30 جىل: قازاقستاننىڭ شەكارا قىزمەتى تۋرالى نە بىلەمىز

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات – 18- تامىز - ەل تىنىشتىعى ءۇشىن كۇندىز ءتۇنى كۇزەتتە تۇرعان شەكاراشىلاردىڭ كاسىبي مەرەكەسى.

ونىڭ ۇستىنە بيىل ق ر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى شەكارا قىزمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 30 جىل تولىپ وتىر. حالقىمىز ءۇشىن قاستەرلى ۇعىم بولىپ سانالاتىن، اتا-بابادان قالعان جەردى قورعاۋ، مەملەكەتتىك شەكارانى كۇزەتۋ - ۇلكەن ابىروي، ماڭىزدى جاۋاپكەرشىلىك. بۇگىندە قازاقستاننىڭ ۇلان-عايىر شەكاراسى شەگەندەلگەن. دەسە دە، كورشىلەس جاتقان مەملەكەتتەردە بۇل ماسەلە تولىق شەشىمىن تاپقان جوق. سوعان بايلانىستى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە شەكارانى شەگەندەۋدىڭ تاسىلدەرىن ازىرلەيتىن ساراپشىلىق الاڭ قۇرۋدى ۇسىنعان ەدى. وسى تۇستا، مەرەيلى مەرەكەگە وراي ەلىمىزدەگى شەكارا قىزمەتىنىڭ تاريحى، وتكىزۋ پۋنكتتەرى، شەكاراشىلاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جونىندە ماتەريال دايىنداۋدى ءجون سانادىق. تولىعىراق قازاقپارات ساراپشىسىنىڭ ماتەريالىندا.

شەكارا قىزمەتىنىڭ تاريحى

مەملەكەتتىك شەكارانىڭ بەرىكتىگى - ەلدىكتىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى. بۇگىندە قازاقستاننىڭ ۇلان-عايىر شەكاراسى شەگەندەلگەن. ەلىمىز تاۋەلسىز بولعان 1991-جىلدىڭ جەلتوقسانىنان كەيىن ىرگەلى مەملەكەتتىڭ شەكاراسىن كۇزەتۋ كۇن تارتىبىنە قويىلدى. وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن 1992-جىلدىڭ 18- تامىزىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇ ق ك شەكارا قىزمەتى قۇرىلدى. الايدا ايتۋلى داتا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك مەرەكەلەر كۇنتىزبەسىنە 2012-جىلعى 29- تامىزدا عانا ەنگىزىلدى. ۇلتتىق شەكارا اسكەرلەرىن قۇرۋ كەڭەس- قىتاي جانە كەڭەس-اۋعان ۋچاسكەلەرىندە مەملەكەتتىك شەكارانى قورعاعان ك س ر و شەكارا اسكەرلەرى شىعىس شەكارا وكرۋگىنىڭ نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلدى.

ەلىمىز رەسەي، قىتاي، قىرعىزستان، وزبەكستان جانە تۇرىكمەنستانمەن شەكتەسەدى. رەسپۋبليكانىڭ قۇرلىقتاعى مەملەكەتتىك شەكاراسىنىڭ جالپى ۇزىندىعى - 13402 ك م، سۋ شەكاراسى - 1730 ك م.

مەملەكەتتىك شەكارانى انىقتاۋ شارالارى 1992-جىلدان باستالىپ، 2005-جىلعا دەيىن باستى ءۇش باعىت بويىنشا جۇرگىزىلدى. قىتايمەن شەكارالىق ماسەلەلەردى رەتتەۋ 1992-جىلى قولعا الىندى. ەكى ەل اراسىنداعى شەكارالاردى دەليميتاتسيالاۋ تۋرالى كەلىسسوزدەردىڭ قورىتىندىسى رەتىندە بەس حالىقارالىق كەلىسىمشارت جاسالدى. وندا قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى شەكارا سىزىعى ناقتىلانىپ، ارناۋلى سيپاتتاما جاسالدى. 2002-جىلدىڭ مامىرىندا قول قويعان قازاقستان-قىتاي مەملەكەتتىك شەكاراسىن دەماركاتسيالاۋ تۋرالى حاتتامادا ونىڭ ۇزىندىعى 1782 شاقىرىم دەپ كورسەتىلدى. وسىلايشا، جۇزدەگەن جىلدار بويى مويىندالماي كەلگەن ءبىزدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىمىزدى كورشىمىز مويىندادى، كەلىسىمگە كەلدى. قىتايمەن شەكارالاس ون بەس مەملەكەتتىڭ ىشىندە ق ح ر ۇكىمەتىنىڭ كەلىسىمىمەن تولىقتاي شەكارا ماسەلەسىن تياناقتاپ العان جالعىز مەملەكەت بولسا، ول - قازاقستان.

