ورىس پاتشاسىنىڭ گەنەرالدارى قازاقتان ءاپ- ساتتە 400 مىڭ اتتى اسكەر جاساقتاۋعا بولاتىنىن مويىنداعان

استانا. قازاقپارات -  ءبىزدىڭ بۇگىنگى سۇقباتتاسىمىز سۇلتان- حان اققۇل ۇلى ەڭ العاش ەڭبەك جولىن الماتىدا ءورت ءسوندىرۋ قىزمەتىندە باستاعان. كەيىنگى سانالى عۇمىرىن الاش تاريحىن زەرتتەۋگە ارناعان بەلگىلى ءاليحان تانۋشى- عالىم، حالىقارالىق جۋرناليست.

 تاۋەلسىز ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى دەگەن تاقىرىپتار توڭىرەگىندە، اسىرەسە، الاش اۆتونومياسىنىڭ، الاش ميليتسياسىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى تۋرالى ءبىلۋ ماقساتىندا ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ- دىڭ «الاش» مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سۇلتان- حان اققۇل ۇلىن اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

- ءسىز كوپتەن بەرى الاش تاقىرىبىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمسىز. وسىعان وراي، اڭگىمەمىزدى الاش ميليتسياسى تاريحىنان باستاساق؟

 - 1917 -جىلدىڭ 21-26 - شىلدەسىندە ورىنبوردا وتكەن ءبىرىنشى جالپى قازاق سيەزىندە وتە ماڭىزدى ەكى قاۋلى قابىلداندى. ءبىرىنشىسى - الداعى بۇكىل رەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ سايلاۋىنا بايلانىستى قازاقتىڭ ۇلتتىق پارتياسىن قۇرۋ، ەكىنشىسى - الاش اۆتونومياسىن قۇرۋ جوسپارىنىڭ اياسىندا اتتى حالىق ميليتسياسىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلى. بۇل قاۋلىنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن 1918 -جىلدىڭ ەسكى كۇنتىزبەسى بويىنشا 11- جاڭا كۇنتىزبە بويىنشا 24 - ماۋسىم كۇنى الاش وردا ۋاقىتشا بۇكىل قازاق كەڭەسى، ياعني ۇكىمەتى ءبىرقاتار زاڭنامالىق قاۋلى قابىلدادى.

سول قاۋلىلاردىڭ ەڭ ماڭىزدىلارىنىڭ ءبىرى - الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىندا قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ مىندەتى مەن قۇزىرەتى جۇكتەلگەن اسكەري كەڭەس اشۋ تۋرالى زاڭ بولدى. 1917 -جىلدىڭ شىلدە ايىندا رەسەيدەگى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قۇلايتىنى، بيلىككە كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەلۋ- كەلمەۋى ءالى بەلگىسىز بولاتىن. وسى كەزدە حالىق ميليتسياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىمنىڭ استارىندا جاتقان ەڭ باستى وي - قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ، ونىڭ ۇلتتىق تۇراقتى ارمياسىن «حالىق ميليتسياسى» دەگەن بۇركەنىش اتاۋمەن قۇرا باستاۋ جوسپارى جاتتى. ال سول كەزدەگى اقپان توڭكەرىسىن جۇزەگە اسىرعان رەسەيدىڭ دەموكراتيالىق توڭكەرىسشىلەرىن شوشىتپاس ءۇشىن جۇمسارتىپ «ميليتسيا» دەپ اتادى.

نەگىزى الاش قايراتكەرلەرى، ءتىپتى پاتشا زامانىندا- اق قازاقتان ۇلتتىق اسكەري قۇرامالار جاساقتاۋدى، ياعني اتتى پولكتەر قۇرۋدى ويلاعان. 1905-1907 -جىلدارى ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋما ەندى شاقىرىلىپ، ءاليحان وعان دەپۋتات بولىپ سايلانعان كەزدىڭ وزىندە- اق ونىڭ سايلاۋشىلارىمەن وتكىزگەن جينالىستارىندا قازاقتى اسكەري قىزمەتتەن بوساتقان 1834 -جىلعى زاڭدى بۇزىپ، اسكەري قىزمەت ەتۋگە مىندەتتەۋ ارقىلى قازاقتان كازاك اسكەرىنىڭ ۇلگىسى بويىنشا ءوزىن- ءوزى باسقاراتىن اتتى اسكەر قۇرۋ ويلارىن ايتقان. ودان كەيىن ءبىرىنشى دۋما تاراتىلدى، ەكىنشى دۋما 102 كۇننەن كەيىن ول دا تارادى. سوندىقتان ول كەزدە ءاليحاننىڭ جوسپارى جۇزەگە اسپاي قالدى.

