورنالاستىرادى. پەداگوگتاردىڭ ەستەلىگى بويىنشا، ەنن كىشى ىنىسىنە ەرەكشە قامقور بولادى، ويتكەنى ونىڭ دەنساۋلىعى اسا اۋىر جاعدايدا ەدى. الايدا، بۇل ءدجيمميدى اجال اۋزىنان قۇتقارىپ قالا المادى (بالا دا ءوز اناسى سەكىلدى تۋبەركۋلەز دەرتىمەن اۋىراتىن ەدى).

ون جاسار قىز ءىنىسىنىڭ، اناسىنىڭ ءولىمىن كوردى، تۋعان اكەسى تاستاپ كەتتى جانە ەرتە جاستا پايدا بولعان تراحوما كەسىرىنەن مۇلدەم كورمەيتىن. وسىنداي اۋىر كەزەڭدە ونىڭ ومىرىندە العاش رەت وڭ وزگەرىس الدى، بۇل ونىڭ الداعى تاعدىرىنىڭ وزگەرۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى. 1880 -جىلى ەنن كوزى كورمەيتىندەرگە ارنالعان پەركينس مەكتەبىنە وقۋعا تۇسەدى. ول جەردە وعان وتا جاسالىپ، ناتيجەسىندە كوزى بىرتىندەپ كورە باستايدى جانە ءبىلىم الادى.

ەنن ساليۆاننىڭ ومىرىندەگى ايشىقتى وقيعالاردىڭ ءبىرى مەكتەپكە قابىلدانۋى بولسا دا، بۇل جاعداي ونىڭ جاڭا سىناقتاردى باستان كەشىرۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى. الەۋمەتتىك داعدىلاردىڭ جەتىلمەۋى، قانداي دا ءبىر وقۋ مەكەمەسىندە تۇرۋ تاجىريبەسىنىڭ جوقتىعىنىڭ ناتيجەسىندە ەنن مەكتەپتىك ومىرگە ماشىقتانۋى قيىنعا سوقتى.

وعان بەيىمدەلۋ جانە دوستار تابۋ قيىن بولدى. الايدا، تابيعي ينتەللەكتىنىڭ، ويدىڭ ۇشقىرلىعى مەن وجەتتىگىنىڭ ارقاسىندا ەنن اكادەميالىق تۇرعىدا جەتىلىپ، ءوز مۇعالىمدەرىمەن جاقىن ءارى سەنىمدى، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە مەكتەپ ديرەكتورى مايكل ونانەسپەن جاقسى قاتىناس ورناتا ءبىلدى.

مايكلدىڭ ناق ءوزى ەننىڭ وقۋ كۋرسى 1886 -جىلى اياقتالعان سوڭ، حەلەن كەللەر اتتى كوزى كورمەيتىن ءارى كەرەڭ قىزعا پەداگوگ بولۋدى ۇسىنعان. جيىرما جاسار ءەنننىڭ حەلەنمەن كەزدەسكەندە سىرتقى الەممەن قاتىناسىندا ايتارلىقتاي قيىنداقتارمەن، تۇراقسىز ەموتسيونالدىق جاعدايلارمەن كەزدەسكەن قىز بولاتىن. حەلەننىڭ وتباسى سول كەزدەگى بارلىق مۇمكىندىكتەردى قاراستىرا كەلە، ونى ارنايى مەكەمەگە ورنالاستىرۋدى ءجون سانايدى.

بۇل كەزدەسۋ ەكى ايەلدىڭ دە تاعدىرىنا تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلدى. ەكەۋى دە تاريحقا ەندى. حەلەن كەللەر - باتىل جانە جىگەرلى، جازۋشى ءارى لەكتور، كوپ ساياحاتتاعان جانە الەمدەگى كوزى كورمەيتىندەر مەن ناشار كورەتىندەردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرى جولىندا كۇرەسۋشى بولدى. ەنن ساليۆان - تالانتتى پەداگوگ، كوزى كورمەيتىن ءارى قۇلاعى ەستىمەيتىن قىزدى وقىتا ءبىلۋدى جانە الەممەن قاتىناس ورناتا ءبىلۋدى ۇيرەتكەن. ەنن سالليۆان حەلەنگە بار ءومىرىن ارناعان. ءوزىنىڭ جەكە تاجىريبەسى مەن تابيعي پەداگوگيكالىق تالانتىن ۇشتاستىرا وتىرىپ، حەلەن كەللەردى وقىتۋدا جوعارى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزە الدى، وسىلاي ارنايى پەداگوگيكادا ناعىز ءدۇمپۋ جاسادى.

