ماڭعىستاۋ ايتقىشتارى (2). ەرەكەن قورابايەۆ

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات. قۇلشىق جۇباي ۇلى (1906-1975) - ماڭعىستاۋ بيلەرىنىڭ سوڭعى تۇياعى. قۇلشىق جونىندە جازىلعان بۇل اڭگىمەلەر، ونىڭ ەل ىشىندە ايتقان ءبىراز قاقپايلارى عانا. قۇلشىق- قازاق ءسوزى مەن مادەنيەتىن جەرمەن- جەكسەن قىلا جازداعان داۋىردە ءومىر ءسۇردى.

ءبىراق جەربەتىندە جالعىز قازاق قالعانشا ومىرشەڭ، جانى ءسىرى قازاق دەگەن ەلدىڭ ءتىلى بار ەكەنىن تالايلارعا مويىنداتىپ، ارتىندا «قۇلشىق ايتتى» دەگەن مۇرا قالدىرىپ كەتتى.

(جالعاسى)

پارا المايتىن باستىق

باسشى ورىنداردا اۋىس- ءتۇيىستىڭ بولۋى، ونىڭ الدىنداعى نەمەسە بولعاننان كەيىنگى اڭگىمەسى عوي ەلدىڭ ايىزىن قاندىراتىن. وبلىستىكى اۋىسسا قاي جۇزدەن ەكەن، اۋداندىكى اۋىسسا قاي رۋدان، قاي اۋىلدان ەكەن، الگى باسشى تۇراقتانىپ بولعانشا توي ساداقالاردا، قىزۋ تالقىعا كول- كوسىر اڭگىمە تابىلادى. شالداردىڭ وبلىسقا سايلانعان باسشىعا جاسار امالى جوق، ال اۋدان باسشىلىعىنا سىرتتان ەشكىمنىڭ كەلمەسى بەلگىلى، اركىم ىشتەي ءوز جاعىنان بولعاندى ىشتەي قۇپتاپ تۇرارى ءسوزسىز.

اۋداندىق باستىق سايلانىپ بولعان سوڭ، ءبولىپ بەرەرى بولماسا دا، سول باستىق شىققان رۋدىڭ شالدارى بورىكتەرىن ءبىر شەكەسىنە كوتەرە كيىپ، وزدەرى دە كوتەرىڭكىلەۋ سويلەپ، شىرت- شىرت تۇكىرىپ تۇرعانى. بۇل قانعا سىڭگەن ادەت، قازاق دەگەن حالىق قاشان جەرشارىنىڭ كارتاسىندا جوق بولادى، سول كۇنى توقتاۋى مۇمكىن.

كەتىك قالاسىندا، قالالىق باسقارۋ ورىندارىندا وزگەرىس بولىپ، وعان ءبىرىنشى بولىپ كىمنىڭ تاعايىندالعانى شەتپەدە، جاڭاعى ايتقان شالداردىڭ اراسىندا ۇلكەن اڭگىمەنىڭ قارقىن الۋىنا سەبەپ بولىپتى. جاڭادان بولعان باسشىنى ءبىر شال، جەر- كوككە سىيعىزباي ماقتاپتى. «ول بالانىڭ ارعى اتالارى دۇرىس ادامدار، نەدە بولسا فورتتىڭ ادامدارىنىڭ باعى اشىلاتىن بولدى، بۇنىڭ تۇقىمى ەشقانداي پارامەن كۇنەلتپەگەن ادامدار» دەيتىن كورىنەدى الگى، جايىنا قاراپ تۇرماي.

سوندا قۇلشىق الگى شالدان «تاماق ىشە مە ەكەن؟» دەپ سۇراپتى.

شال ويىندا ەشتەڭە جوق «ىشەتىن بولار، تاماق ىشپەيتىن ادام بار ما؟» دەپتى.

قۇلشەكەڭ «تاماق ىشسە مىندەتتى تۇردە پارا الاتىن بولادى» دەپ اڭگىمەنىڭ نۇكتەسىن قويىپتى.

