التىن وردا 4 ميلليون بولعان قىپشاق جۇرتىنىڭ مەملەكەتى
كيىز ءۇيى دە، كيگەن شاپانى دا، ەڭ سوڭعىسى جۇرىتىنىڭ ءتىلى دە موڭعول! سول داۋىردە جان باسى 4 ميلليون بولعان قىپشاق ۇلتىنىڭ ورداعا ەش اسەرى جوقتاي، كەرىسىنشە ورمانداي قىپشاق جاپپاي موڭعولدانىپ كەتكەن بە دەگەن ويدا قالاسىڭ!
ءيا، بۇل يمپەريانىڭ نەگىزىن قالاعان باتۋ حاننىڭ ۇلتى بالكي موڭعول بولعان دا شىعار، ءبىراق ول قۇرعان، ودان كەيىن 200 جىل دۇركىرەگەن «وردا - تۇبەگەيلى موڭعولدىق تيپتەگى ەل ەدى» دەۋگە استە بولمايدى. التىن وردا الەمگە تانىلا باستاعاندا- اق ونى جاھان ەلدەرى موڭعولدىڭ يمپەرياسى ەمەس، تازا تۇرىك- قىپشاق ۇلىسى دەپ قابىلدادى.
عالىمدار ايتىپ وتىر: قاراقورىمنان ءوز دەربەستىگىن العاننان كەيىن، 20-30 جىل وتپەي- اق التىن وردانىڭ بويىنان موڭعولدىق بىردە- ءبىر سيپات قالماپ ەدى دەپ. وسى ۋاقىت ىشىندە موڭعول دەلىنەتىن تورەلەر، سۇلتاندار تۇگەلدەي تۇرىكتەنىپ، مۇسىلماندىققا باس ۇرعان بولاتىن.
ەڭ سوڭعىسى، باتۋ حان، اتاسى شىڭعىستىڭ وسيەتى بويىنشا، «كۇن باتاتىن تەڭىزگە» جەتەم دەپ، ورىس كىنازدىكتەرىن كوكتەي ءوتىپ، پولشا، ۆەنگريانى تالقانداپ، ادريات جاعالاۋىنا دەيىن جورىق جاساعاندا، ونىڭ ارمياسىنداعى موڭعول مەن قىپشاقتىڭ ارا- سالماعى 30:300 ەدى. وسى كەزدە- اق موڭعولىڭ تۇرىك مۇحيتىنا تامعان تامشىداي جۇتىلىپ كەتكەن بولاتىن.
سول زامانداعى ورىس- پولياك گراۆيۋرالارىنا، تاريحي سۋرەتتەرىنە باجايلاپ قاراساڭىز، وردا اسكەرى دەگەننىڭ دەنى سالدە ورانعان، مۇسىلماندىق رەڭكى انىق بايقالاتىن ساربازدار. سوندا ۇلى دالانى 1218 -جىلدارى تۇتاس جاۋلاپ العان مۇشرىك موڭعولدار 1240 -جىلى ەۋروپانى باعىندىرماققا اتتانعاندا مۇسىلمان كەيىپتە شىققان بولىپ تۇر عوي! بار- جوعى 20 جىل! ۋاقىت قىپشاققا جۇمىس ىستەگەن، ازعانتاي موڭعول اسسيملياتسياعا ۇشىراعان.
بۇل تۋرالى ءال- وماري اتتى ورتاعاسىرلىق اراب تاريحشىسى:
«موڭعولدار قىپشاقتارمەن ارالاسىپ، قۇدانداسىپ، جۇتىلىپ كەتتى. ولاردىڭ ءومىر سالتى، بەت- جۇزىنە دەيىن قىپشاق بولىپ كەتتى» دەپ ەستەلىك قالدىرىپتى. التىن وردا ەندى- ەندى ەڭسە كوتەرىپ كەلە جاتقاندا قالاي اتالعانىن بىلمەدىك، ءبىراق يمپەريانىڭ مەيماناسى تاسىپ تۇرعان داۋىردە حالقى وزدەرىن «وزبەكتىڭ جۇرتىمىز» دەسكەن. بۇل جۇرت - بايىرعى تۇرىكپەن، تۇرىكتەنگەن موڭعول تايپالارىنىڭ قوسىندىسىنان تۋعان، مۇسىلمان ۇلت ەدى.