كەڭەس وداعى كەزىندە وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ اراسىنداعى شەكارا ىشكى اكىمشىلىك-اۋماقتىق شەكارا رەتىندە بەلگىلەنىپ، تەك كارتالاردا عانا كورسەتىلەتىن. شەكارا بويىندا ەشبىر ءبولۋ سىزىعى بولماعان. 1999-جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قىرعىزستان، رەسەي، تۇرىكمەنستان جانە وزبەكستان رەسپۋبليكاسىمەن اراداعى مەملەكەتتىك شەكارانى دەليميتاتسيالاۋ جونىندەگى ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە بۇل ماسەلەلەر تولىعىمەن رەتتەلىپ، شەشىمىن تاپتى. قىرعىزستانمەن شەكارا 1242 شاقىرىمدى، تۇرىكمەنستانمەن – 426، ال وزبەكستانمەن 2351 شاقىرىمدى قۇرادى. ال قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارا الەمدەگى قۇرلىقپەن ۇزدىكسىز جۇرەتىن ەڭ ۇزىن شەكارا. ونىڭ جالپى ۇزىندىعى — 7591 شاقىرىم.

شەكارا بويىن دەليميتاتسيالاۋ كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىنان باستالىپ، ەدىل وزەنىنىڭ شىعىسى بويىن جاعالاي، سارىارقا مەن ءسىبىر جازىعىنىڭ ورتاسىنان ءوتىپ، قازاقستان، رەسەي، قىتاي ىرگەلەرى تۇيىسەتىن تۇستا، التاي تاۋىنىڭ ەڭ بيىك جوتالارىنا جەتە اياقتالادى. مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى ەكى ەل اراسىنداعى العاشقى حاتتاما 1998-جىلى رەسىمدەلدى. ەكى ەل پرەزيدەنتتەرى 2005-جىلدىڭ قاڭتارىندا «قازاقستان-رەسەي مەملەكەتتىك شەكاراسى تۋرالى» كەلىسىمگە قول قويدى. بۇل ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك اۋماعىن بەكىتۋ بويىنشا ماڭىزدى قادام ەدى. وسىلايشا، قازاقستان - رەسەي مەملەكەتتىك شەكاراسىن حالىقارالىق قۇقىقتىق تۇرعىدان رەسىمدەۋ ۇردىسىنە ەڭ باستى نۇكتە قويىلدى.

قازىرگى تاڭدا شەكارا قىزمەتىنىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ قاتارىنا مەملەكەتتىك شەكارا جانە باقىلاۋ-وتكىزۋ بەكەتتەرىندەگى رەجيمدى قامتاماسىز ەتۋ، مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى حالىقارالىق كەلىسىمدەردەن تۋىندايتىن مىندەتتەمەلەردى، ونىڭ ىشىندە دەليميتاتسيالاۋ، دەماركاتسيالاۋ جانە رەدەماركاتسيالاۋ تۋرالى مىندەتتەمەلەردى ورىنداۋعا قاتىسۋ، ەلىمىزدىڭ قورعانىس جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنا قاتىستى مىندەتتەردى شەشۋ، مەملەكەتتىك شەكارادا مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسىن قورعاۋعا اتسالىسۋ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىمەن بىرلەسە وتىرىپ قورشاعان ورتانى جانە ميگراتسيالىق زاڭدىلىقتاردى ساقتاۋدى قوسۋعا بولادى.

شەكارادان وتكىزۋ پۋنكتتەرى

مەملەكەتتىك شەكارا ارقىلى ادامداردى، كولىك قۇرالدارىن، جۇكتەر مەن تاۋارلاردى وتكىزۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىنا جانە راتيفيكاتسيالاعان حالىقارالىق شارتتارعا سايكەس اشىلعان وتكىزۋ پۋنكتتەرىندە، سونداي-اق ق ر ۇكىمەتى ايقىندايتىن، مەملەكەتتىك شەكارا ارقىلى وتكىزۋ جۇزەگە اسىرىلاتىن وزگە دە ورىنداردا جۇرگىزىلەدى. وتكىزۋ پۋنكتتەرىن اشۋ (جابۋ)، ولاردىڭ جۇمىس ىستەۋى (پايدالانىلۋى)، ولاردى ساناتتارعا ءبولۋ، جىكتەۋ، جايلاستىرۋ قاعيدالارىن، سونداي-اق ولاردىڭ جۇمىسىن تەحنيكالىق جاراقتاندىرۋ جانە ۇيىمداستىرۋ بويىنشا تالاپتاردى ۇكىمەت ايقىندايدى.