2. Ellen Karolina Sofia Key ەللەن كەي  (1849-1926)

ەگەر ەرەسەك اداممەن قانداي دا ءبىر قالجىڭباس ءبىر-اق كۇن ءوزىنىڭ بالاسىمەن سويلەسكەندەي سويلەسسە، ول ادام ەسىن جوعالتار ەدى.
        ەللەن كەي  

 

جەتىستىكتەرى: ەركىن پەداگوگيكا پرينتسيپتەرىن، كونسەپسيالارىن تۇجىرىمدادى.

ونىڭ تاريحى: شۆەد جازۋشىسى، پەداگوگ. ەللەن كەي ەركىن پەداگوگيكانىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىن، كونتسەپتسيالارىن العاشقى تۇجىرىمداۋشىلاردىڭ ءبىرى.

ەللەن شۆەد اگرارلىق پارتياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ەميل كەيدىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اناسى اقسۇيەك تۇقىمىنان بولعان جانە قىزىنا تاماشا ءۇي ءبىلىمىن بەرگەن. ەللەن وتە ليبەرالدى اتموسفەرادا ءوستى، بۇل ونىڭ پەداگوگتىك كوزقاراستارىنىڭ قالىپتاسۋىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. ەللەن ءوزىنىڭ بار عۇمىرىندا از قامتىلعان اۋىل تۇرعىندارى ءۇشىن حالىقتىق ينستيتۋتتاردا ساباق بەردى. ساباق بەرگەننەن باسقا ەللەن الەۋمەتتىك قىزمەتىمەن قاتار، ماقالا جازۋ، سول كەزەڭدەگى الەۋمەتتىك تاقىرىپتارعا ارنالعان كىتاپتار جازۋمەن بەلسەندى تۇردە اينالىستى.

ونىڭ پەداگوگيكالىق جۇمىستارىنىڭ ىشىندە «بالا عاسىرى» كىتابى ەرەكشە تانىمالدىققا يە بولدى. بۇل كىتاپ تۇڭعىش رەت بالا تۇلعاسىن پەداگوگيكالىق ۇدەرىستىڭ ورتالىعى دەپ قاراستىرىپ، بالاعا دەگەن مەكتەپ پەن پەداگوگتىڭ جاڭا قاتىناستارىنىڭ نەگىزدەرىن قالىپتاستىرادى. ەللەننىڭ پىكىرىنشە، مەكتەپ ءوزىن تەك قانا تاربيەشى ەسەبىندە ۇسىنۋى كەرەك، ءبىراق وزىنە ەشقاشان مىندەتتەمەۋى ءتيىس. كەي تاربيەلەۋدىڭ نەگىزگى كوزى رەتىندە انانىڭ تاربيەسىن، ياعني ۇيدەگى تاربيە دەپ ساناعان.

بۇل يدەيانىڭ ونى قاناتتىرعانى سونشالىق، ول بالاباقشالار مەن بارلىق مەكتەپكە دەيىنگى بالالار مەكەمەسىن مۇلدەم تاراتۋدى اشىق تۇردە ايتقان.

ەللەن «بالا عاسىرىندا» بالانىڭ وزىندىك دامۋى ءۇشىن قولايلى ورتا قۇرۋ تۋرالى العاش رەت ايتادى. سول كەزەڭدە تانىمال بولعان «بالالار ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ» ۇرانىنىڭ ورنىنا ەللەن «بالالارعا ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەرىڭدەر» ۇرانىن ۇسىندى.

ەللەن كەيدىڭ ويلارى مەن جۇمىستارى بۇكىل الەمنىڭ وقىتۋ جۇيەسىنە كەڭىنەن تانىمال بولعان Reggio Emilia پەداگوگيكاسىندا ماريا مونتەسسوري جۇيەسىنىڭ پايدا بولۋىنا قاناتتاندىرىپ، العى شارت بولا ءبىلدى.