قازاقتىڭ مادەنيەتى

قارا جەردى مەكەن ەتكەن ۇلتتاردىڭ، وزدەرىن ۇلى ەمەسپىن دەيتىنى بار دەيسىڭ بە؟ ۇلى ورىس حالقى، مىنا جاقتان ۇلى قىتاي حالقى، اناۋ اعىلشىنىڭ مەن نەمىسىڭە ايتقىزساڭ، ولاردان وتكەن ۇلىنىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. قازاقتا ۇلىلىقتان قۇر بولماۋى كەرەك، ايتپەسە مىنا شەتسىز دالانى، مىنا اسىپ توگىلىپ جاتىرعان ىرىستى، قۇداي تەگىننەن- تەگىن ءۇيىپ- توگىپ بەرە سالا ما؟ ۇلىمىز دەيتىندەردىڭ يماننان جۇردايلارى بار. مەنىڭشە، ۇلىلىقتان يمان قاشىق بولماۋى كەرەك.

بۇرعىشى، نە ارحەولوگ ەكەنىن ءدال قازىر باسا جازا المايمىن، قۇلشەكەڭنىڭ ءبىر ارميان دوسى بار ەكەن، ماڭعىستاۋدا ءجۇرىپ ارمياننىڭ مادەنيەتىن اۋىزىنىڭ سۋى قۇرىپ، جىر قىلىپ ايتىپ ءجۇرىپتى. «ءبىزدىڭ ارمياننان اسقان ۇلى حالىق جوق، ەريەۆاننىڭ جانىنان جۋىردا عالىمدار ءۇش ءجۇز مەتر تەرەڭدىكتەن قۇمىرا تاۋىپتى، ياعني ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز وتە ارىدە جاتىر» دەپتى الگى ارميان.

«ال ءبىزدىڭ قىزاننىڭ ماڭىنان بەس ءجۇز مەتر قازىپ تۇك تە تابا الماپتى، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ مادەنيەتى ودان ارىدە جاتىر» دەگەن ەكەن قۇلشەكەڭ.

ءىنىسىن تانۋى

قۇلشەكەڭنىڭ اۋرۋى مەڭدەپ توسەك تارتىپ جاتىپ قالعان كەزدەرى ەكەن. اۋرۋ ادامدى ايىقتىرىپ، جازىپ ورنىنان تۇرعىزىپ جىبەرمەسە دە، قازاقتىڭ كوڭىلىن سۇراپ بارۋ مىندەتى. سونىڭ ءوزى جاتقان ادامعا ۇلكەن دەمەۋ. تىرلىكتەن دامەسى بولماسا دا، شىبىن جان شىعىپ كەتكەنشە، اعايىننىڭ، دوس- جاراننىڭ، قۇرداستىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى كەرەك- اق. توسەككە تاڭىلعاندار كىمنىڭ كەلىپ، كىمنىڭ كەلمەگەنىن ينەگە ءىلىپ، جىپكە ءتىزىپ جاتادى.

قۇلشەكەڭ اناداي جاعدايدا جاتىرسا، ەندى بارمايىن دەگەن جامان وي بولماعان شىعار، ءبىر جاقىن ءىنىسى كوڭىلىن سۇراۋعا كەشىگىڭكىرەپ كەلىپتى. كەلسە، شالدىڭ جاعدايى ءتىپتى تومەندەپ كەتكەن، كوڭىل سۇراي كەلگەن ادامدى شىرامىتىپ، تانىپ- تانىماۋى نەعايبىل كۇيدە ەكەن.

ءوزىنىڭ كەلگەنىن ءبىلدىرىپ، قۇلشەكەڭنىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاپ «قۇلشەكە قالايسىڭ، مەنى تانىپ جاتىرسىڭ با؟» دەپتى.

ەكى جاققا بىتكەن قاسيەتتى ءتىل، اجال مىنە- مىنە الىپ كەتەيىن دەپ ءتونىپ تۇرسا دا، ساعان داۋا جوق- اۋ!

