قازاقتىڭ 50 دەن اسا تاباق تارتۋ ءداستۇرى بولعان

نۇر -سۇلتان. قازاقپارات - قازاق حالقىنىڭ قوناق كۇتۋى بۇرىنعى زاماننان كەلە جاتقان جاقسى ءبىر ءۇردىسى. بۇگىندە قوناققا كەلگەن شەتەلدىكتەر قازاقتاردىڭ وسى قىرىن ەرەكشە اتاپ ءوتىپ جاتادى.

Тengrinews.kz ءتىلشىسى ەتنوگراف بولات بوپايمەن سۇحباتتاسىپ، قوناقتىڭ تۇرلەرى، ءار قوناققا تارتىلاتىن تاباق تۇرلەرى جانە تاباق دۇرىس تارتىلماعان جاعدايدا قانداي ايىپتار سالىناتىنى جايلى ءبىلدى.

«داستارقاندا ءدام تۇرسا، ۇيدە ءمان تۇرادى»

قازاقتىڭ ۇلى تاريحىندا ىقىلىم زاماننان بەرى قاراي اتا- بابالارىمىز، انالارىمىز داستارقان ءمازىرىن ەرەكشە ۇستاعان. اس سىيلاۋ ءمازىرى قازاقتا ەرەكشە مادەنيەتكە جانە ەرەكشە داستۇرگە قۇرىلعان. قوناق كۇتۋ دەگەن قازاقتىڭ ەڭ ماڭدايالدى، ەڭ مىقتى ۇستانعان ءتارتىپ- تاربيەسىنە بايلانىستى سالت- داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى.

انالارىمىز داستارقانىن جايعان. قازاقتا ماقال بار - «داستارقانىڭ كەڭ بولسىن، پيعىلىڭ وعان تەڭ بولسىن»، «داستارقانىندا ءدام تۇرسا، ۇيدە ءمان تۇرادى» دەپ قاراعان. ءارقاشان داستارقاننىڭ ءدانسىز قالۋىن جاقسى ىرىمعا بالاماعان. سوندىقتان داستارقاننىڭ مولشىلىعى - بايلىقتىڭ، بىرلىكتىڭ، جاقسىلىقتىڭ، توقشىلىقتىڭ جانە تىنىشتىقتىڭ بەلگىسى. «اس جەگەننىڭ اۋزى جۇمساق» دەپ قاراعان.

تاباق تۇرلەرى

«قۇدايى قوناق»، «ارنايى قوناق»، «قىدىرما قوناق»، «قىلعىما قوناق»، «سىي قوناق» دەپ قوناقتاردىڭ ءوزىن ءارتۇرلى مازمۇنى مەن جاعدايىنا قاراي، ۇلكەن- كىشىلىگىنە قاراي، ەر- ايەلىنە قاراي قوناقتاردى دا ءبولىپ سىيعا سىي، قۇرمەتپەن، داستۇرمەن، تارتىپپەن ۇستانعان.

سول قوناقتارىنا تارتاتىن تاباقتىڭ وزىندە قازاقتا وتە كوپ. تاباقتاردىڭ ءتۇر- تۇرلەرى بار. ماسەلەن، قازاقتا «باس تاباق»، «ورتا تاباق»، «اياق تاباق»، «جاي تاباق»، «قوس تاباق»، «سىي تاباق»، «كۇيەۋ تاباق»، «كەلىن تاباق»، «جەزدە تاباق»، «جەڭگە تاباق»، «قۇدا تاباق»، «قۇداعي تاباق»، «بالا تاباق»، «قىز تاباق»، «قۇرداس تاباق»، «قوناق تاباق»، «جاۋ تاباق»، «كەجىم تاباق»، «بەتاشار تاباق»، «شاشۋ تاباق»، «سىرگە تاباق»، «سىن تاباق»، «قىر تاباق»، «ابىسىن تاباق»، «سىرگەجيار تاباق»، «تابالدىرىق تاباق»، «ءتىلاشار تاباق»، «تورە تاباق»، «تورتكۇل تاباق»، «سىرالقى تاباق»، «سىرلاسۋ تاباق»، «تابىسۋ تاباق»، «ايىرىلىسۋ تاباق»، «تاڭسىق تاباق»، «جەرىك تاباق»، «تاۋ تاباق»، «قارىن تاباق»، «قارىمجى تاباق»، «شەگە تاباق»، «اسار تاباق»، «سەرت تاباق» دەگەن قىرىق- ەلۋدىڭ ۇستىندە قازاقتىڭ بۇرىنعى ۋاقىتتاردا تاباق تارتۋ ءداستۇرى بولعان.