وتكىزۋ پۋنكتتەرىندە شەكارالىق، كەدەندىك، كولىكتىك، سانيتاريالىق-كارانتيندىك، ۆەتەريناريالىق، فيتوسانيتاريالىق باقىلاۋدى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ءوز قۇزىرەتى شەگىندە جاۋاپ بەرەتىن باقىلاۋشى ورگانداردىڭ بولىمشەلەرى ورنالاستىرىلادى. سونداي-اق مەملەكەتتىك شەكارا ارقىلى وتكىزۋ جۇزەگە اسىرىلاتىن وزگە دە ورىنداردا ادامداردى وتكىزگەن كەزدە مەملەكەتتىك شەكارا رەتىندە پاسپورتتىق باقىلاۋ سىزىعى قولدانىلادى.

ەلىمىزدە شەكارا پەريمەترى بويىنشا 101 وتكىزۋ پۋنكتى جۇمىس ىستەيدى، ونىڭ ىشىندە:

اۆياتسيالىق - 19؛

اۆتوموبيل - 51؛

تەمىر جول - 27؛

تەڭىز - 3؛

وزەن - 1.

ۇ ق ك باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ مالىمەتىنشە، شەكارا قىزمەتى بيىل 170 بىرلىكتەن استام وق-ءدارىنى، 8 مىڭ بىرلىكتەن اسا سۋىق قارۋ مەن ەلەكترلىك ەستەن تاندىرۋ قۇرالدارىن شەكارا ارقىلى وتكىزۋ ارەكەتى كەزىندە تاركىلەپ، وقسىز اتىلاتىن قارۋدى اكەتۋدىڭ 2 فاكتىسىنىڭ جولىن كەسكەن. تەك سوڭعى اپتادا شەكارالىق باقىلاۋ جۇرگىزۋ كەزىندەگى تەكسەرۋ ءىس-شارالارى ناتيجەسىندە 60 اڭشىلىق جانە 6 زاقىمدايتىن وق، قولدان جاسالعان 2 پىشاق انىقتالعان. بارلىق جاعدايلاردا ۇستالعان ادامدار مەن كولىكتەر پروتسەسسۋالدىق شەشىمدەر قابىلداۋ ءۇشىن قۇزىرەتى بويىنشا ىشكى ىستەر ورگاندارىنا تاپسىرىلعان.

شەكاراداعى اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى قالاي؟

2021-جىلعى 1- قاڭتاردان باستاپ اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ جالاقىسى ورتا ەسەپپەن - %75 ، ال شەكارا بولىمشەلەرىندە ءتىپتى %110 دان استامعا كوتەرىلگەن. مەملەكەت ەسەبىنەن اسكەري قىزمەتشىلەر مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىن مەديتسينالىق قامتاماسىز ەتۋ جۇزەگە اسىرىلادى.

سونىمەن قاتار كۇنتىزبەلىك ەسەپتەۋدە كەمىندە 8 جىل قىزمەت اتقارعان سارباز (ماتروستار)، سەرجانت (ستارشينالار) لاۋازىمدارىندا كەلىسىمشارت بويىنشا اسكەري قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن اسكەري قىزمەتشىلەردىڭ قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا اقىلى نەگىزدە وقۋعا جۇمسالعان شىعىندارىن وقىتۋ قۇنىنىڭ 50 پايىزى مولشەرىندە بيۋجەت قاراجاتى ەسەبىنەن وتەپ الۋعا قۇقىعى بار.

شەكارا بولىمشەلەرىنىڭ، اكىمشىلىك جانە تۇرعىن ءۇي عيماراتتارىنىڭ جاڭا كەشەندەرىن سالۋ ماسەلەلەرى جوسپارلى تۇردە شەشىلۋدە. 2004-2018-جىلدار ارالىعىندا شامامەن 68 نىسان (وفيتسەرلىك جانە سەرجانتتىق قۇرامداعى تۇرعىن ۇيلەر، شەكارا بولىمشەلەرى، وتكىزۋ پۋنكتەرى، اسكەري قالاشىقتار) سالىنىپ، پايدالانۋعا بەرىلگەن.

شەكارا قىزمەتىنىڭ اكادەمياسىنا قالاي وقۋعا تۇسۋگە بولادى؟

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ جوعارى ءبىلىم بەرۋ وقۋ باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىراتىن اسكەري، ارناۋلى وقۋ ورىندارىنا وقۋعا ىرىكتەۋ جانە قابىلداۋ ءتارتىبى «ارناۋلى مەملەكەتتىك ورگاندارى تۋرالى» ق ر زاڭىنىڭ 10-بابىمەن جانە ۇ ق ك ءتوراعاسىنىڭ 2016-جىلعى 13- قاڭتارداعى 2№ بۇيرىعىمەن رەگلامەنتتەلگەن.