ورىستىڭ جىلناماشىلارى XIV عاسىردان باستاپ وردانىڭ حاندارى مەن حالقى تۋرالى جازعاندا تەك «باسۋرمان» دەگەن تەرميندى قولدانادى. بۇل «مۇسىلمان» دەگەننىڭ ورىسشا بالاماسى بولاتىن. ورداداعى موڭعول ءىزى قاي جىلعا دەيىن سوزىلدى؟
عالىمدار شامامەن 1312 -جىلى بۋددا ءدىنىن ۇستانعان توقتا حانمەن بىرگە موڭعولدىق كۇللى سالت- سانا توقتاعانىن، ودان ارمەن قاراي تۇرىك- مۇسىلمان ءداۋىرى باستالعانىن جازادى. وسى ارادا مىناۋ ءبىر جايتقا ارنايى توقتالساق. سوڭعى كەزدە، اسىرەسە ورىس ءتىلدى تاريحشىلاردىڭ اراسىندا «التىن وردا قالاي مۇسىلماندىققا باس ۇردى، سولاي يمپەريالىق داۋرەنى ءبىتتى. جاۋىنگەرلىك رۋحى ءولدى» دەگەن ۇشقارى پىكىر ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. بۇل شىلعي وتىرىك! كەرىسىنشە، التىن وردا - ناعىز ورلەۋ كەزەڭىن يسلامدى مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالاعان وزبەك حاننىڭ تۇسىندا باستان كەشتى.
وسى حاننىڭ تۇسىندا وردانىڭ ساياسي- اسكەري قۋاتى مەن ەكونوميكالىق دامۋى شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. وزبەكتىڭ تىكەلەي بۇيىرۋىمەن سىردىڭ بويى، ءسىبىر، ەدىل- جايىق اراسىندا جۇزدەگەن قالالار بوي كوتەردى. وزبەك مۇحاممەد حان تۋرالى ەستەلىكتەردىڭ دەنى «بەس ۋاقىت نامازىنا ۇقىپتى»، «سۇننەتتى بەرىك ۇستانعان مۇسىلمان باسشى ەدى» دەپ كەلەدى. ايتپاقشى، ەتنومادەني تۇرعىدان العاندا، بۇل حان - تۇرىك ەدى، تۇرىكشە سويلەدى، ازان شاقىرىپ قويعان وزبەك دەگەن ەسىمى دە تۇرىكشە ەدى. ءبىر قىزىعى، وزبەك حاننىڭ كوزىن كورگەندەر ونى «سىمباتتى كەلگەن»، «قىر مۇرىندى»، «قوي كوزدى» ەدى دەپ سيپاتتايدى. قاراپ وتىرساڭىز، بۇل - موڭعولويد ادامنىڭ ەمەس، تۇراندىق كىسىنىڭ سۇلباسى.
قادىرلى وقىرمان، قازىرگى قازاق جۇرتىنىڭ دا ءناسىلى - ازياتتىققا دا، ەۋروپالىققا دا جاتپايتىن، ارالىق تۇرانويد ءناسىلى ەكەنىن ەسكەرىڭىز. ۇلى قاعان شىڭعىستان، الىستاعى موڭعول ۇلتىنان وزبەك حانعا ءبىر قاسيەتتەر مۇرا بوپ قالعان بولسا، ول - قىزۋقاندىلىعى، جاۋىنگەر رۋحى، ەل باسقارۋداعى اككىلىگى سياقتى قاسيەتتەر شىعار؟
ءبىراق، سوڭعى كەزدە عالىم- تاريحشىلار ايتىپ ءجۇر: «شىڭعىس حاننىڭ اسكەردى وندىق، جۇزدىك، تۇمەنگە ءبولۋى، ءبىر ادامعا عانا باعىنعان قاتال مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسىن ورناتۋى - ءوزى ويلاپ تاپقان «نوۋ- حاۋى» ەمەس. ول وزىنە دەيىنگى عۇن، تۇرىكتەن قالعان داستۇرگە جاڭا سيپاتتار قوستى، جالعاستىردى».
شىڭعىس حان، ودان كەيىن ۇلدارى ۇلى دالاعا ەنتەلەي ەنگەندە ارتىنان ەرتكەن موڭعول جۇرتى تىم از، وتە از ەدى. بۇل ازشىلىق دەشتى قىپشاق دەيتىن مۇحيتقا جۇتىلىپ، قىپشاقتانىپ كەتكەنىن ايتۋىن ايتىپ جاتىرمىز. ءبىراق، قايبىر ديلەتانت تاريحشىلار التىن وردا تۋرالى سويلەي قالسا، تۇبەگەيلى موڭعول جۇرتىن ايتىپ جاتقانداي سيپاتتايتىنى بار. ول ازعانتاي موڭعولدىڭ شيرەك عاسىردا- اق قىپشاقتانىپ، مۇسىلماندىققا وتكەنىن بىلمەيدى نەمەسە بىلمەگەندەي سىڭاي تانىتادى. وسىنداي تاريحشىسىماقتار التىن وردانىڭ جۇرتىن مۇشرىك- ءتاڭىرشىل ەتىپ كورسەتۋگە، كوشپەندىلەردى، جاۋگەر باتىرلاردى مىندەتتى تۇردە شامان كەيىپتە سيپاتتاۋعا اسا قۇمار. قۇددى مۇسىلماندىقتا جاۋجۇرەكتىلىك دەگەن ۇعىم جوق سياقتى. مۇسىلمان بولسا، تۇرىك تۇرىك بولماي قالاتىنداي.