ءىنىسىنىڭ ءال- قۋاتى باردا كوڭىلىن سۇراپ كەلمەگەنىنە نازىرقاپ جاتىرعان، ەسىل ەر «مەن سەنى جەتى اتاڭنان بەرى تانيمىن» دەگەن ەكەن.

ا ق ش-تان وزعان

ماڭعىستاۋدىڭ ارعى- بەرگى تاريحىن، كوزىنىڭ تىرىسىندە حاتقا جازىپ، ارتىندا «اداي شەجىرەسى» دەگەن مول مۇرا قالدىرعان الشىن مەڭداليەۆ اكەمىز، ءسوز ونەرىن قاتتى باعالاعان قۇلشىق جۇباي ۇلىمەن ەل- جۇرت ايتىپ جۇرەردەي، تۋىسقاندىققا بەرگىسىز دوس بولعان دەسەدى.

ەكەۋى دە ومىردەن وتكەنشە ەل اراسىنداعى بىرلىكتى، ادامدىق پەن رۋحاني تازالىقتى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋدى، وزدەرىنىڭ ۇلت الدىنداعى ەڭ ماڭىزدى بورىشى دەپ ەسەپتەگەن. ەل ىشىندەگى رۋلىق سانانى، تەك ەل ارازدىعى مەن كۇنشىلدىكتىڭ ماقساتىنا بۇرمالاۋشىلاردى سوزبەن تۇقىرتىپ، ماتاپ باس كوتەرتپەگەن. توي- ساداقالاردا، نە كوپشىلىك باس قوساتىن امەيى جيىنداردا، بولماشى كەمشىلىكتەرىن تىقپىشتاپ ايتىپ، بىقپىرت پيعىلدارىن بىقسىتىپ وتىراتىنداردى ءبىر- اق سوزبەن تۇيىققا تىرەپ اۋىز اشتىرمايتىن بولعان. ولار وتىرعان باس قوسۋلاردا ەكى ءسوز زەرىگەرىنەن اسىپ، كوڭىل كونشىتەتىن ءسوزى جوق كوبىك اۋىزداردىڭ مىسى باسىلىپ «قىڭق» دەۋگە مۇرسالارى كەلمەي قالادى ەكەن.

قايىپتان- تايىپ رۋ توڭىرەگىندە ايتىس تۋىنداي قالسا، ءوز توڭىرەكتەرىندەگى حالىققا ونەگە بولىپ اڭگىمەگە قوسۋعا تۇراتىندارىن عانا ايتىپ وتىرادى ەكەن. «بىزدە اناۋ بار، مىناۋ بار» دەپ الشىن اقساقال ءوز رۋىنداعى يگى جاقسىلاردى تىزبەلەپ وتىرسا قۇلشىق وعان «ايتىپ جاتىرسىڭ، ايتىپ جاتىرسىڭ، وسى سەنىڭ اقمىشتا تۋىپ، ا ق ش- تان وزعان بالاڭ بار ما؟ « دەگەن ەكەن. مەڭزەپ وتىرعانى، ءوز رۋىنان شىققان، كەڭەس وداعىنىڭ ايبىنىن اسقاقتاتقان، الەمدىك دەڭگەيدەگى جەلاياق سپورتشى ءامين اعا تۇياقوۆ بولسا كەرەك.

1975 - جىلى اللادان بۇيرىق كەلسە پەندەنىڭ جاسار شاراسى بار ما، جاسى الشىننان كىشى بولسا دا، قۇلشىق اكەمىز دۇنيەدەن ءوتتى. قۇلشىقتىڭ قازاسىن ەستىگەندە الشىن «جولىنا سالعاندا كەزەك مەنىكى ەدى، ەندى كىممەن سىرلاسىپ، كىممەن اڭگىمە دۇكەن قۇرامىن» دەپ كوزىنە جاس الىپتى.
(جالعاسى بار)


سوڭعى جاڭالىقتار