ەلەن كەيدىڭ پەداگوگيكالىق كوزقاراستارىنىڭ قالىپتاسۋىنا لەۆ تولستويدىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ىقپالى زور بولعانى وتە قىزىقتى. ول كىسى لەۆ تولستويدىڭ پەداگوگيكالىق مۇراسىن مۇقيات زەردەلەپ شىقكانى بەلگىلى جانە دە ول ەسكىرگەن مەكتەپتىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن سىناعان جانە ءار وقۋشىعا جەكە- جەكە ءتاسىل قولدانۋ كەرەك ەكەنى جونىندەگى ماسەلەلەردە ويلارى ءبىر جەردەن شىعىپ جاتتى.

3. Maria Montessori ماريا مونتەسسوري (1870-1952)

بالانى تاربيەلەۋ ءۇشىن - ونى ءبىلۋ كەرەك، ونى ءبىلۋ ءۇشىن - ونى باقىلاۋ كەرەك، ال ونى باقىلاۋ ءۇشىن - وعان بوستاندىق بەرۋ كەرەك. - ماريا مونتەسسوري   

جەتىستىكتەرى: اقىل- ەسى كەم بالالاردى وقىتۋدا العاشقى بولدى، ورتوفرەنيا ينستيتۋتىن قۇردى.

ونىڭ تاريحى: يتاليالىق پەداگوگ، سونىمەن قاتار دارىگەر، فيلوسوف جانە عالىم. ول بۇگىندە تانىمال بولعان كوپتەگەن وقۋ مەكەمەلەرىن اشىپ، ەللەن كەيدىڭ فيلوسوفيالىق- پەداگوگيكالىق يدەيالارى مەن تۇجىرىمدارىن تاجىريبەدە كەرەمەتتەي جۇزەگە اسىردى.

ماريا مونتەسسوريدىڭ تاريحى پەداگوگيكادان تىسقارى جاتقان ادامدارعا دا تانىس. ونىڭ قىزىقتى دەگەن كەزەڭدەرىنە توقتالىپ وتەيىك.

قىزىعى سول، ماريا مونتەسسوريدىڭ پەداگوگ رەتىندە قالىپتاسپاۋى دا مۇمكىن ەدى. ويتكەنى بۇل تالانتتى ايەلدىڭ كارەراسى مۇلدەم باسقا سالادا باستالعان بولاتىن. ماريا تاريحقا يتاليانىڭ مەديتسينا كۋرسىن اياقتاعان تۇڭعىش ايەل، سونىمەن قاتار عىلىم دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن العان ايەل رەتىندە كىرگەن. دارىگەرلىك تاجىريبە مەن اقىل-ەسى كەم جانە جۇيكە جۇيەسى اۋرۋلارىمەن زارداپ شەككەن بالالارمەن جۇمىس ىستەۋ ارقىلى ماريا پەداگوگيكا سالاسىنا كەلگەن.

مونتەسسەريدىڭ ەلەۋلى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى ريمدە ورتەفرەنيا ينستيتۋتىن قۇرۋى بولىپ تابىلادى.

1889 -جىلى تۋريندەگى كونفەرەنسياداعى ءوزىنىڭ بايانداماسىندا مونتەسسوري نەيروپسيحولوگيالىق پاتولوگياسى بار بالالار ماسەلەسى مەديتسينا سالاسىنا جاتپايتىنىن، ياعني پەداگوگيكا سالاسىنا قاتىستى ەكەنىن دالەلدەدى. بۇل باياندامانىڭ ناتيجەسى مونتەسسوري باسقارعان ريمدە ۇيىمداستىرىلعان ورتوفرەنيالىق ينستيتۋت بولدى. ونىڭ ينستيتۋت قابىرعاسىندا ۇيىمداستىرعان جانە ىسكە اسىرعان ادىستەمەلەرى كۇتپەگەن ناتيجەلەر بەردى.

تاۋەلسىز كوميسسيانىڭ تەكسەرۋى ناتيجەسىندە مونتەسسوري وقىتقان اقىل-ەسى كەم بالالار جازۋ، وقۋ مەن ەسەپتەۋ داعدىلارى بويىنشا قالىپتى دامىپ جاتقان بالالاردان اسىپ تۇسكەنىن انىقتايدى. مونتەسسوري اقىل- ەسى كەم بالالاردى العاشقى بولىپ وقىتۋعا نيەتتەنگەندەردىڭ ءبىرى بولدى. ريمدىك ورتوفرەنيا ينستيتۋتىن قۇرعانعا دەيىن ەشكىم دە مۇنداي بالالاردى وقىتۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ويلاماعان دا ەدى. ولار مامانداندىرىلعان بالالار ۇيىندە قانداي دا ءبىر پەداگوگيكالىق نازارسىز قالىپ وتىرعان. ءتىپتى بالالاردىڭ كوبىندە ويىنشىقتار دا بولمايتىن.