 1916 -جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءاليحان، احمەت جانە باسقا الاش قايراتكەرلەرى پەتروگرادقا بارىپ، مەملەكەتتىك دۋمادان باستاپ مينيسترلىكتەردىڭ تابالدىرىقتارىن توزدىرىپ ءجۇرىپ، قازاقتان اتتى اسكەر جاساقتايىق دەگەن ۇسىنىستارىن بەرەدى. ءبىر جاعىنان سول كەزدەگى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قانشاما بەلگىلى گەنەرالى قازاقتان شىنىندا دا ءاپ- ساتتە 400 مىڭ اتتى اسكەر جاساقتاۋعا بولاتىنىن مويىنداعان. ءبىراق، شىڭعىس حان اسكەرىنىڭ كۇشىن نەگىزىنەن تۇركى- قازاقتار باسقارعانىن، ودان بەرگى كەنەسارى اسكەرىنىڭ رەسەيگە قارسى سوعىسقانىن بىلەتىن پاتشا وكىمەتى 1916 -جىلعى 25 - ماۋسىم جارلىعىن شىعاردى. ول جارلىق بويىنشا قازاقتار مايدانداعى قارا جۇمىسقا كۇشتەپ الىنۋى كەرەك بولاتىن.

وسى كەزدەگى سوعىس ءمينيسترى دميتريي شۋۆايەۆ قازاقتاردىڭ حاتىنا وراي: «سىزدەر، قازاقتار، كازاكتاردىڭ اتتى اسكەرىنىڭ قۇرامىنا ءوز ەرىكتەرىڭىزبەن قىزمەت ەتۋگە قۇقىلارىڭىز بار. ءبىراق، اقشا، ات- كولىك، قارۋ- جاراق، كيىم- كەشەك سياقتى بارلىق شىعىن وزدەرىڭىزدەن جانە ەرىكتى بولىپ ورىس- كازاك اسكەرىنىڭ ساپىندا تەك قاتارداعى جاۋىنگەر رەتىندە عانا قىزمەت ەتە الاسىزدار. ءبىراق، قازاقتاردىڭ دەربەس ءوز اتتى اسكەرى بولمايدى»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن.

ەندى قازاقتان تۇڭعىش ميليتسيا قۇرۋ جوسپارى 1917 -جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن الدەقايدا ەرىكتى جاعدايدا ەدى. الايدا، 1918 -جىلدىڭ جازىنا دەيىن ول مۇمكىن بولمادى. بىرىنشىدەن، وعان قارجى ماسەلەسى تۇساۋ بولدى. 1918 -جىلدىڭ 11-24 - ماۋسىمىندا الاش وردا ۇكىمەتى ءوزىنىڭ العاشقى زاڭنامالىق قاۋلىلارىن قابىلداعان كەزدە، ونىڭ ىشىندە ۇكىمەت قۇرامىندا اسكەري كەڭەس قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعاننان كەيىن، سەمەي ىرگەسىندە، ياعني الاش اۆتونومياسىنىڭ رەسمي استاناسى بولىپ شەشىلگەن الاش قالاسىندا قازاقتىڭ تۇڭعىش اتتى اسكەر پولكىنىڭ شەرۋى وتەدى.

ول شەرۋدى ءاليحان بوكەيحان جانە سول اسكەردى دايىنداعان كازاك اسكەرلەرىنىڭ قولباسىلارى، گەنەرالدار قابىلدايدى. ءسويتىپ، 1918 -جىلدىڭ جازىندا ازاماتتىق سوعىستىڭ ناعىز قايناعان كەزىنەن 1920 -جىلعا دەيىن الاش اۆتونومياسىنىڭ 8- اتتى ديۆيزياسى قۇرىلدى. كەيىن الاش اۆتونومياسى كەڭەس وكىمەتىن مويىنداپ، قوسىلعان سوڭ، الاش جاۋىنگەرلەرى قىزىل اسكەر قۇرامىنا كىردى. ءبىراق، ول جەردە ولار وزدەرىنىڭ بۇرىنعى ويىن، تىلەگىن جۇزەگە اسىرا المادى. كەڭەس وكىمەتى قىزىل اسكەردى ءوزىنىڭ ارام پيعىلىن جۇزەگە اسىرۋعا عانا پايدالانعانى بەلگىلى.