ەگەر كوشپەندىنىڭ سايىپقىران رۋحى مۇسىلماندىققا وتكەن كەزدە ءولىپ قالاتىن بولسا، سەلجۇقتار، وسمان تۇرىكتەرى ەۋروپانى جاۋلاپ الا الماس ەدى عوي! ولارعا سالساڭ، التىن وردانىڭ مۇسىلماندىقتى رەسمي ءدىن ەتىپ بەكىتۋى ۇلكەن وكىنىش سەكىلدى. ءبىراق، كەرىسىنشە بولعانىن تاريح اتا دالەلدەپ قويعان. التىن وردانىڭ تاتاريزاتسيالانۋى ايتپاقشى، تاريحي كىتاپتاردا «التىن وردانىڭ» جۇرتى «تاتارلار» دەپ اتالعانى ءۇشىن، بۇل مەملەكەتتىڭ بۇگىنگى مۇراگەرىن قازىرگى قازاندىق تاتارلار عوي دەگەن پايىم دۇرىس ەمەس. نەگە ۇلى يمپەريانىڭ جۇرتى تاتار دەگەن ات الدى؟ پىكىر كوپ.
ەۋروپالىقتار، وردانىڭ جاۋىنگەر جۇرتىنان قايمىعىپ، ولاردى گرەكتىڭ «تارتار» «توزاق» دەگەن سوزىنە جاقىن اتاۋمەن اتاعان دەسەدى. ابدەن مۇمكىن. تاتار اتاۋى - قازىرگى تاتارستانداعى تيتۋلدى ۇلتتىڭ عانا ەسىمى ەمەس. ول بەرتىنگە دەيىن تۇرىك ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە قولدانىلىپ كەلدى. مىسالعا، ⅩⅨ عاسىردا ورىس يمپەرياسى ءازىربايجانداردى كاۆكاز تاتارلارى دەپ اتاعان. ءبىراق، التىن وردانى قازىرگى قازاندىق تاتارلارمەن عانا شەكتەگىسى كەلەتىندەر، وكىنىشكە وراي، تىم كوبەيىپ بارادى. وردانىڭ نەگىزگى قالالارى قازان، حان- تارحان بولدى. سول شاھارلاردىڭ جۇرتى يمپەريانىڭ ساياساتىن جۇرگىزدى. تيىسىنشە وردانىڭ ناعىز مۇراگەرى دە ءبىز دەيتىن تاتارستاندىق عالىمدار بار.
ايتايىق، التىن وردانىڭ اسكەري- ساياسي كۇشى دەشتى- قىپشاق دالاسىن جايلاعان كوشپەندىلەرگە تىكەلەي تاۋەلدى بولدى. ارميا نەگىزىنەن وسى ۇلى دالاداعى تايپالاردان جينالدى. ۇلىستىڭ اتاقتى حاندارى، اريستوكراتتارى دا سارىارقادان شىققان ەدى. ولاي بولسا، قازاق حاندىعىن، قازىرگى قازاقستاندى التىن وردانىڭ زاڭدى مۇراگەرى دەۋگە انىق نەگىز، 4 ءتۇرلى سەبەپ بار.
1. گەوگرافيالىق تۇرعىدان العاندا: التىن وردا تەرريتورياسىنىڭ % 40- ى استام بولىگى بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاننىڭ قۇرامىنا ەنەدى.
2. ەتنيكالىق تۇرعىدان العاندا: التىن وردا قۇرامىندا بولعان 92 رۋدىڭ 20 دان استامى قازاقتاردىڭ قۇرامىندا ءالى دە بار. قالعاندارى بۇرىنعى دەشتى- قىپشاقتىڭ نوعاي، قاراقالپاق، قىرىم سەكىلدى تۇركى حالىقتارىنىڭ قۇرامىندا. ءبىراق التىن وردالىق رۋلاردىڭ باسىم بولىگى قازاق اراسىندا ساقتالعان.