ۇ ق ك اكادەمياسى قابىلداۋدى مىناداي وقۋ باعدارلامالارى بويىنشا جۇرگىزەدى:

جوعارى ءبىلىم باعدارلاماسى بويىنشا (وقۋ مەرزىمى - 4 جىل)، ماماندىعى - قارسى بارلاۋ قىزمەتى؛ وقۋ مەرزىمى قىسقارتىلعان جوعارى ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى بويىنشا (وقۋ مەرزىمى - 2 جىل)، ماماندىعى - قارسى بارلاۋ قىزمەتى، اقپاراتتى قورعاۋدى ۇيىمداستىرۋ جانە تەحنولوگياسى؛ قوسىمشا ءبىلىم باعدارلاماسى بويىنشا، قايتا دايارلاۋ كۋرستارى (وقۋ مەرزىمى – 6 ايدان كەم ەمەس). سونىمەن قاتار وقۋ ورنىندا كوميتەتتىڭ جۇمىس ىستەيتىن قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن ماگيستراتۋرا جانە دوكتورانتۋرا باعدارلامالارى بويىنشا وقىتۋ بار.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇ ق ك اكادەمياسىنا نەمەسە شەتەل مەملەكەتتەرىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنا وقۋعا تۇسۋگە مىنالار قۇقىلى:

- جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ وقۋ باعدارلامالارى بويىنشا (وقۋ مەرزىمى - 4 جىل) وقۋعا تۇسەتىن جىلى ون جەتى جاسقا تولعان، ءبىراق جيىرما ءبىر جاستان اسپاعان (اسكەري قىزمەت وتكەرمەگەن) ازاماتتار. اسكەري قىزمەت وتكەرگەن ازاماتتار جيىرما ءتورت جاستان باستاپ قابىلدانادى. جيىرما بەس جاستان باستاپ اسكەري قىزمەتشىلەر نە بولماسا ارناۋلى مەملەكەتتىك ورگانداردا قىزمەت وتكەرىپ جۇرگەن قىزمەتكەرلەر قابىلدانادى؛

- وقىتۋ مەرزىمى قىسقارتىلعان جوعارى ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى بويىنشا (وقۋ مەرزىمى - 2 جىل) جوعارى ءبىلىمى بار، وقۋعا تۇسەتىن جىلى كەمىندە جيىرما ەكى جاسقا تولعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى؛

- قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى بويىنشا (وقۋ مەرزىمى – 6 ايدان كەم ەمەس) جوعارى ءبىلىمى بار، وقۋعا تۇسەتىن جىلى كەمىندە جيىرما ەكى جاسقا تولعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى.

ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋگە تىلەك بىلدىرگەن كانديداتتار وقۋعا تۇسەتىن جىلدىڭ الدىنداعى جىلدىڭ 1- قاراشاسىنا دەيىن تۇرعىلىقتى جەرى نەمەسە جۇمىس ورنى ورنالاسقان جەرى بويىنشا ۇ ق ك ورگاندارىنا تەستىلەۋدى قاي تىلدە تاپسىراتىنىن جانە قاي تىلدە ءبىلىم الاتىنىن كورسەتە وتىرىپ، ەركىن نىساندا ءوتىنىش بەرەدى.

قورىتا كەلە، مەملەكەتتىك شەكاراعا بايلانىستى ماسەلەلەر ەلىمىزدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىندا ايرىقشا ورىن الاتىنى ايقىن. 30 جىلدىڭ ىشىندە مەملەكەتىمىزدىڭ شەكاراسى شەكارا قىزمەتى زامان تالاپتارىنا ساي يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار، زاماناۋي ەلەكتروندى جۇيەلەردى قولدانا وتىرىپ قىراعى كۇزەتۋدە. سونداي-اق ءارتۇرلى قۇرىلعىلار جانە قوندىرعىلارمەن بەكەمدەلىپ، ولاردىڭ ۇنەمى جەتىلدىرىلۋىنە بايلانىستى جولاي جاڭالارىنا اۋىستىرۋ قولعا الىنعان. شەكارا قىزمەتىنىڭ جەكە قۇرامى قازاقستان پرەزيدەنتى مەن حالقى قوياتىن تالاپتارعا ساي، ءبىزدىڭ شەكارامىزدى كەز كەلگەن قولسۇعۋشىلىقتان قورعاۋدا قىراعىلىق تانىتادى دەپ سەنەمىز.