- سول الاش ميليتسياسى، ونىڭ وزىندىك رامىزدەرى، ۇراندارى تۋرالى ايتساڭىز؟

- جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، عۇمار قاراش، سۇلتانماحمۇت تورايعىر ۇلى جازعان الاش اسكەرىنىڭ بىرنەشە ۇرانى بولدى. ءتىپتى ونىڭ مۋزىكاسى دا جازىلعان. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا الاش تاريحىن سانامىزدان ءبىرجولا سىزىپ- ءوشىرىپ تاستاۋعا قانشاما ارەكەت جاسالعانى بەلگىلى. ايتپەسە، الاش اۆتونومياسىنىڭ ءوز ەلتاڭباسى، تۋى بولدى. الايدا، الاش اۆتونومياسىنىڭ مەملەكەتتىك تۋى جاسىل بولدى دەگەن جاڭساق پىكىر بار. نەگىزىندە 1918 -جىلدىڭ ماۋسىمىندا الاش قالاسىندا الاش پولكىنىڭ تۇڭعىش شەرۋى بولعان كەزدە، ولار قولىنا اق تۋ ۇستاپ شىققان، ونى سول كەزدە ورىس گازەتتەرى دە جازعان.

 الاش اسكەرىنە كەلسەك، سول كەزدەگى «سۆوبودنايا جيزن» گازەتى سىندى ومبى، سەمەي، وسكەمەندە شىعاتىن ورىس باسىلىمدارىنىڭ جازۋى بويىنشا، الاش اسكەرىنىڭ كيىمىندە ۇلتتىق بەلگىلەرى، ويۋ- ورنەك، ناقىشتارى بولعان. ول كيىمدەردى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ايەلدەرى تىككەن. ول ۋاقىتتا بىلەسىز، الاساپىران زامان، كيىمدى ارنايى تىكتىرىپ جاتۋعا ۋاقىت تا، مۇمكىندىك تە جوق، قارجى تاپشىلىعى تاعى بار. مىسالى، ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز، قىزىل ارميانىڭ ءوزى كەشەگى پاتشالىق بيلىك كەزىندە تىگىلىپ قويعان كيىمدەردى پايدالانىپ كەتتى.

جانە بۇل جەردە مىنا ماسەلەنى ەرەكشە ايتا كەتۋ كەرەك، الاش اسكەرى وزىنشە دەربەس اسكەر بولعان جوق. الاش اسكەرىنىڭ بىرنەشە پولكى كازاك اتامانى اننەكوۆتىڭ ديۆيزياسى قۇرامىندا، تاعى بىرنەشە پولكى اتامان دۋتوۆ اسكەرىنىڭ قۇرامىندا بولدى. 1834 -جىلدان بەرى قاراي قازاقتار اسكەر قاتارىندا قىزمەت ەتكەن جوق. ءتىپتى 1- دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە دە اسكەر قاتارىنا ەمەس، باتىس مايداننىڭ تىلىنا قارا جۇمىسقا الىنعان. ولار فورما كيمەدى. قولىنا كۇرەكتەن باسقا قارۋ ۇستاعان جوق. ءبىز اسكەري قىزمەتتەن تىم الشاق قالىپ قويدىق. سوندىقتان الاش اسكەرىن ءدال وسى ازامات سوعىسى جاعدايىندا سوعىسقا بىردەن جاتتىقتىرىپ، شايقاسقا اتتاندىرۋ ءۇشىن ولاردى اتتى كازاك اسكەرىنىڭ قۇرامىندا جاتتىقتىرىپ، سولاردىڭ ساپىندا تاربيەلەپ- وسىرۋگە ءماجبۇر بولدى. باسقاشا ايتقاندا، ءبىز ءوز اتتى اسكەرىمىزدى بوتەن اتتى اسكەردىڭ قۇرامىندا دايىنداپ باپتادىق.