تاباقتاردىڭ شىعۋ تەگى

وسى تاباقتارعا ات قويۋدىڭ وزىندە دە ۇلكەن ءمان، زور ماعىنا، ومىرلىك ۇلكەن سيپات بار. ادامدار اراسىنداعى بايلانىس پەن قارىم- قاتىناستار بار. سىيلاستىق، قۇرمەتتەۋ، سىيلاۋ، ءبىرىن- ءبىرى كۇتۋ، اس تارتۋ - ۇلكەن ءمازىر. وسىنىڭ بارلىعىن ايتىلىپ وتىرعان تۇرلەردى، سالتتاردى، بەرەكە- بىرلىكتەردى، ارالىقتاعى تۋىستىق قارىم- قاتىناستاردى، قۇدالىقتاردى، الىس- جاقىنداردى، بارلىعىن تارتاتىن تاباعىنا بايلاپ وتىرىپ سىڭىرگەن. ءار تاباققا تارتاتىن كادەلى جىلىكتەر، ءارتۇرلى داستۇرلەر، ىرىمدار، باتالار وسى تاباققا بايلاپ قويعان.

سوندىقتان، قاراپ وتىرساق قازىرگى زاماندا بارلىعى ءبىر ايتەۋىر ەت تارتادى دا، قايسىسى «تورە تاباق» قايسىسى «باس تاباق»، قايسىسى «ورتا تاباق» قايسىسى «اياق تاباق» ەكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر باس سالىنسا بولدى، سوسىن «باس تاباققا» جامباس سالىنسا بولدى، ۇلكەندەردىڭ الدىنا باراتىن تاباقتاردىڭ بارلىعى - «باس تاباق»، جاستاردىڭ ورتاسىنا تارتىلعان ورتا تاباق بولىپ ءجۇر.

بۇرىنعى زاماندا ءبىر سوعىم سويعاندا، ونىڭ ەڭ مايلى، ەڭ جايلى، ەڭ كادەلى، ەڭ ەتتى، ەڭ جۇمساعىن مىناۋ «قۇدايى قوناقتىكى»، مىناۋ «ارنايى قوناقتىكى»، مىناۋ «قىدىرما قوناقتىكى»، مىناۋ «سىي قوناقتىكى»، مىناۋ «قۇدانىڭ كادەسى»، مىناۋ «قۇداعيدىڭ سىباعاسى»، مىناۋ «ۇلدىڭ شىجىعى»، مىناۋ «قىزدىڭ قازىسى»، مىناۋ «كۇيەۋدىڭ سىباعاسى» مىناۋ «كەلىننىڭ، جەزدەنىڭ ...» - دەپ ءبۇتىن ءبىر قىستىق سوعىمدى باسقالارعا سىي- سىباعا رەتىندە ساقتاپ، تاباق- تاباققا ءبولىپ، مىناۋ «باس تاباقتىڭ ەتى»، مىناۋ «ورتا تاباقتىڭ» ەتى - دەپ سونى دامدەپ، تۇزداپ، كەپتىرىپ، سۇرلەپ قوياتىن. مىنە قازاقتىڭ بەرەكە بىرلىگى سوندا.