3. انتروپولوگيالىق تۇرعىدان العاندا: 21 - عاسىرداعى قازاقتار، عالىم- انتروپولوگ ورازاق يسماعۇلوۆتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، ⅩⅢ عاسىرداعى التىن وردانىڭ كوشپەلى حالقىنان انتروپولوگيالىق تۇرعىدان قاراعاندا ەش ايىرماشىلىعى جوق. بۇل تۇجىرىمداردى ل. ت. يابلونسكيدىڭ مالىمەتتەرى ناقتىلايدى، ول انتروپولوگيالىق مالىمەتتەردى كلاستەرلىك اناليزدەن وتكىزگەن، ناتيجەسىندە قازىرگى قازاقتار التىن وردا كوشپەلىلەرىنە ەڭ جاقىنى بولىپ شىقسا، ال قازىرگى زامانعى تاتارلار، وزبەكتەر جانە شۋۆاشتار التىن وردانىڭ قالالىق حالقىنا جاقىن ەكەنى انىقتالعان.
4. اۋىز ادەبيەتى تۇرعىسىنان قاراعاندا: قازاقتاردىڭ بارلىق دەرلىك ەپوستارى مەن اۋىز ادەبيەتى التىن وردا كەزەڭىنەن نەمەسە التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن قالىپتاسقان تراگەديالىق داۋىرلەردەن باستاۋ الادى. جىر- داستاندارىمىزداعى باستى كەيىپكەرلەر التىن وردانىڭ ساياسي قايراتكەرلەرى مەن اقىندارى بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ قاتارىندا ەدىگە جانە ونىڭ ۇرپاقتارى، ءاز- جانىبەك، جوشى، مايقى بي، توقتامىس جانە دە التىن وردا تاريحىنىڭ باسقا دا كەيىنكەرلەرى بار.
بۇل رەتتە قازاق اۋىز ادەبيەتىندە «اق وردا» دەپ اتالاعان مەملەكەت تۋرالى، ونى بيلەگەن حاندارىنىڭ بىردە- ءبىرىنىڭ ەسىمى كەزدەسپەيدى. وكىنىشكە قاراي، قازاقتىڭ كوپ تاريحشىسى ءوزىنىڭ قازاعىنىڭ فولكلورى، اۆتورلىق اۋىز ادەبيەتىمەن تانىس ەمەس. سودان كەلىپ، س س ر و سالىپ بەرگەن سوقپاقپەن التىن وردا - موڭعولدىڭ مەملەكەتى، كوشپەندىلەر يسلامعا وتسە دە، مۇسىلمانشىلدىعى جاي ءسوز جۇزىندە عانا قالدى دەگەن وتىرىكتى ساپىرادى كەپ...
شەجىرەنى، اڭىز- جىرلاردى تاريحي دالەل رەتىندە قاراستىراتىن كەز كەلدى. ەندىگى مۇرات نە ەدى؟ التىن وردا تۇتاس موڭعولدىق مەملەكەت ەدى دەگەن يدەيانى س س ر و تاريحشىلارى ەنگىزگەن بولاتىن. وسى ارقىلى وردا ورىستىڭ عانا ەمەس، وداقتاعى كۇللى حالىقتىڭ ورتاق جاۋى دەپ وقىتقىسى كەلدى، سولاي وقىتتى دا.
كومپارتيا نەگە تۇرىكتەكتەس وردانى الىستاعى موڭعولعا بەرە سالدى دەگەندە بىلاي عوي. ماسكەۋدەگىلەرگە قازىرگى «بولشوي برات» ورىسىڭ ءبىر زاماندارى، قازاق- وزبەك، تاتارعا باعىنىشتى بولعانى، سالىق تولەگەنى ىڭعايسىزداۋ شىندىق بولدى. بيلىك بۇل شىندىقتى جويدى دا، تاريحتى مانيپۋلياتسيا قۇرالىنا اينالدىرىپ جىبەردى. التىن وردانى مۇسىلمان يمپەرياسى بولعانىن جاسىرۋ، مۇشرىك- شامان ەل ەتىپ سۋرەتتەۋدەگى تاعى ءبىر مۇرات بار. س س ر و ءوزىنىڭ قولاستىنداعى تۇرىك- مۇسىلمان فاكتورىنان قانشا دەگەنمەن قورىقتى. سەبەبى، ءوزىن مۇسىلمان سانايتىن حالىقتىڭ 90 پايىزى تۇرىكتىلدەس ەتنوس ەدى.
1916-داعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستەر، 1922-1932 -جىلدارداعى باسماشىلىق قوزعالىستارعا حالىق، مۇسىلماندىق يدەيالاردىڭ اياسىندا كوتەرىلگەن ەدى. ەندى بۇراتانا حالىقتار قايتىپ باس كوتەرمەسى ءۇشىن تاريحتاعى مۇسىلماندىق ءرول مۇلدەم ىسىرىلدى. ءسويتىپ ءبىر زاماندارى ورتاازيالىقتار الەمدى بيلەگەنىن ەستەن شىعاردى. تاريحىن بىلمەيتىندى باسقارۋ، مانيپۋلياتسيا جاساۋ - وڭايدىڭ وڭايى!
...
اۆتور: نۇربەك بەكباۋ