- ءسىز وسىنداي بيىك يدەيالاردىڭ جەتەكشىسى - ءاليحان بوكەيحاننىڭ 9، 15 تومدىق شىعارمالار جيناعىن ءوز كۇشىڭىزبەن، جەكە ازاماتتاردىڭ قولداۋىمەن جارىققا شىعاردىڭىز. ءاليحاننىڭ ءالى دە جارىق كورمەي جاتقان مۇرالارى بار ما؟

 - ءاليحاننىڭ، مەن ءوزىم بىلەتىن، ءبىراق ءالى سونىڭ ىزىنە جەتە الماي كەلە جاتقان بىرنەشە ەڭبەگىن ايتا الامىن. س. پ. شۆەتسوۆتىڭ 1928 -جىلى ماسكەۋدە ءاليحاننىڭ جالپى عىلىمعا، عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىسىنا، شىعارماشىلىعىنا جازعان مىنەزدەمەسى بار. سول مىنەزدەمەسىندە ءاليحاننىڭ عىلىمي جۇمىسىنا باعا بەرگەن سيپاتتاماسىندا ءاليحاننىڭ 1902-03 -جىلدارى ءسىبىر تەمىر جولى بويىنداعى قازاقتىڭ مال شارۋاشىلىعىن زەرتتەپ، 2 مونوگرافيا جازعاندىعى ايتىلادى. ءبىرى - قوي شارۋاشىلىعى، ەكىنشىسى - ءىرى قارا مال شارۋاشىلىعى تۋرالى.

 س. پ. شۆەتسوۆ ءوز مىنەزدەمەسىندە ول ءبىر عانا وكىنىش بىلدىرەدى. «ءاليحان قازاقتىڭ جىلقى شارۋاشىلىعى تۋرالى كەرەمەت وچەرك جازىپ شىقتى، ءبىراق ول وچەركى وتە از دانامەن شىعىپ، بۇگىنگى كۇنى تاپتىرماس قۇندى عىلىمي دۇنيەگە اينالدى»، - دەيدى. مىنە، ءاليحاننىڭ سول جىلقى شارۋاشىلىعى تۋرالى وچەركى تابىلماي جاتىر. ماسكەۋدەن دە، ومبىدان دا ىزدەپ كوردىم. ول، شىنىندا دا، سول كەزدەگى عالىمداردىڭ قولىندا، جەكە ارحيۆتەرىندە كەتسە كەرەك.

ەكىنشىدەن، ءاليحاننىڭ تۋعان قىزى زەينەپ (ەليزاۆەتا) قايتىس بولار الدىندا ءىنىسى رايىمجان بوكەيحانعا مىناداي اڭگىمە ايتىپ كەتكەن ەكەن: «اكەم 1930-جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن فرانسۋزداردىڭ «فيگارو» گازەتىمەن تىعىز بايلانىستا بولدى»، - دەيدى. ەندى وسى گازەتتىڭ تىگىندىسىن تۇگەل اقتارىپ شىعۋعا مۇرشا بولماي ءجۇر. ءبىراق، 90-جىلداردىڭ باسىندا قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، پاريجدە ەلشىلىگىمىزدى اشقاندا، سونداعى قىزمەتكەرلەر ارقىلى سۇراۋ جاساعانمىن. ءبىراق، فرانسيانىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى «فيگارو» گازەتىنىڭ بەتىندە جارىق كورگەن ماتەريالداردىڭ ىشىنەن تەك فرانسۋز اۆتورلارى ماقالالارىنىڭ عانا كاتالوگى جاسالعانىن، ال باسقا شەتەلدىك اۆتورلاردىڭ جازعاندارى كاتالوگقا ەنبەگەنىن ايتقان. ءا. ن. بوكەيحاننىڭ مۇراسىن اركىم كىتاپحانادا ءوزى وتىرىپ، قاراۋ كەرەك دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.

...