بۇگىندە قاي تاباق تۇرلەرى بار

قازىرگى زامانمەن سالىستىرعاندا، ءبىر جىلقى - 2 مىڭ ا ق ش دوللارى بولسا، ەكونوميكا اقشا دەگەن ءسوز، بىلاي قاراعاندا كەپتىرىپ ساتاتىن بولسا تاۋاردى ودان ارى قىمباتقا وتكىزۋگە بولادى. ءبىراق قازاق سونى وزدەرى جەمەي، قوناق كەلگەنشە دايىنداپ قويعان استارىن باسقالارعا ساقتاپ وتىرعان. سودان- اق وزدەرى قاقپىشتارىن جەپ، قالعاندارىنىڭ بارلىعىن وزگەگە، سىرتقا بەرەتىن بولعان. وسىنىڭ ءوزى ءدامدى دانەكەر ەتكەن قازاق حالقىنىڭ ۇلى ءداستۇرىنىڭ بەرەكە بىرلىگىنىڭ ناتيجەسى. وسى بەرەكە- بىرلىكتىڭ ناتيجەسىندە وسىنشالىقتى كوپ داستارقانىنداعى ءبىر عانا ەت تارتۋدىڭ قىرىق ءتۇرلى ءتۇرى بار. تاباق تارتۋ دەگەن - كەرەمەت تەرەڭ ۇعىم. كەرەمەت زور بەرەكە. بىرلىكتىڭ، تىرلىكتىڭ جاراستىقتىڭ، جاقسىلىقتىڭ، ۇلاعاتتىلىقتىڭ، ۇلىلىقتىڭ نىشانى. وسىنىڭ بارلىعى وتباسىنداعى وشاق قاسىنداعى جالعاسىپ جاتقان ۇرپاققا قالدىرىپ وتىرعان ۇلاعاتتى ۇعىمدار. تاربيەنىڭ نەگىزگى باستاۋ كوزى وسى. ءارقاشان ءدامدى دانەكەر دەگەن، قاسىنا كوشىپ كەلگەن كورشىسىنە دە ەرۋلىك تاباعىن اپارادى.

قازاقتىڭ مادەنيەتى، اس ءىشۋ مادەنيەتى، اس سىيلاۋ مادەنيەتى، داستارقان ۇستاۋ مادەنيەتىنەن بۇرىنعى انالارىمىزدىڭ وتە كەرەمەت بولعاندىعىن بىلۋگە بولادى. ول تاباقتاردى اشەيىن تۇرلەندىرىپ، قىزىق ءۇشىن تارتىپ وتىرعان جوق، سول تاعامداردىڭ ساقتالىپ قالۋى ءۇشىن، سول سىي- سىباعا ۇعىمدارىنىڭ جويىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن، سول بەرەكە- بىرلىكتىڭ بۇزىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن وسىنشالىقتى تاباقتارعا ات قويىپ، وسىنىڭ ءوزىن ۇلتتىڭ ۇلكەن مەنشىكتى برەندىنە، كودىنا اينالدىرعان. تاباق تارتۋدا كەرەمەت جاراستىق بار، بىرلىك پەن بەرەكە بار.

ال ەندى «باس تاباققا» نە كىرەدى؟ قويدىڭ باسى، جامباسى، كارى جىلىگى، بەلدەمەسى كىرەدى. قوسىمشا جاۋىرىنى مەن اسىق جىلىگىن قوسادى. ءبىراق اۋەلى «باس تاباق» بولۋى ءۇشىن بايلار ءبۇتىن ءبىر قويدىڭ ەتىن اسىپ ءبىراق تارتاتىن بولعان.

بۇل جەردە ءبىز ءبىلىپ الاتىن ءبىر جايت، ءىرى قارا مال بولسىن، ۇساق مال بولسىن، ءتورت تۇلىك مالدىڭ ىشىندە قوي مەن ەشكى ءبىر تۇلىك، قالعان ۇشەۋى قارا ءۇش تۇلىك، بارلىعى ءتورت تۇلىك دەپ اتالادى. سوندا ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءار قايسىن سويعان كەزدە، باۋىزداعان كەزدە كوڭىل بولەتىن نارسەلەر: مالدىڭ دەنەسىندە 2 ماكرۇھ (بۇيرەك پەن باۋىرى)، توعىز حارام (قانى، بەزى، جىنىسى، قۋىعى سول سياقتى تاعى دا) بار دەلىنگەن. سول ءۇشىن تاباققا سالعان كەزدە، ەت پىسكەن كەزدە، قۇدانىڭ الدىنا، قوناقتىڭ الدىنا ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن، ەر بولسىن، ايەل بولسىن الدىنا تارتىلعان ەتتىڭ ىشىنەن بەز شىعىپ قالماۋى كەرەك. بەز شىعاتىن بولسا، بۇرىنعىلار توعىز ءىرى قارا، توعىز تىركەۋ ايداتىپ، ايىپ قوياتىن بولعان.