4. Myrtilla Miner ميرتيللا ماينەر (1815-1864)

 

مەن ءاردايىم ماينەردىڭ قارا ءناسىلدى قىزدارعا ارنالعان مەكتەبىنىڭ جانىنان ءوزىمدى كىنالى سەزىنىپ وتەمىن، ويتكەنى مەنىڭ وعان ايتقان سوزدەرىم ءوزىنىڭ اتى بەرىلگەن مەكتەپتى قۇرعان بەكزات ايەلدىڭ مەسەلىن قايتارىپ، سەنىمىن شايقالتىپ، وجەتتىگىن جانشىپ جىبەرۋى مۇمكىن ەدى. - ف. دۋگلاس م. ماينەر تۋرالى.

جەتىستىكتەرى: افرو-امەريكالىق قىزدارعا ارنالعان مەكتەپ قۇردى.

ونىڭ تاريحى: امەريكالىق ءمۇعالىم، سول كەزدە قۇلدىقتا بولعان، شىققان تەگى افريكا تەكستەس امەريكالىق قىزدارعا ارنالعان مەكتەپ ۇيىمداستىردى. كەرەمەت باتىر، تەكتى جانە ەرىكتى ايەل. دەنساۋلىعى بولماسا دا، بۇكىل قوعامعا قارسى تۇرىپ، قۇلدىقتا بولعان افريكالىق وتباسىلاردىڭ بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتى قۇرىپ، ونى دامىتۋعا عۇمىرىنىڭ باسىم بولىگىن جۇمساعان.

ماينەردىڭ تاريحى ءداستۇرلى تۇردە باستالعان.

ورتا شارۋا وتباسىندا تۋىلعان ميرتيللا كۇنكورىستىڭ قامىن ەرتە باستاعان. وقۋعا دەگەن بەيىمدىلىگى مەن كىتاپقا دەگەن ۇلكەن ماحابباتىنىڭ ارقاسىندا پەداگوگ جولىن تاڭداپ، 1844 -جىلى وقۋىن ءساتتى ءتامامداعان. كۋرسىن اياقتاعان سوڭ ميرتيللا ماينەر پلانتاتورلاردىڭ قىزدارىن وقىتۋعا ارنالعان ميسسيسيپيدەگى مەكتەپكە وقىتۋشىلىققا جىبەرىلەدى.

ماينەر ول جەردەن قۇلدىقتىڭ سۇمدىقتارىمەن بەتپە- بەت كەلەدى. بۇل ونىڭ الداعى ومىرىندەگى ماقساتتارى مەن ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءمانىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋىنە سەبەپ بولادى. ميرتيللا پلانتاتورلاردىڭ بالالارىن وقىتاتىن وقۋ ورنىندا افرو-امەريكالىقتاردى دا وقىتۋعا ارنايى رۇقسات الۋعا تىرىسادى. ارينە، بۇل سول كەزەڭدە كەرى اسەر تۋدىرادى. ميرتيللا مۇنداي مەكتەپتى ءوزى اشۋى كەرەك ەكەنىن تۇسىنەدى.

ول ءوزىنىڭ وقىتۋدىعى باستى ماقساتى افرو-امەريكالىق بالالاردى وقىتۋدى سانايدى، ال ونىڭ وقۋشىلارى ودان كەىن ارى- قاراي وزدەرى تۋىستارى مەن دوستارىن وقىتۋى كەرەك بولاتىن. ول كەزدە مۇنداي قادامعا بارۋ، تىكەلەي ماعىناسىندا ءوز ءومىرىڭدى قاتەرگە تىگۋ بولىپ سانالعان. ءوزىنىڭ جەكە وقۋ ورداسىن اشۋ ءۇشىن قاراجات جيناپ جانە قولدايتىن ادام ىزدەپ ءجۇرىپ، ميرتيللا ءبىراز ۋاقىت كولۋمبيا وكرۋگىندە بەيرەسمي تۇردە قۇلداردىڭ بالالارىن وقىتۋىن جالعاستىرا بەردى. ول وكرۋگتە بۇنداي ارەكەت قىلمىستىق جازا قولداناتىن ءىس رەتىندە باعالاناتىن.