- الاش تاريحى، الاش تاقىرىبى تۋرالى كىتاپتاردان بولەك، فيلمدەر دە ءتۇسىرىلىپ جاتىر، سول تۋرالى نە ايتاسىز؟

- الماتىدا «الاش تۋى استىندا» دەگەن دەرەكتى فيلمنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. الاش اۆتونومياسىنىڭ 100 جىلدىعىنا وراي مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا ش. ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» ا ق «ەل» پروديۋسەرلىك ورتالىعىمەن بىرلەسە وتىرىپ ءتۇسىرىپتى. فيلم سسەناريىنىڭ اۆتورى - بەلگىلى جۋرناليست، الاشتانۋشى بولات ءمۇرسالىم، رەجيسسەرى - ەرگەن توقمۋرزين، باس كەڭەسشىسى - الاشتانۋشى عالىم، اكادەميك مامبەت قويگەلدى اعامىز. فيلمنىڭ ەكىنشى سەرياسى «جاريالانباعان اۆتونوميا» دەگەن ايدارمەن شىعىپتى. مامبەت اعامىز بۇل تاقىرىپتى تاۋەلسىزدىكتەن بەرى زەرتتەپ زەردەلەپ كەلەدى. قانشاما كىتاپ جازدى. مىنە، ول كىسى: «الاش اۆتونومياسى بولعان جوق، الاش وردا بولدى» دەيدى. ءوزىڭىز ويلاپ قاراڭىزشى، ەگەر مەملەكەتى بولماسا، ونىڭ ۇكىمەتى قايدان بولادى؟!

 سونداي- اق، قازىرگى قوعامدا الاش تاريحىن، الاش اۆتونومياسىنىڭ ماڭىزىن ەلەمەۋ كورىنىسى بايقالىپ كەلەدى. ادامزات تاريحىندا ءوزىنىڭ وتكەن جولىنداعى جارقىن بەتتەرىن ەلەگىسى كەلمەيتىن ونداي «عالاماتتى» مەن ەش جەردەن كورگەنىم جوق. الاشتىقتار 1917 -جىلدىڭ 5-10 - جەلتوقسانىندا ورىنبوردا وتكەن ەكىنشى جالپى قازاق سيەزىندە الاش اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن قۇردى. سودان كەيىن بارىپ ءوزىنىڭ جوعارى اتقارۋشى بيلىگى - الاش وردا ۇكىمەتىن قۇردى. وسىدان كەيىن الاش اۆتونومياسىن 1918 -جىلدىڭ ماۋسىمىندا ساماردا قۇرىلعان بۇكىل رەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرىنىڭ كوميتەتى، بولشيەۆيكتەر قۇرعان تۇڭعىش وكىمەت مويىندادى. ونىڭ ارتىنشا ۋفا قالاسىندا قۇرىلعان ۋفا ديرەكتورياسى مويىندادى. ەندى الاش اۆتونومياسى جاريالانعان جوق دەپ ايتۋعا قالاي اۋزىمىز بارادى؟!

 ال الاش تۋرالى تۇسىرىلگەن «تار زامان» فيلمى تۋرالى ايتار بولساق، ءتىپتى ءسوزىم جوق. فيلمدى تۇسىرگەن ۇجىمدى قاراساڭىز، ول جەردە الاش تاريحىن تۇبىرىمەن زەرتتەپ جۇرگەن نە الاشتانۋشى عالىم، اكادەميك مامبەت قويگەلدى جوق، نە تۇرسىن جۇرتباي جوق، نە ديحان قامزابەك ۇلى جوق. نەگە دينا امانجولوۆا جوق؟ ايتا بەرسە، وسىنداي نارسەلەر كوپ. بۇل الاش تاقىرىبىن دۇرىس ناسيحاتتاۋعا، ەلدىڭ دۇرىس تۇسىنىك قالىپتاستىرۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى دەپ ويلايمىن.

 الاش تاقىرىبى - ءالى دە تىڭ تاقىرىپ، ونى بۇگە- شىگەسىنە دەيىن تولىق زەرتتەپ بىتكەن جوقپىز. وسىنى قاراپايىم حالىققا دۇرىس ءتۇسىندىرۋ بىلاي تۇرسىن، كەيبىر تاريحشىلاردىڭ ءوزى اداسىپ جۇرگەندە، مۇنداي جەڭىل- جەلپى دۇنيەلەر شىعارۋ - ەشكىمگە دە ابىروي اپەرمەسى اقيقات.

- سۇقباتىڭىزعا راحمەت!

 اڭگىمەلەسكەن: باۋىرجان بەرىك ۇلى

http://adebiportal.kz