تاباقتىڭ ۇستىنە باستى قويعان كەزدە - ماڭدايىن ءتىلىپ قويادى، ول ءتىلىپ قوياتىن سەبەبى كرەست بەلگىسى دەپ جاتادى، ءبىراق ولاي ەمەس ول نەگىزىندە قوسۋ بەلگىسى. باستى جەكە جەمەگەن. باستى جەكە جەيتىن بولسا، جەكە قالامىز دەپ ەسەپتەگەن. سوعىم سويعاندا، ءوز جۇرتى، ناعاشى جۇرتى، قايىن جۇرتى، ەل- جۇرتىن شاقىرتىپ، اق باتامەن سويعان. الگى قوسۋ بەلگىسىن قويۋ سەبەبى وسىدان شىققان، باسىمىز قوسىلىپ ءجۇرسىن دەگەندى بىلدىرەدى. ول شاڭىراقتاعى كۇلدىرەۋىشتىڭ بەلگىسى. سوندىقتان باستىڭ ورنى - ۇلكەن بولادى. "باس تاباقتا" تۇرادى. "ورتا تاباقتا" باس بولماسا دا، جامباس، اسىق جىلىك، ورتان جىلىك، جاۋىرىن، بەلدەمەلەر بولادى. "اياق تاباق" دەگەن - ورتان جىلىك، اسىق جىلىك، ءتوس تارتىلادى. نەگىزىنەن كۇيەۋ بالاعا ءتوس پەن اسىق جىلىك بەرىلەدى. ۇلكەندەرگە - باس پەن كارى جىلىك جامباس تارتىلادى. قازى- قارتا، جال- جايا دەيدى.

تاباق دۇرىس تارتىلماعان جاعدايدا قانداي ايىپ تاعىلادى؟

ءار تاباقتىڭ ءوز ورنى بار، ءار تاباقتىڭ سىيى بار، ءار تاباقتىڭ كادەسى بار، كادەلى جىلىگى بار. كادەلى جىلىكتىڭ بىرەۋ سالىنباي قالسا، بىرەۋى كەم بولىپ قالسا بۇرىنعى بيلەر، شەشەندەر، ۇلى انالار مەن اتالار، ءبىلىمدار، كوسەم ادامدار الدىنا كەلگەن تاباققا تويمايمىز دەپ وتىرعان جوق، سول ءداستۇر ساقتالماي قالادى دەپ، ايىپ قويادى. بالەنباي جىلىگى جوق قوي، بالەنباي قوسىمشاسى جوق قوي، باستىڭ ماڭدايى تىلىنبەپتى عوي، بولماسا مىنا جەرى اناداي، انا جەرى مىناداي دەپ ەڭ كەمىندە جامباستىڭ شۇڭقىرىن تومەن قاراتىپ تارتىپ قويىپسىڭ دەگەن سياقتى سىن ايتىلادى.

باياعى بالا كەزىمىزدە قاماريا دەگەن اجەمىز بولعان. ءاربىر تويعا بارعان كەزدە ول كىسى تارتىلعان تاباقتارعا ءمىن تاعىپ كەتەدى ەكەن. سودان كەيىن ءبىر تويدا جاقسى دايىندالسا كەرەك، اجەمىز ۇندەمەي كەتىپ بارا جاتسا، ءبىر پىسىقاي جىگىت «قاماريا اپا، وسى جولى ۇندەمەي كەتىپ بارا جاتسىز، تاباعىمىز دۇرىس تارتىلدى ما» دەگەندە، «جامباستىڭ شۇڭقىرىن تومەن قاراتىپ تارتىپ تۇرعاندارىڭا ماقتانىپ تۇرسىڭدار ما؟» دەگەن ەكەن. سول ۇقساعان ول جەردە ەتتى، جىلىكتى تاباقتىڭ شەتىنە نە ورتاسىنا قويۋ، قوناققا باستى قاراتىپ قويۋ سياقتى ۇلاعاتتى ءتارتىپ جاساقتالعان. بۇل ءتارتىپتى ساقتاۋ دەگەن، ۇلتتىڭ مىنەزىن، ءداستۇرىن جويماي، جوعالتپاۋ ءۇشىن سونداي ەرەجە بولعان. تاباق دەگەننىڭ تۇرلەرى وسىنداي وتە كوپ.

مىسالى «كەجىم تاباق» دەگەن تاباق بار. بۇل دا ۇمىتىلىپ كەتكەن تاباقتاردىڭ قاتارىنا جاتادى. 1848 -جىلى ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي اباق كەرەي ەلىنە بارعاندا شاكۋ بي ۇلكەن تاباق تارتقان. تاباق تارتقان كەزدە ءبىر قويدىڭ ەتىن ءبىراق تارتىپ، ءتوسىن بۇزباي تارتقان. شۇباتالى، ءبىر سيلى عاسىرىندا ءبىر تارتىلاتىن تاباق دەگەن. بۇل تاباق مىنە، 170 جىل وتسە دە تارتىلماي كەلە جاتقان تاباقتىڭ بىرەۋى.