اقىرىندا جازۋشى گارريەت بيتچەر ستوۋدىڭ ءوزىنىڭ «توم اعايدىڭ لاشىعى» كىتابىنىڭ قالاماقىسىنىڭ ءبىرشاما بولىگىن مەكتەپتى اشۋ مەن دامىتۋعا جاساعان قايىرىمدىلىعىمەن جانە ونىڭ اعاسى گەنري ۋورد بيتچەردىڭ قارجىلىق قولداۋىمەن ماينەر ءوزىنىڭ مەكتەبىن اشىپ الادى. كەيبىر زامانداستارىنىڭ ايتۋىنشا، ميرتيللا ماينەر مەكتەبىندەگى دايىندىق دەڭگەيى سول كەزدەگى اق ءناسىلدى قىزداردى وقىتاتىن مەكەمەلەردەگى دەڭگەيدەن ايتارلىقتاي دارەجەدە جوعارى بولعان ەكەن.

ميرتيللا ماينەر كوپتەگەن قورلىقتار مەن قورقىتۋلاردان، فيزيكالىق كۇش كورسەتۋدەن جانە ورتتەن دە وتۋگە تۋرا كەلدى. الايدا، ميرتيللا العان بەتىنەن قايتپادى. بۇل كۇرەستە ونىڭ ونسىز دا ناشار دەنساۋلىعىنا سالماق ءتۇسىپ، 49 جاسىندا دۇنيەدەن وزادى. ونىڭ مەكتەبى وتان سوعىسى كەزىندە جابىلىپ، سوعىستان سوڭ ءوز جۇمىسىن جالعاستىرىپ، بەرتىن كەلە وقىتۋ مەكەمەلەرىنىڭ ءبىرى بولادى.

ۆاشينگتونداعى باستاۋىش مەكتەپ ميرتيللا ماينەردىڭ قۇرمەتىنە اتالعان.

5. Adele Marcus ادەل ماركۋس (1906-1995)

كەمەنى سۋعا جىبەرۋ - ءبىر جۇمىس. ال ونى ءجۇزدىرۋ - مۇلدەم باسقا جۇمىس.

 جەتىستىكتەرى: مۋزىكا ونەرىنىڭ اتاقتى پەداگوگى.

ونىڭ تاريحى: امەريكالىق پيانيست، پەداگوگ. رەسەيدەن امەريكاعا كوشىپ بارعان وتباسىنداعى ون ءۇشىنشى بالا. ادەل تۋىلعاندا بۇل قىزدىڭ اتاقتى پەداگوگ بولاتىنىن جانە الەمگە تانىمال تالانتتى پيانيستتەردىڭ ەكى بۋىنىن تاربيەلەيتىن ەشكىم دە بىلگەن جوق بولاتىن.

ادەل اتاقتى دجۋليارد مەكتەبىندە وقىعان، جاس ورىنداۋشىلاردىڭ ناۋمبۋرگتىك بايقاۋىندا جەڭىسكە جەتكەن. بەلسەندى تۇردە كونسەرتتەر بەرگەن، ا ق ش-نىڭ بەدەلدى زالدارىندا ونەر كورسەتكەن جانە وسىنداي ورىنداۋشىلىق ونەرى بولا تۇرا سانالى تۇردە وقىتۋدى تاڭداعان.

دجۋليارد مەكتەبىنە مۇعالىم رەتىندە ورالعان ادەل ماركۋس ەنريكە باتيس، ساي كوۋلمەن، وراسيو گۋتەررەس، پاسكال نەميروۆسكي جانە باسقا دا اتاقتى پيانيستەردى تاربيەلەپ شىعارعان.

ءوزىنىڭ اتاقتى وقۋشىلارىنىڭ ارقاسىندا، ادەل الەمدىك تانىمالدىققا يە بولدى. ول الەم بويىنشا جۇزدەگەن شەبەرلىك ساعاتتارىن وتكىزدى، بەدەلدى حالىقارالىق بايقاۋلاردا ءادىلقازىلىق جاسادى.

 

bilim-all.kz