ءار جىلىك، ءار كادە جىلىگىنە بايلانىستى ءوزى سويلەپ تۇرادى

«جەزدە تاباق» دەگەن دە كادە بار. وندا جەزدەمىز ورتان جىلىكتەي بولسىن دەپ، ورتان جىلىك تارتادى. جاۋىرىندى بولسىن دەپ جاۋىرىن قوسىپ تارتادى. ارقالى بولسىن دەپ ارقا قوسىپ تارتادى. سودان كەيىن باتاسىن بەرەدى. باتادان كەيىن قاسىندا قوسىمشالارى جۇرەدى. جەزدەسىنەن الاتىن كورىمدىگى بار، جەزدەسىنە بەرەتىن سىيى بار. سىيسىز، كادەسىز ەشۋاقىتتا قازاق تاباق تارتىپ كورمەگەن. قازىرگى جاعدايدا ءبىزدىڭ كوپ داستۇرلەرىمىز ۇمىت بولىپ بارا جاتىر.

«بالا تاباق» دەگەن - ءتاتتى تاعام، شاپان، ويىنشىقتار بولادى. «قىز تاباق» - قىز بالاعا سىرعا قويادى. «قۇرداس تاباق» دەگەندە كەرەمەتتەي سىرلاستىق بولادى. قۇرداستار ءبىر- بىرىنە سىي جاسايدى. تاباقتارى بىرگە ءجۇرىپ وتىرادى. ايتىلاتىن باتالارى، سوزدەرى بولادى. «قوس تاباق» دەگەن باتىرلارعا، بالۋاندارعا، شەشەندەرگە، كوسەمدەرگە، قۇدا- قۇداعيلارعا، ۇلكەن ادامداردى قۇرمەتتەپ سىيلاپ كورسەتكەندەي «قوس تاباقتى» قاتار تارتادى، ونى «ۇستەمە تاباق» دەپ تە ايتىپ جاتادى. ۇستەمە دەپ ەتتە سالىپ وتىرادى. «ءتىلاشار تاباق» دەگەن بار. بالالاردى وقۋعا بەرگەندە، العاش ءتىلى شىققاندا، تارتىلاتىن تاباق. مالدىڭ ءتىلىن قويىپ، ءتىلىن جەگىزەدى. ونىڭ دا تارتۋ ءداستۇرى بار. ايتا بەرسە رومان جازىپ شىعۋعا بولادى.

«تورتكۇل تاباق» دەگەن ۇمىتىلعان تاباق ءتۇرى بار. ءتورت تۇلىكتىڭ ءار مالدىڭ ەتىنەن (قويدان، ەشكىدەن، سيىردان، ەشكىدەن جانە جىلقىدان) جىلىك قويىپ تارتادى. «سىرالقى تاباق» دەگەن دە كەرەمەت تاباق. ۇمىتىلعان تاباقتاردىڭ ءبىرى. سىرلاسۋ ءۇشىن تارتىلاتىن تاباقتىڭ ءتۇرى. قوناقتىڭ الدىنا تاڭداي قويىپ قويادى، قوناق بولسا بىردەن «ە- ە- ە، مىناۋ سىرالقى تاباق ەكەن عوي» دەپ تۇسىنەدى. قۇدا ءتۇسۋ كەزىندە بولسىن، باسقا دا جاعدايلاردا بولسىن تارتىلاتىن تاباقتىڭ ءتۇرى.

«تابىسۋ تاباق» - كوپ جىل بويى كورىسپەي قالعان، بولماسا وكپە- رەنىش بولعان كەزدە تابىسۋ تاباعىن تارتادى. «ايىرىلىسۋ تاباق» دەگەن - الىسقا كەتىپ بارا جاتقاندا ايىرىلىسىپ قازان اساتىن تاباقتىڭ ءتۇرى. «تاڭسىق تاباق» دەگەن بار ەرلەر نە ايەلدەردىڭ اڭساپ، كوكسەپ جەگىسى كەلگەندە سول استى اسىپ، تارتىلعان تاباقتى ايتادى. «جەرىك تاباق» دەگەن بوساناتىن ايەلگە تارتىلاتىن تاباقتىڭ ءتۇرى.

سۋرەتتەرى: ەۆگەني ۆولكوۆتىكى